poniedziałek, 7 maja 2018

Film animowany w doniesieniach prasowych 1945/1949. Czyli rzecz o tym, która datę uznać za kluczową dla powojennego filmu animowanego w Polsce i o tym gdzie to miało miejsce.


Autor: Waldemar Bronisław Ludwisiak 

Pierwsze „kino”, oraz kinomanów podczas „seansu filmowego” opisał Platon w dziele „Państwo” księga VII około 360 roku p.n.e.,
„ Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na cała szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; Przykute mają nogi i szyje tak, że trwają w miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie góra ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki.”

„Wizja jaskini platońskiej, Jan Saenredam”, rok 1604.

Choć powszechnie uważa się, że film dokumentalny „Wyjście robotników z fabryki Lumière w Lyonie” („La Sortie de l'usine Lumière à Lyon”) z 28 grudnia 1895 roku był pierwszym filmem w dziejach kinematografii pokazanym publicznie, to jednak do dziś zachowany film „Scenka ogrodu z Roundhay” („Roundhay Garden Scene”)[1] z 1888 roku nakręcony przez Louisa Aimé Augustina Le Prince'a w Anglii jest tym pierwszym zarejestrowanym na taśmie obrazem ruchomym.

„Roundhay Garden Scene” 1888 rok (film zobaczysz tutaj: https://www.youtube.com/watch?v=nR2r__ZgO5g, źródło: YouTube.pl)

Początki powstania filmów animowanych[2] w świecie to koniec XIX w. Wielu znawców twierdzi, że to film animowany „Pauvre Pierrot” (premiera 28 października 1892) w reżyserii i na podstawie scenariusza Émila Reynauda był tym pierwszym[3].

„Pauvre Pierrot”, rok 1892.

Prekursorami sztuki filmowej byli Anglicy i Francuzi. Polacy mają i w tej dziedzinie również swój wkład. Władysław Starewicz (Vladislav Starevich)[4] pochodził z polskiej rodziny zamieszkałej na Litwie. Źródła podają, że był rosyjskim i francuskim reżyserem polskiego pochodzenia. Nakręcił pierwszy na świecie film lalkowy „Piękna Lukanida”[5] („Прекрасная Люканида, или Война усачей с рогачами” od 1920 roku prezentowany pod tytułem „Куртизанка на троне”).

„Прекрасная Люканида, или Война усачей с рогачами”
(źródło: YouTube.pl)

 Premiera tego obrazu odbyła się w Moskwie 26 marca 1912 roku. Film nakręcony był w Kownie w 1910 roku[6] w wytwórni „Atelier Khanzhonkov”. Była to rosyjska spółka do produkcji i dystrybucji filmów, założona w 1906 przez Aleksandra Khanzhonkova. Obraz ten przedstawiał walkę żuków-samców o względy samiczki Pięknej Lukanidy. Film ten musiał odnieść znaczny sukces skoro "Herald of Cinematography» № 32 w 1912 roku: " pisze „(…) obraz ten posiada znaczne wartości techniczne i artystyczne, jak twierdzą nasi zachodni koledzy znawcy kina. Wiemy z najbardziej wiarygodnych źródeł, że rozpowszechniono ten obraz w ponad stu kopiach, co samo mówi o zaletach filmu....”

W poszukiwaniach natrafiłem na wiele interesujących niepublikowanych faktów dotyczących filmu animowanego z przed 1939 roku, a pomijanych w publikacjach fachowych.  Zaskakujące, że wielu krytyków i historyków kina nie zwróciło uwagi na czołówki znanych filmów fabularnych rodzimej produkcji wykonanych techniką animacji. Jednym z pierwszych i najwspanialszych jest czołówka do filmu „Każdemu wolno kochać”[7] z 1933 roku. W reżyserii Mieczysława Krawicza i Janusza Warneckiego.

Kadr z filmu „Każdemu wolno kochać” z 1933 roku. Maszerujący odźwierny.

Film trwa dwie minuty i trzynaście sekund. Najciekawszą częścią jest scena z ptakami siadającymi na gałęzi autorstwa (prawdopodobnie) L. Zajączkowskiego, autora zdjąć do tego filmu lub operatora inż. Z. Gniazdowskiego.

Kadry z filmu „Każdemu wolno kochać” z 1933 roku 
(źódło: YouTube.pl)

Podobne czołówki filmowe, choć znacznie skromniejsze posiadały filmy „Jaśnie pan szofer” Michała Waszyńskiego z 1935 roku, oraz „Szczęśliwa trzynastka” w reżyserii Mariana Czauskiego z 1938 roku.
Pisze się, że tym pierwszym animowanym powojennym filmem był obraz „Oko i ucho” (The Eye and the Ear)[8]  z 1945 roku autorstwa Stefana Themersona[9]. Jak podaje Filmweb[10] premiera tego obrazu miała miejsce 1 maja 2008 roku mimo, że powstał w 1944/1945 roku.
Pewnym jest, że, pierwszą powojenną informacją, jaka ukazała się w gazetach omawiająca tę dziedzinę sztuki filmowej, był artykuł „Otwarcie Atelier Filmowego w Polsce”[11] w dzienniku „Głos Robotniczy” nr.170 z dnia 6 grudnia 1945 roku. Autor podpisany „Tom” pisze: „ (…) a nawet pracownię trikową do zamierzonej produkcji filmów rysunkowych.”

"Głos Robotniczy", 6 grudnia 1945.

W artykule jest mowa o możliwościach i wyposażeniu nowo otwartego atelier filmowego w Łodzi, w którym istnieje możliwość realizacji filmów animowanych. Takie studia powstają w naszym mieście i nieistniejących już dziś budynkach pod adresem Kilińskiego 210 i Radwańskiej 21.

"Dziennik Łódzki", 24 listopada 1946 roku. 

Z dokumentów łódzkiego Instytutu Filmowego wiemy, że takie studio było pod zwierzchnictwem tej właśnie instytucji, a właściwie jego wydziału Działu produkcji pod kierownictwem Janusza Stara.[12]
Następne informacje prasowe o filmach tego gatunku ukazują się niemal jednocześnie w dwu łódzkich gazetach. W „Głosie Robotniczym” (artykuł „Film Polski przy pracy”[13]) znajdujemy taki tekst: „W końcu lipca zakończony zostanie pierwszy rysunkowy film polski, do którego wykonano 9 tysięcy rysunków p.t. „Lis Kitaszek” z muzyką Palestra i tekstami Brzechwy”.

"Głos Robotniczy", 13 czerwca 1946 roku. 

W notce tej nie jest podane nazwisko reżysera, jak również, kto i na jakiej podstawie opracował scenariusz filmu. Czytamy tam; „Czynione są próby nad realizacją filmów kukiełkowych. Prace w tym dziale prowadzone są dwukierunkowo, nad tymi nowymi na gruncie polskim realizacjami pracuje Zaruba i Zarembina, oddzielne studio posiada Zenon Wasilewski.” W dalszej części tego artykułu podana jest informacja, że powstał pierwszy polski film rysunkowy; „Kpt Sieński wyprodukował już pierwszą kreskówkę reklamową, która chociaż była tylko eksperymentem, wykazała zdolność autora w tym kierunku”.
 Brak jest innych danych, aby uznać tę informację za prawdziwą, brak też danych, aby ją wykluczyć. Faktem jest, że mowa jest o pierwszym filmie rysunkowym wyprodukowanym w powojennej Polsce w Łodzi. Marcin Giżyński w publikacji internetowej pod tytułem „Polski film animowany”[14] ironizuje, omawiając historię filmu animowanego i podaje takie informacje:, „Ale to przełomowe osiągnięcie też miało swoją prehistorię, która rozpoczęła się rok wcześniej w tym samym mieśćcie w innym prowizorycznie zaadaptowanym pomieszczeniu, podzielonym między dwóch realizatorów, Zenona Wasilewskiego i Ryszarda Potockiego (notabene jedynych wówczas animatorów), którzy posiadali już pewien, niewielki zresztą, staż w pracy przy filmie animowanym.”
Warto podać nazwiska tych pierwszych twórców, są to; Jerzy Zaruba[15], Ewa Szelburg-Zarembina[16], Zenon Wasilewski[17], Ryszard Potocki[18], Aleksander Ptuszko[19].
Drugim artykułem zamieszczonym tym razem w „Dzienniku Łódzkim” z 15 czerwca 1946 roku pod tytułem „Czy będziemy mieli własne kreskówki”[20](autor podpisany „Orł.”) znajdujemy odpowiedź na to pytanie:

"Dziennik Łódzki", 15 czerwca 1946 roku. 

„W tej chwili kpt Sieński rozporządza studium 11-osobowym i pracuje nad filmem „Lis Kitaszek”: scenariusz opracowany wg Lafontaine’a, z wstawkami wierszowymi Brzechwy, oraz muzyka Palestra.”
Parę miesięcy później na ostatniej stronie Gazeta Lubelska podaje więcej szczegółów dotyczących tego filmu; „Nad produkcja tego filmu pracuje 11 grafików przeważnie absolwentów Akademii Sztuk Pięknych i Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych. Pierwszym obrazem będzie „Lis Kitaszek”- film krótkometrażowy według scenariusza kierownika studia kap. Macieja Sieńskiego”

W omawianych źródłach brak jest jakichkolwiek informacji, że film został ukończony i przedstawiony publicznie. Film animowany „Lis Kitaszek” nie został ukończony jak i zaprezentowany publicznie. Poniżej jedyny dostępny portret Kitaszka. Postać powstałej w naszym miescie, która nie ma swego pomnika jak inne bajkowe łódzkie postacie.

"Dziennik Łódzki", 15 czerwca 1946 roku. 

 „W czarodziejskiej pracowni”· to tytuł opublikowanego 24 listopada 1946 roku w „Dzienniku Łódzkim” nr.324 artykułu, z którego pochodzą prawdopodobnie bardzo cenne informacje dla historii filmu animowanego: „Na terenie Łodzi posiadamy jedyne w Polsce studia filmów kukiełkowych; to, które właśnie zwiedzamy przy ul. Kilińskiego 210 i drugie przy ul. Radwańskiej 21 pod kierunkiem doskonałego specjalisty, p. Zenona Wasilewskiego”.  „P. Wasilewski ma już za sobą dwa filmy kukiełkowe „Pechowy Bokser” i „Ruch to zdrowie”.

"Dziennik Łódzki", 24 listopada 1946 roku. 

W historii polskiego kina animowanego jest to bardzo istotne wydarzenie, ponieważ film „Pechowy bokser” jest pierwszym filmem animowanym wyprodukowanym w powojennej Polsce w Łodzi, który został zaprezentowany publicznie. Miało to miejsce 29 stycznia 1947 roku.


Film ma 53 sekundy. Obraz ten jest zamieszczony w Polskiej Kronice Filmowej numer 5 z 29 stycznia 1947 roku. Cały materiał filmowy, w którym umieszczony jest ten film nosi tytuł „Kukiełki przed obiektywem”.  Jest to szósta część kroniki, trwa minutę i pięćdziesiąt sekund. 

Polska Kronika Filmowa, numer 5 z 29 stycznia 1947 roku.
(źródło: YouTube.pl)

Lektor prezentując film „Pechowy Bokser”, nazywa go „Dowcipem filmowym”.  Źródłem wiedzy na temat premiery filmu jest artykuł w dwutygodniku „Film” nr.16 z 15 kwietnia 1947 roku pod tytułem „Kulisy studio”, w którym autor pisze; „Pierwszą próbą w tym kierunku był króciutki film o Hitlerze i kuli ziemskiej, wyświetlany niedawno w Polskiej Kronice Filmowej nr. 5.”

Zenon Wasilewski przy pracy.

O drugim z wymienionych filmów „Ruch to zdrowie” wiadomo tyle, że decydenci uznali film za zbyt słaby, dlatego nie został wprowadzony na ekrany. Podobnie postąpiono z filmem „Paweł i Gaweł”[21] w reżyserii Ryszarda Potockiego[22] według znanego wiersza Aleksandra Fredry. O Filmie tym wspomina również artykuł „Czy będziemy mieli własne kreskówki”, cytowany wyżej pisze:. „Scenariusz do filmu „Paweł i Gaweł” opracowany został przez Szelburg-Zarembinę. Rysunki dekoracji i bohaterów zrobił słynny malarz Zaruba”[23].

„Dziennik Łódzki”, 24 listopada 1946 roku. 

 O powodach niedopuszczenia filmu do rozpowszechniania pisano tak: „(…) krótkometrażówkę Potockiego „Paweł i Gaweł” uznano za zbyt jeszcze niedoskonałe, aby skierować je na ekrany”. Niepowodzenia zniechęciły Potockiego, który przeszedł do pracy w filmie fabularnym”[24].
Inne nazwiska związane z tym filmem rysunkowym wymienia dwutygodnik „Film’ nr.41 z 15 maja 1948 roku w notatce „Polska Kronika Filmowa”[25]:
„Prace te podjęli już Sieński[26], Szancer, Zamecznik[27] i inni”. Szancer Jan Marcin[28], o którym Bohdan Butenko[29] napisze „Żartuję czasem, że jestem pośrednio uczniem Matejki. Albowiem uczniem Matejki był Mehoffer. Uczniem Mehoffera Szancer. A ja uczniem Szancera”[30]. 
Analizując treści zamieszczonych informacji, można wywnioskować, że czternastominutowy film Zenona Wasilewskiego „Za króla Krakusa”[31] (premiera jesień 1947 roku) nie jest pierwszym filmem animowanym nakręconym w powojennej Polsce. Można domniemywać, że jest to drugi film lalkowy wyprodukowany przez Studio Filmów Kukiełkowych Filmu Polskiego. Film ten wyprodukowany został w mieszkaniu reżysera w Łodzi przy ulicy Radwańskiej 21. Od roku 1960 studio to nosić będzie nazwę Studia Małych Form Filmowych SE - MA – FOR.

Kadr z filmu „Za króla Krakusa” w reżyserii Zenona Wasilewskiego z 1947 roku.

 Inne zdanie prezentuje Jerzy Armata[32] pisząc; „Za króla Krakusa” (1947) należy uznać za pierwszy polski w pełni dojrzały film animowany adresowany do dziecięcej widowni, a jego autora za pioniera filmu lalkowego w naszym kraju. Ten film przyjęło się powszechnie uważać w ogóle za początek polskiej powojennej animacji. Konstatacja ta nie jest zbyt precyzyjna, gdyż już w październiku 1945 roku w Wytwórni Filmowej Wojska Polskiego w Łodzi Maciej Sieński zrealizował krótką kreskówkę „Reklama reklamy”, a w następnym roku Wydział Programowy Filmu Polskiego zorganizował w Łodzi Studio Filmów Rysunkowych oraz Studio Filmów Kukiełkowych. Zatem film Wasilewskiego stanowi nie początek, ale pierwsze ważne dokonanie polskiej animacji (nagroda na festiwalu w brazylijskiej Bahii w 1951, wyróżnienie w Paryżu w 1954), a wobec tego słuszne wydaje się traktowanie go, jako faktu znaczącego w dziejach tej twórczości.
Jeśli przyjąć kryterium, że film „Za króla Krakusa”[33] jest w pełni samodzielny z czołówką, akcją, spisem twórców i producenta, to faktycznie jest to pierwszy film, który zarabiał na siebie poprzez samodzielną prezentację w kinach. 
 Natomiast, jeśli przyjąć kryterium daty premiery kinowej, pierwszym filmem animowanym kukiełkowym będzie obraz „Pechowy Bokser” w reżyserii Zenona Wasilewskiego. Premiera tego obrazu to 29 stycznia 1947 roku. Producentem filmu jest Studio Filmów Kukiełkowych Filmu Polskiego w Łódź ul. Radwańskiej 21 [34].
Cztery artykuły porządkują informacje, które dotyczyły filmów animowanych i rysunkowych w omawianym okresie:
 Pierwszy to „Bajka z drewna, szmatek i szkła”[35], z dwutygodnika „Film” nr, 62 z 1 kwiecień 1949 roku, mówiący o kinie i produkcji filmów animowanych w Czechosłowacji.
Drugi to krótka notka z ilustracją w gazecie „Film” nr. 64 z 1 maja 1949 roku, w której mamy taki tekst; „Zenon Wasilewski, twórca znanej bajki filmowej o smoku wawelskim realizuje obecnie groteskę kukiełkową o sennych przygodach urzędnika Alojzego Piórko”.
Trzeci to artykuł Czy to był sen[36] („Film” nr.67 15 czerwca 1949 roku) dotyczący pierwszego kolorowego filmu animowanego, który powstał w wytwórni filmów rysunkowych w Bielsku Białej. Film ten według tego artykułu „opracowany zostanie laboratoryjnie w Barrandovie”[37] (obraz ten wyprodukowano w 1948 roku, trwał 11 minut, kopia zaginęła, reżyserem był Zdzisław Lachur[38].
Ostatnia prezentowana notatka (opatrzona zdjęciem) dotycząca filmu rysunkowego jest bardzo interesująca. W gazecie „Film” nr.72 z 10 wrzesień 1949 roku czytamy: „Zespół produkcyjny filmów rysunkowych „Śląsk” kończy prace przy swojej pierwszej kreskówce p.t. „Ich ścieżka[39]”, realizowanej przez Z. Lachurę wg pomysłu i scenariusza Z. Lachury i W. Sakowicza. Muzykę skomponował Zygmunt Wiehler” .
Studio Filmów Rysunkowych[40] na swej stronie internetowej potwierdza tę informację, nie wspomina, że SFR to Zespół produkcyjny filmów rysunkowych „Śląsk”, i że działał w ramach Filmu Polskiego z siedzibą w Łodzi.
Kluby Wąskiej Taśmy powstałe w Łodzi w 1945r. przy Instytucie Filmowym to ruch amatorski. Parały się również taka forma sztuki filmowej.  


 Zenon Wasilewski przy pracy nad filmem "Czarodziejskie dary", rok 1956.

Materiał udostępniony dla baedekera przez Pana Waldemara Bronisława Ludwisiaka.

WALDEMAR BRONISŁAW LUDWISIAK jest absolwentem Uniwersytetu Łódzkiego, wydziału filologicznego, kierunek: Kulturoznawstwo specjalność: Filmoznawstwo i wiedza o mediach. Autor jest również absolwentem wydziału socjologicznego UŁ, studiował na pomagisterskich studiach na wydziale filozofii i etyki UŁ oraz teologie na UKSW.

źródła:


[2]  https://pl.wikipedia.org/wiki/Film_animowany
[4] Władysław Starewicz (Vladislav Starevich) ur. 8 sierpnia 1882 Moskwie, zm. 26 lutego 1965 w Paryżu, rosyjski i francuski reżyser polskiego pochodzenia, twórca pierwszego na świecie filmu zrealizowanego w technice po klatkowej animacji.
[5]  https://www.youtube.com/watch?v=kzQCFlx5hvw
[8]   https://www.youtube.com/watch?v=f-NNnOPb8Wc
[9]   http://www.filmweb.pl/person/Stefan+Themerson-144406
[10]  http://www.filmweb.pl/film/Oko+i+ucho-1945-120851
[11]  „Glos Robotniczy” nr.170  6.12.1945 r.
[12]   AAN MKiS GDFP z 2-366-0-10.4-x  teczka nr.103
[13] „Glos Robotniczy” nr161(363) 13.06.1946 r.
[15]  Jerzy Zaruba ur.17.07.1891r. zm.12.01.1971 r. polski malarz, karykaturzysta i scenograf. Studiował w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych u Stanisława Lentza, i w paryskiej Académie des beaux-arts.
[16] Ewa Szelburg-Zarembina (ur. 10 kwietnia 1899 w Bronowicach k. Puław, zm. 28 września 1986 w Warszawie) powieściopisarka, poetka, dramaturg, eseistka, scenarzystka
[17] Zenon Wasilewski (ur. 30.10.1903 zm. 20.04.1966) pionier polskiej animacji lalkowej, malarz, fotografik, twórca pierwszego filmu lalkowego „Za króla Krakusa” (1947r.). Inicjator powstania Oddziału Filmów Kukiełkowych przy łódzkiej Wytwórni Filmów Fabularnych, później Se-ma-fora.
[18]  Ryszard Potocki (1915-1975) scenograf, uczeń Aleksandra Ptuszko
[19]  Ptuszko Aleksandr Łukicz (1900–1973), radziecki reżyser filmowy, pionier filmu kukiełkowego i trikowego
[20]   „Dziennik Łódzki” nr.163 (350) 15.06.1946 r. Załącznik nr.153,
[22]  Ryszard Potocki ur.1915r. w Grodnie zm.1978 r. w Łodzi polski scenograf filmowy Pierwsze kroki stawiał w 1934 w pracowni Aleksandra Ptuszki w Mosfilmie, gdzie stał się specjalistą od zdjęć kombinowanych. Ojciec aktorki Małgorzaty Potockiej.
[23]  „Dziennik Łódzki” nr.324(511) 24.11.1946 r. Załącznik nr.156,
[25]  „Film” nr.41 15.05.1948 r. Załącznik nr.157,
[26] Sieński Maciej ur.15.10.1915 zm.09.03.1999 r. Reżyser i scenarzysta filmów animowanych (1945/1948), dokumentalnych (1949/1960), wykładowca PWSF (1951-57)
[27]  Wojciech Zamecznik ur. 13.01.1923 zm. 12.05.1967 Scenograf teatralny i filmowy, grafik i fotograf projektant wystaw, Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.
[28] Jan Marcin Szancer (ur. 12.11. 1902, zm. 21.04.1973) – grafik polski, ilustrator książek dla dzieci. scenarzysta i reżyser filmowy(„Teatr mój widzę ogromny”1946). Scenograf teatralny i filmowych. Był pierwszym kierownikiem artystycznym polskiej TV.
[29]  http://www.butenko.pl/dorobek.php?id=3 (15.10.2012  r.) Bohdan Butenko ur. 8.2.1931 – polski rysownik, ilustrator i grafik, autor komiksów, książek, scenarzysta, projektant lalek i dekoracji dla teatrów lalkowych.
[30]   http://www.butenko.pl/ (15.10.2012  r.)
[32]   http://www.portalfilmowy.pl/wydarzenia,53,13223,1,1,Zenon-Wasilewski-Mistrzowie-polskiej-animacji-czesc-XVII.html
[34]  Jest to data premiery PKF nr.5 z 1947 roku, której częścią jest film „Pechowy Bokser”
[35]   „Film” nr.62 1.04.1949 r. Załącznik nr. 158,
[37]   „Film” nr.67 15.06.1949 r. Załącznik nr. 160,
[39]  https://www.youtube.com/watch?v=gAvL1cNN1gU
oraz:
zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi 
FOTOTEKA http://fototeka.fn.org.pl
YouTube.pl

 Zobacz jeszcze:
http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4729
Brak komentarzy: