Franciszek Chełmiński, architekt Łodzi i… zięć Hilarego Majewskiego

Jeszcze w połowie XIX wieku nowe budownictwo w Łodzi rozwijało się bez urbanistycznego planu rozwoju miasta, nie uwzględniało harmonii i struktury architektonicznej ulic. Dotychczasowe ustalenia pozwalają na stwierdzenie, iż do roku 1812 nie wykonano żadnego opracowania kartograficznego czy też planu sytuacyjnego dotyczącego terytorium Łodzi.

Plan osady sukienniczej Nowe Miasto, rok 1823 (fot. ze strony:http://w4u.am.lodz.pl/)

Poprzestawano na planach i szkicach sytuacyjnych pojedynczych budynków. Sprawy te należały do kompetencji budowniczych miejskich.

W 1864 roku wydano instrukcję, która nakładała na nich obowiązek nadzoru nad budownictwem, zabezpieczenia zabudowań, wykonywania planów i kosztorysów, pomiaru gruntów i lasów, nadzoru nad robotami szarwarkowymi przy trakcie fabrycznym.

Od 19 lutego 1864 roku do 11 września 1870 roku budowniczym miejskim w Łodzi był Jan Feliks Bojankowski. Wykonał on kilka planów miasta oraz projektował budynki mieszkalne i przemysłowe. Po śmierci Bojankowskiego stanowisko jego objął Jan Karol Mertsching (w latach 1870-1872).

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, jako budowniczy powiatu łęczyckiego, wykonywał on plany domów na Nowym Rynku i na Piotrkowskiej, między innymi parterowy dom murowany pod numerem 113 w 1851 roku, taki sam dom pod numerem 30 w 1852 roku, w 1861 roku dom jednopiętrowy pod numerem 132, w 1862 roku dom pod numerem 127, jednopiętrową oficynę w podwórzu posesji pod numerem 93 w roku 1871, również przy ulicy Piotrkowskiej.

Plan miasta Łodzi, rok 1853 (fot. ze strony:http://histmag.org)

Po śmierci Mertschinga funkcję budowniczego miejskiego pełnił Hilary Majewski (w latach 1872-1892), który zaprojektował wiele okazałych budynków, między innymi cerkiew prawosławną Św. Aleksandra na skrzyżowaniu ulicy Widzewskiej (dzisiaj Kilińskiego) i Dzielnej (Narutowicza):

- dom Towarzystwa Kredytowego przy ulicy Średniej 19 (dzisiejsza ulica Pomorska 21):

- fabryczne domy robotnicze Izraela Poznańskiego:

- i osiedle robotnicze Scheiblera:

- Państwowe Gimnazjum Męskie przy ulicy Mikołajewskiej 44 (dzisiejsza ulica Sienkiewicza):

- pałacyki przy pasażu Mayera (dzisiaj Moniuszki):

- i wiele innych. Po jego śmierci, w 1892 roku stanowisko architekta miejskiego objął Franciszek Chełmiński.
Franciszek Chełmiński urodził się w 1862 roku w Augustowie, był synem urzędnika powiatowego. Uczył się w warszawskiej szkole Realnej. Po rocznej służbie wojskowej (w 1883 roku) rozpoczął studia w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Sankt Petersburgu. Studiował tam w latach 1883-1888, naukę ukończył z tytułem inżyniera cywilnego X klasy. Po ukończeniu studiów pracował w Komitecie Techniczno-Budowlanym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Sankt Petersburgu, w 1890 roku został oddelegowany do prac przy osuszaniu bagien na Polesiu.

Od 1892 roku przebywał w Łodzi, gdzie objął po śmierci Hilarego Majewskiego (swojego teścia) stanowisko architekta miejskiego, które piastował do roku 1911.

Był przewodniczącym Stowarzyszenia Budowniczych, która to funkcję złożył w sierpniu 1899 roku z powodu „nawału pracy”. W 1903 roku udał się na wystawę miast niemieckich do Drezna. Wchodził w skład komisji budowlanej Towarzystwa Kredytowego Miejskiego dokonującej szacunku domów. W sierpniu 1911 roku został zwolniony z posady za zaniedbania służbowe (za doprowadzenie do złego stanu łódzkich ulic…).

Jako architekt miejski odegrał ważną rolę w Łodzi w okresie jej intensywnego rozwoju na przełomie XIX i XX wieku. Jego podpisy, jako autora, widnieją na zachowanych w łódzkim archiwum kopiach ponad stu projektów (nie licząc kopii oficjalnie potwierdzonych przez niego jako architekta miejskiego). Są to zarówno budowle przemysłowe, jak i liczne kamienice, oficyny czy projekty drobniejszych przeróbek istniejących obiektów.

"Czas", informator adresowy na rok 1900.

Podobnie jak w przypadku Hilarego Majewskiego, nie wiemy, które z nich jedynie sygnował, a których był rzeczywistym twórcą, co utrudnia właściwą ocenę jego dorobku.

"Czas", informator adresowy na rok 1901.

Podpis Chełmińskiego widnieje między innymi na planach Banku Handlowego (1909 rok), zaprojektowanego w rzeczywistości przez berlińską spółkę „Bielenberg&Moser”. Z pewnością można mu przypisać projekty budowli, które wykonywał z urzędu. Jego liczne plany gmachów urzędowych bądź rozwiązań komunikacyjnych (między innymi projekt nowego ratusza, plany tunelu pod  torami kolejowymi łączące ulice Tramwajową i Wysoką nie były realizowane ze względu na brak odpowiednich środków w kasie miejskiej.

W 1902 roku opracował projekt nowego herbu miasta składającego się z „emblematów przemysłu i handlu uwieńczonych koroną państwową”. 
Pole tarczy herbowej podzielone zostało na trzy pola, w tzw. rosochę. W polu górnym złotym umieszczono czarne koło zębate (symbol przemysłu, techniki), w polu prawym niebieskim - czółenko tkackie w słup (symbol tkactwa, branży włókienniczej), w polu lewym zielonym - skrzydlatą, oplecioną wężami laskę Merkurego (tu symbol handlu, kupiectwa). Tarczę okalał wieniec wykonany z liści i owoców dębu, przewiązany szarfą orderu św. Andrzeja. Nad tarczą herbową umieszczono koronę imperatorską. Wszystkie te elementy wzięte zostały ze zwyczajów miejskiej heraldyki rosyjskiej…  Ale mimo aprobaty gubernatora piotrkowskiego i prezydenta Łodzi Władysława Pieńkowskiego projekt nie otrzymał sankcji państwowej.

Chełmiński sprawował liczne nadzory nad wznoszonymi gmachami, na przykład w samym 1909 roku nadzorował prace przy 49 obiektach.

Posiadał własną kamienicę przy ulicy Dzielnej 37 (obecnie ulica Narutowicza).

Brak bliższych informacji o jego życiu i działalności w okresie po I wojnie światowej.

W kwietniu 1925 roku ukazał się w łódzkiej prasie nekrolog jego syna Romualda, podpisany przez rodziców.

Trudno wymienić wszystkie ważniejsze prace Chełmińskiego w Łodzi:

Cerkiew garnizonowa pw. św. Aleksieja (1894-1896). Obecnie rzymsko-katolicki kościół pw. św. Jerzego przy ulicy św. Jerzego. Obiekt wzorowany na rosyjskich cerkwiach wojskowych, łączący funkcję sakralną z rolą ujeżdżalni koni, z zastosowaniem form „stylu ruskiego”. W latach międzywojennych zniesiono cebulaste chełmy, przekształcając świątynię ma kościół rzymsko-katolicki.

Przytułek dla Starców i Kalek Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa dobroczynności przy ulicy Dzielnej, obecnie Narutowicza 60 (1894-1896). Dzisiaj Collegium Anatomicum Uniwersytetu Medycznego. Rzadki przykład zastosowania w architekturze świeckiej motywów neoromańskich.

Cerkiew św.Olgi i ochronka dziecięca przy ulicy Ogińskiej, dzisiaj ulica Piramowicza (1898).

Gimnazjum Żeńskie przy ulicy Średniej 14 (1901-1903). Obecnie IV LO im. Emilii Sczanieckiej, ulica Pomorska. Budowla o charakterze neorenesansowym.

Kościół starokatolicki (mariawitów) św. Franciszka z Asyżu przy ulicy Franciszkańskiej (1906). Budynek jednonawowy o prostej formie z wieżą w fasadzie, później rozbudowany.

Rozbudowa pałacu Scheiblerów przy ulicy Piotrkowskiej 268 (1894).

Tkalnia schodowa zakładów Grohmanna przy ulicy Targowej (1896) – ze słynną bramą nazywaną „grohmannowskimi beczkami”, zburzona w 2000 roku z pozostawieniem frontowej części i „beczek”.

Kamienica Karola Wutkego przy ulicy Cegielnianej, obecnie Jaracza. (1896). Fasada z elementami renesansu północnego o interesującej dekoracji rzeźbiarskiej.

Dom Stephanusa przy ulicy Cegielnianej, obecnie Jaracza 47 (1899). Neorenesansowa rezydencja fabrykancka z dekoracją reliefową w fasadzie.

Willa Ryszarda Schimmela przy ulicy Karolewskiej 1 (1899-1900). Narożny dom z pięknymi secesyjnymi elementami (dodanymi później)... i wiele innych.

Niestety często nie wiemy, które z projektów Chełmiński jedynie sygnował, a których był rzeczywistym twórcą, co utrudnia właściwą ocenę jego dorobku. Jeszcze kilka prac, niektóre z nich najprawdopodobniej jego autorstwa:

1895 – Pałac Oskara Kona.

1896 - Kamienica pod Gutenbergiem (Piotrkowska 86) zbudowana w 1896 roku według projektu Kazimierza Pomian-Sokołowskiego i Franciszka Chełmińskiego, być może jedynie sygnowana nazwiskiem Chełmińskiego).

1896 - Kamienica Edwarda Lungena, ulica Andrzeja Struga 2 (według projektu podpisanego przez  Franciszka Chełmińskiego, ale prawdopodobnie autorem był Kazimierz Pomian-Sokołowski).

1900-1901 – Szpital psychiatryczny "Kochanówka", ulica Aleksandrowska 159.

1902 – Willa Jakuba Kestenberga.

po 1902 – Willa Juliusza Langego.

1904 – Cerkiew pw. Zaśnięcia NMP.

Projekty wielu obiektów w Łodzi przypisywano Chełmińskiemu (podpisywał je jako architekt miejski), ale jego autorstwo nie jest pewne.

Przeczytaj jeszcze:
ULICA WŁÓKIENNICZA W ŁODZI i... DOM POD NUMEREM 11
PRAWOSŁAWNA CERKIEW ŚW. ALEKSANDRA NEWSKIEGO
TOWARZYSTWO KREDYTOWE PRZY ULICY POMORSKIEJ
OSIEDLA ROBOTNICZE W ŁODZI
MIEJSKIE GIMNAZJUM MĘSKIE
PASAŻ LUDWIGA MEYERA
KOŚCIÓŁ GARNIZONOWY PW. ŚW. JERZEGO
PRZYTUŁEK DLA STARCÓW I KALEK ŁÓDZKIEGO CHRZEŚCIJAŃSKIEGO TOWARZYSTWA DOBROCZYNNOŚCI
CERKIEW PW. ŚW. OLGI
GIMNAZJUM DLA DZIEWCZĄT PRZY ULICY ŚREDNIEJ
BECZKI GROHMANA - SYMBOL FABRYCZNEJ ŁODZI
FABRYKA I KAMIENICE KAROLA WUTKE - ULICA JARACZA 42
SECESJA PRZY ULICY KAROLEWSKIEJ - WILLA RYSZARDA SCHIMMELA
KAMIENICA PRZY ULICY ANDRZEJA STRUGA 2
KOCHANÓWKA - SZPITAL IM. JÓZEFA BABIŃSKIEGO
JULIUSZ LANGE - FABRYKA W ŁODZI i... MOZAMBIK

źródło:

Krzysztof Stefański. Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
www.historycy.org

Fot. archiwalne ze stron:
histmag.org.
w4u.am.lodz.pl
oraz zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

Fot. współczesne Monika Czechowicz