Dawid
Bajgelman (Baigelman) był skrzypkiem, dyrygentem i kompozytorem.
Urodził
się 6 kwietnia 1888 roku w Ostrowcu w Kieleckiem, otrzymał tradycyjne
wychowanie religijne (cheder, jeszybot). Pochodził z rodziny muzyków. Miał
siedmiu braci i siostrę, wszyscy byli muzykami. Brat Szlama
Lejb był skrzypkiem, członkiem orkiestry teatru Ararat, Abram (Artur) –
kompozytorem (współpracował z łódzkim teatrzykiem "Dobry wieczór"),
pianistą i taperem, członkiem popularnego jazzbandu The Jolly Boys (używał
pseudonimu Artur Bay), Chaim – skrzypkiem i saksofonistą (jako jedyny ocalał z
holokaustu, po wojnie założył orkiestrę The Happy Boys), Hanan – saksofonistą,
uprawiał muzykę jazzową, Roza – pianistką. Bratem Dawida był przypuszczalnie
również Herman, który prowadził łódzki Piccadily.
Początkowo
rodzina przeniosła się do Sosnowca, a w 1912 osiadła w Łodzi. Dawid muzycznie
kształcił się pod kierunkiem ojca, Szymona (Symy), który był klarnecistą i
dyrygentem - Szymon Bajgelman grał w orkiestrze łódzkiego teatru Scala i w Łódzkiej Orkiestrze
Symfonicznej, dyrygował orkiestrą podczas projekcji filmowych w łódzkich kinach
i kino-teatrach:
"Głos Poranny", rok 1929.
"Głos Poranny", rok 1930.
"Głos Poranny", rok 1930.
W
sezonie 1906/1907 Dawid Bajgelman był pierwszym skrzypkiem teatru Icchaka
Zandberga w Łodzi, a tuż przed I wojną światową w żydowskim teatrze „Scala”,
kierowanym przez Juliusza Adlera i Hermana Sierockiego, oraz w teatrach
warszawskich.
W
1912 został mianowany dyrygentem orkiestry Teatru Żydowskiego Icchoka
Zandberga, który działał w nieistniejącym dziś budynku Teatru Wielkiego przy ulicy Konstantynowskiej 14 w Łodzi (obecnie ul. Legionów) i mógł pomieścić 1250
widzów.
Od
1915 był altowiolinistą w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej. Dla łódzkiego
teatru Scala, którego dyrektorami byli Juliusz Adler i Herman
Sierocki, skomponował operetki, m.in. Dos
skojtn mejdl, Di mume gnendil, Di szejne Berta. W 1920 reżyser Dawid
Herman powierzył mu opracowanie muzyki do inscenizacji Dybuka.
Spektakl wystawiany przez Trupę Wileńską był światową prapremierą i
największym sukcesem żydowskiego teatru międzywojennego w Polsce. Grano go 300
razy na deskach warszawskiego teatru Elizeum, a potem podczas tournee na wielu
scenach Europy i Stanów Zjednoczonych. W Holandii przedstawienie oglądała
królowa wraz ze swą świtą. Inscenizacja odbiła się szerokim echem w całym
środowisku teatralnym.
Muzyka
Bajgelmana, sięgająca do korzeni żydowskich melodii ludowych, zyskała wielkie
uznanie, a jej fragmenty były często wykonywane także w późniejszym czasie.
Latem 1922 zaczął dyrygować przedstawieniami operetkowymi w Teatrze Nowości w
Krakowie. Był kapelmistrzem w pierwszym żydowskim teatrze miniatur Azazel działającym
w Warszawie w latach 1926-1931.
Program teatru miniatur "Azazel", ok. 1927.
W 1926 roku Bajgelman podróżował z krakowskim Teatrem
Nowości po Ameryce Południowej i Afryce.
Przez
jakiś czas Bajgelman dyrygował w Teatrze Gimpla we Lwowie. W 1927 wraz z
Samuelem Wajnbergiem opracował żydowską muzykę ludową do widowiska Welwele Szmadnik Samuela
Korn-Teuera w warszawskim teatrze Scala. Był jednym z założycieli
teatru Ararat w Łodzi, w którym pełnił funkcję kierownika muzycznego
i dla którego napisał muzykę do około dziewięciu programów.
"Republika", rok 1923.
"Głos Poranny", rok 1930.
Z
dawnym zespołem Azazela współtworzył w 1930 Nowy Żydowski Teatr Rewii Halastra,
dla którego skomponował program muzyczny Chaj gelebt i prowadził orkiestrę. W 1932 komponował muzykę do
rewii wystawianych przez Żydowskie Towarzystwo Dramatyczne w Rzeszowie. W 1933 roku
dyrygował w łódzkim teatrzyku Gong w rewii Na dwoje babka wróży.
"Nasz Przegląd", rok 1934.
W latach 1933–1934 i 1937 roku sprawował
kierownictwo muzyczne i dyrygował orkiestrą teatru rewiowego Di Idisze
Bande, napisał utwory m.in. do rewii Himl
efn zych i Ojf tysz un oif
benk. W maju 1935 roku w warszawskim teatrze Scala grano komedię muzyczną Kenigin Bin Ich opartą na jego
utworach. Prawdopodobnie w tym samym roku odbył z zespołem Araratu tournée po
Europie, m.in. Paryżu, Londynie i Brukseli.
"Nasz Przegląd", rok 1938.
W maju 1938 roku był kapelmistrzem
na jubileuszowym XX zjeździe Związku Artystów Scen Żydowskich, który odbywał
się w Warszawie w teatrach Nowości i Scala. Występował w Warszawie w czerwcu
1939 roku w Teatrze Nowości w programie Raz na 100-lat.
"Nasz Przegląd", rok 1939.
W 1939 roku był jednym z autorów muzyki i
dyrygentem rewii Nadir un Wajn Nyszt Sz.
Dżigana i I. Szumachera wystawianej w warszawskim teatrze Scala.
Adam
Aston - Grzech (Syrena Record)
Tango
z teatru "Jidysze Bande"
(Dawid Bajgelman / Walery Jastrzębiec-Rudnicki)
Orkiestra Taneczna "Syrena Record"
Skomponowane
przez niego pieśni żydowskie miały w swoim repertuarze m.in. Lola Folman i Anna
Grosberg. Dla teatrzyków rewiowych tworzył też utwory taneczne, foxtroty,
slow-foxy i tanga. Kilka tang Bajgelmana zyskało szeroką popularność w
polskojęzycznym obiegu muzycznym, m.in. „Nie gniewaj się”, a przede wszystkim
„Grzech”, śpiewany przez Witolda Rychtera w kino-rewii Colosseum,
nagrany przez Wierę Gran w maju 1934 roku i przez Adama Astona w
grudniu tegoż roku (płyty Syrena-Electro 7974 i 8255 „tango z teatru Jidisze
Bande oraz kino-rewii Colosseum).
Wiera
Gran (Sylvia Green): "Grzech"
To
zapomniane tango z żydowskiego kabaretu Jidysze Bande napisał Dawid Bajgelman. Wiera
Gran nagrała je dla Syreny-Electro na początku 1934 roku, gdy miała zaledwie 17
lat.
Piosenka stała się częścią repertuaru Lilalo - między Warszawą a Tel Awiwem, który łączy muzyczne światy Warszawy i Tel Awiwu lat 30-stych i 40-stych. Premiera koncertu odbyła się w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie w listopadzie 2013 roku.
Wokal - Olga Mieleszczuk, Pianino - Hadrian Tabęcki, Mandolina - Grzegorz Lalek, Kontrabas - Wojciech Pulcyn.
"Grzech" Olga Mieleszczuk, tango Dawida Bajgelmana.
Serię
jego tang utrwaliła też na płytach Jula Żabińska, autorem tekstów był jej
mąż, Bolesław Żegota (Syrena Electro 9571-9573).
Bajgelman
dokonał też nagrań dla Syreny-Electro jako dyrygent w dziale poświęconym muzyce
żydowskiej, kierowanym przez Samuela Wajnberga. Dyrygował m.in. Orkiestrą Wielkiej
Synagogi w Warszawie w serii nagrań nadkantora Mosze Kusewickiego.
Pod swoją batutą poprowadził też orkiestrę w kilku nagraniach muzyki lekkiej,
m.in. tang śpiewanych w języku jidysz przez Hermana Fenigsztajna.
Do
najbardziej znanych piosenek skomponowanych przez Bajgelmana należały Jidn szmidn (Żydzi kują), Nisim, nisim (Cuda, cuda) oraz
tango Harej at / Ich ganwe in der
nacht (Kradnę nocą) - wszystkie stworzone dla teatru Ararat do tekstów
poety Mosze Brodersona. Pisał także recenzje ze spektakli muzycznych i eseje na temat muzyki
drukowane w łódzkim czasopiśmie "Najer Fołksblat" (Nowy Dziennik
Ludowy).
"Najer Fołksblat", wydanie z 1 stycznia 1937 roku.
Żoną Dawida była aktorka łódzkich i warszawskich teatrów żydowskich Anna (Andzia)
Foderman. Zmarła w getcie łódzkim. Ich jedyny syn Pinchas (Piniek) Bajgelman
(ur. 1915), muzyk, przeżył wojnę na terenie ZSRR, później wyemigrował do
Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł w 1981 roku. W Łodzi mieszkali przy ulicy Gdańskiej 31:
W
okresie okupacji niemieckiej Bajgelman został osadzony w łódzkim getcie,
gdzie stworzył orkiestrę symfoniczną, z którą koncertował w tamtejszym Domu
Kultury przy ulicy Krawieckiej. W skład orkiestry wchodziło czterdziestu
czterech muzyków. 1 marca 1941 roku w Domu Kultury odbył się pierwszy koncert
symfoniczny.
Koncert w łódzkim getcie. Dom Kultury przy ulicy Krawieckiej 3.
Wykonywane było szereg utworów żydowskich, w tym kołysanka
Bajgelmana. W 1941 roku odbyło się około 100 koncertów, ale ta liczba
drastycznie zmalała w 1942. W 1942 dyrygował orkiestrą w czasie okazjonalnych
rewii w getcie, np „Rewią nr 3”. Był kierownikiem muzycznym teatru Awangarda
prowadzonego w Domu Kultury przez Mosze Puławera i wzorowanego
częściowo na przedwojennym Araracie. Dom Kultury został zamknięty przez Niemców
pod koniec 1943 roku.
Koncert w łódzkim getcie. Dom Kultury przy ulicy Krawieckiej 3.
W
getcie Bajgelman nie zaprzestał działalności kompozytorskiej, tworząc dziesiątki nowych
melodii. Skomponował muzykę do dwóch wierszy napisanych w getcie przez poetę Jeszajahu
(Szaję) Szpigla po śmierci jego ukochanej córki Ewy. Były to Niszt kajn rożinkes, niszt kajn mandlen (Ani
rodzynki, ani migdały) – nawiązująca do znanej piosenki ludowej Rożinkes mit mandlen (Rodzynki z
migdałami) – oraz tango kołysanka Mach
cu di ejgelech (Zamknij oczęta). Oba te utwory zaśpiewała Ala Diamant
na otwarciu Domu Kultury.
KlezRoym
- Nit kayn rozhinkes, nit kayn mandlen (Ani rodzynki, ani migdały). Dawid Bajgelman (CNDL 14215)
Tova
Ben-Zvii. Nit kayn rozhinkes, nit kayn mandlen (Ani rodzynki, ani migdały). Muzyka Dawid Bajgelman.
Tova
Ben-Zvii. Mach cu di ejgelech (Zamknij
oczęta). Muzyka Dawid Bajgelman.
Prezes Chaim Rumkowski zabronił dalszego wykonywania tych piosenek, mimo to były nadal śpiewane i zyskały w getcie wielką
popularność.
Inne
piosenki Bajgelmana z okresu getta to Dos
sznajderl (Krawczyk) z tekstem Szymona Janowskiego, Zamd glijen ojf der zun (Piaski
żarzą się w słońcu) do słów Mosze Wolmana oraz trzy utwory z tekstami poety Abrahama
Joachimowicza: Szpiglt zich ojf der
szojb di zun (Słońce przegląda się w szybie), Cu a wolkn (Do
chmury), Pastuszke (Pastuszek).
Do niektórych swoich kompozycji sam pisał teksty, są to m.in. Cygajner lid (Cygańska pieśń),
poświęcona Zagładzie łódzkich Romów, A
jidisz lidl (Żydowska piosneczka), Kinder jorn (Dziecięce lata).
Yaacov
Shapiro: Kinder jorn (Dziecięce lata).1994.
W
sierpniu 1944 roku, podczas likwidacji łódzkiego getta, Dawid został wywieziony
w jednym z ostatnich transportów do Auschwitz. Stąd do jednego z podobozów
KL Auschwitz w Gliwicach. Tam został zamordowany (według świadectwa
współwięźnia, również więzionego uprzednio w łódzkim getcie – Altera
Szlamkowicza), przez pijanego lagerältestera, inne źródła podają, że zginął w
komorze gazowej bezpośrednio po przybyciu do obozu.
W
Oświęcimiu zginęli też krewni Bajgelmana: brat Chaim – skrzypek i saksofonista
oraz kuzyn Icchak – kontrabasista.
Źródła:
Isachar Fater. Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym.
Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.
Utwory muzyczne:
YouTube.pl https://www.youtube.com
Źródła
fotografii:
Gheto
Fighters House Archives http://www.infocenters.co.il
Yad
Vashem www.yadvashem.org
oraz
zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
Fot. współczesne Monika Czechowicz
Przeczytaj
jeszcze: