Łódź przełomu XIX i XX wieku. Fotografie Bronisława Wilkoszewskiego/ zbiory Muzeum Miasta Łodzi.

Muzeum Miasta Łodzi jest pierwszą instytucją kultury w mieście, która postanowiła udostępnić swoje zbiory cyfrowo. Dzięki projektowi #dzielimysięŁodzią na stronach Wikimedia Commons i miastograf.pl pojawiły się setki zdjęć Łodzi i łodzian. Prezentowane poniżej fotogtafie pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, a ich autorem jest Bronisław Wilkoszewski (1847-1901), nazywany „łódzkim Canaletto”.

Fotografia przedstawia synagogę i pałac Hertza znajdujące się przy ulicy Spacerowej (obecnie aleja Kościuszki). Synagoga została wybudowana w latach 1881-1887 według projektu Adolfa Wolffa, jako prywatny dom modlitwy. Przeznaczona była dla Żydów zasymilowanych, związanych z kulturą polską. Synagoga znikła z powierzchni Łodzi w marcu 1940 r. Od tego czasu na placu nie powstała żadna budowla. Znajdujący się obok pałac Jakuba Hertza wybudował w 1892 r. Izrael Poznański w posagu dla swojej córki Anny i jej męża Jakuba Hertza.

Fotografia przedstawia widok na Nowy Rynek (obecnie Plac Wolności) w stronę ulicy Piotrkowskiej. Widoczne budynki Kościół Świętej Trójcy i Ratusz stanowiły swego rodzaju bramę ulicy, która od 1823 roku została nazwana ulicą Piotrkowską. Nowy Rynek wytyczono w 1821 roku, wraz z założeniem na południu od starego miasta Łodzi osady sukienniczej Nowe Miasto. 

Widok na kompleks fabryczny Izraela K. Poznańskiego znajdujący się przy ulicy Ogrodowej. Na teren fabryczny wchodziło się przez widoczną na fotografii bramę kojarzącą się mieszkańcom z łukiem triumfalnym. Po jej prawej stronie znajduje się niewielki, elegancki budynek, który był siedzibą kantoru i biura dyrektorów firmy.

Fotografia przedstawia fabrykę maszyn włókienniczych Ewalda Kerna powstałą w latach 1889-1900 przy zbiegu ulic Karola (później Żwirki) i Długiej (później Gdańskiej). Zakład nie funkcjonował zbyt długo, ponieważ już w 1902 roku ogłoszono jego upadłość.

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki m. Łodzi" przedstawiająca Nowy Rynek (obecnie Plac Wolności) od strony północnej w stronę ulicy Piotrkowskiej. Na zdjęciu widoczne są budynki Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, Ratusza oraz kościoła ewangelicko-augsburskiego św. Trójcy, a także fragment ulicy Piotrkowskiej.

Fotografia przedstawia widok na ulicę Zieloną i na znajdującą się na jej skrzyżowaniu z ulicą Spacerową (później ulica Kościuszki) kamienicę zwaną "domem Pinkusa". Monumentalna narożna kamienica czynszowa została zbudowana w latach 1894-1895 według projektu Dawida Landego. Trzypiętrowy gmach nakryty jest wysokim mansardowym dachem z dominującym w narożniku wysokim ocynkowanym hełmem i dekoracyjną balustradą kalenicy. Narożna wieżyczka z galerią widokową nadaje budynkowi pałacowy wygląd. Kamienica jest bogato zdobiona, z dominującym neobarokowym detalem architektonicznym. Inwestorami byli dwaj przedsiębiorcy żydowskiego pochodzenia Jakub Lande i Mendel Pinkus.

Fotografia przedstawia budynek Towarzystwa Kredytowego Miejskiego mieszczący się przy ulicy Pomorskiej 19/21. Towarzystwo Kredytowe Miejskie powstało w 1872 roku w celu umożliwiania potencjalnym inwestorom zaciągania pożyczek pod zastaw hipoteczny. Była to druga tego typu placówka (po warszawskiej) na terenie Królestwa Polskiego. Przez wiele lat funkcję prezesa pełnił były prezydent Łodzi Andrzej Rosicki. W 1878 roku zorganizowano zamknięty konkurs na projekt gmachu, który wygrał łódzki architekt Hilary Majewski. Wybudowany w stylu dojrzałego renesansu włoskiego w latach 1878-1881 budynek został założony na planie litery 'T'. Składa się na niego dwupiętrowa bryła centralna ujęta niższymi ryzalitami bocznymi. Główne wejście poprzedza niewielki portyk wsparty na dwóch kolumnach, pod którymi usytuowano podjazd (później zlikwidowany). Centralna bryła została zwieńczona trójkątnym frontem wypełnionym reliefem z dewizą Viribus Unitis (wspólnymi siłami), która wyrażała ideę Towarzystwa. Przed frontonem znajdował się zegar (już nie istniejący) zaś ponad nimi umieszczono alegoryczne rzeźby kobiet. Wnętrza otrzymały bogaty renesansowy wystrój, z którego w niemal niezmienionym stanie zachowały się: reprezentacyjny westybul, sala operacyjna, klatka schodowa, skarbiec czy bogato dekorowana sala posiedzeń.

Widok na pasaż Meyera.

Fotografia przedstawia widziany od strony ogrodu pałac Karola Scheiblera znajdujący się przy Wodnym Rynku (obecnie Plac Zwycięstwa 1).

Willa Ludwika Grohmana znajdująca się przy ulicy Tylnej 9/11. Wybudowana w latach 80. XIX wieku według projektu Hilarego Majewskiego, stylem nawiązuje do renesansu włoskiego. W latach 1894-1896 została dobudowana od strony wschodniej nowa część z paradną klatką schodową oraz zimowy ogród. W 1913 roku rozbudowano część południowo-wschodnią, dobudowując piętrowy aneks z osobnym wejściem. Główne wejście z portykiem filarowym prowadziło do reprezentacyjnego hallu i klatki schodowej. Na parterze znajdowały się pomieszczenia zarówno reprezentacyjne jak i mieszkalne.

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki m. Łodzi" ukazująca Miejskie Gimnazjum Męskie mieszczące się przy ul. Dzikiej (później Mikołajewskiej, dziś ulica Sienkiewicza), a także pusty plac po jego lewej stronie, który w 1896 roku został przeznaczony na potrzeby parku publicznego (późniejszego Parku Mikołajewskiego, obecnie park Henryka Sienkiewicza). Po utworzeniu w 1886 roku dwóch gimnazjów rosyjskojęzycznych (męskiego i żeńskiego), mieszczących się początkowo w jednym budynku przy ul. Cegielnianej 64 (dziś ulica Jaracza) pojawiła się koncepcja powstania osobnego gmachu dla szkoły męskiej. Zaprojektowania budynku szkoły podjął się ówczesny architekt miejski Hilary Majewski, a jego budowę zobowiązał się już wcześniej wesprzeć Karol Scheibler (istniał osobny zapis w jego testamencie uwzględniający to przedsięwzięcie). Budowa obiektu trwała w latach 1888-1891. Gimnazjum funkcjonowało do wybuchu I Wojny Światowej, w czasie której szkoła mieściła szpital wojskowy. Po zakończeniu wojny budynek był siedzibą Miejskiego Gimnazjum Męskiego im. J. Piłsudskiego (patronat ten otrzymało w 1921 roku) o profilu matematyczno-przyrodniczym. Po II Wojnie Światowej przekształcono je w I Miejskie Gimnazjum i Liceum (otrzymując w 1946 roku patronat Tadeusza Kościuszki). W 1956 roku szkołę przekształcono w koedukacyjne III Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki, którym pozostaje do dzisiaj.

Fotografia wykonana z okna jednej z kamienic, przedstawia widok ulicy Piotrkowskiej w stronę Nowego Rynku (obecnie Plac Wolności). Widoczna na pierwszym planie kamienica pod numerem 6 została wybudowana w 1882 roku przez "Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich Hielle i Dittrich". Na parterze funkcjonował skład fabryczny Zakładów Żyrardowskich, w którym sprzedawano bieliznę: damską, męską i pościelową. Kamienica Hiellego i Dittricha była komfortowo wyposażona. W mieszkaniach znajdowały się ubikacje i łazienki z wannami. Za kamienicą widać kościół Świętej Trójcy (obecnie pw. Zesłania Ducha Świętego). Na najdalszym planie dostrzec można kamienicę znajdująca się przy Nowym Rynku (obecnie Plac Wolności) zwyczajowo zwaną przez łodzian "kamienicą pod lwem", z powodu wieńczącej fasadę figury lwa.

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki miasta Łodzi" przedstawiająca Nowy Rynek (obecnie Plac Wolności) od strony północnej w stronę ulicy Piotrkowskiej. Na zdjęciu widoczne są budynki Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, Ratusza oraz kościoła ewangelicko-augsburskiego św. Trójcy, a także fragment ulicy Piotrkowskiej.

Siedziba Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych "Ludwik Geyer" mieszcząca się na rogu ulicy Piotrkowskiej i Pasażu Meyera. Budowę gmachu przy ulicy Piotrkowskiej 74 rozpoczęto w 1882 roku. Cztery lata później w 1886 roku, powstaje w stylu włoskiego renesansu okazała narożna kamienica. Założony na planie litery "L" budynek ma niezwykle bogato zdobioną elewację. Parter ozdobiony jest boniowaniem i półkolistymi oknami, nad którymi znajdują się ozdoby w kształcie głów lwów. Uwagę zwraca charakterystyczna wieżyczka z kariatydami, nakryta kopułą. W budynku do przełomu XIX i XX wieku funkcjonował wykwintny skład win i towarów kolonialnych oraz elegancka restauracja Antoniego Stępkowskiego. Od końca XIX wieku budynek jest siedzibą banku.

Pałac Juliusza Heinzla znajdujący się przy ulicy Piotrkowskiej 104. Projekt pałacu wykonał Hilary Majewski, a jego budowy podjęła się firma projektowo-budowlana Otto Gehliga, absolwenta berlińskiej Akademii Technicznej (i przyszłego zięcia). Juliusza Hainzla. Budowa została ukończona w 1882 roku. Na parterze mieściły się biura firmy, na piętrze salony reprezentacyjne, a w oficynie i na poddaszu pokoje mieszkalne. W głębi działki znajdowały się budynki fabryczne (zakłady wełniane) Heinzla. Pałac powstał stylu eklektycznym, nawiązującym do renesansu.

Willa Juliusza Kunitzera mieszcząca się przy skrzyżowaniu ulic Benedykta (obecnie 6-Sierpnia) i Spacerowej 8 (obecnie aleja Kościuszki). Wybudowana w 1888 roku w stylu neorenesansowym. Budynek rozebrany w 1910 roku, dziś w tym miejscu znajduje się budynek banku.

Wystawy sklepowe znajdujące się w kamienicy przy ulicy Piotrkowskiej 11. Kamienica w stylu neorenesansowym została zbudowana na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku przez łódzkiego "króla bawełny" Karola Scheiblera. Umieszczono w niej skład firmy, lokale na parterze były wynajmowane na sklepy a pomieszczenia na piętrze na mieszkania. Jednym z takich sklepów był widoczny na zdjęciu sklep oferujący obrazy Karola Hartmana, który prowadził go w latach 90. XIX wieku.

Widok z lotu ptaka na znajdującą się w parku Helenów fontannę i otaczające je alejki. Park Helenowski został założony w latach 80. XIX wieku przez rodzinę Anstadtów, jako obiekt prywatny, do którego wstęp był płatny. Park stworzyła firma ogrodnicza L. Späth. Park był urządzony z przepychem, na zwiedzających czekały liczne atrakcje jak stawy z przystanią dla łódek, kamienną kaskadą na skarpie oraz wodotryskami, różane aleje, zwierzyniec (w którym oglądać można było między innymi. niedźwiedzie i małpy), grotę z lawy wulkanicznej, tarasy, bogate kwietniki, muszlę koncertową, tor kolarski, korty tenisowe i boisko. W 1889 roku wybudowano drewnianą restaurację, a w następnym roku kolejną.

Budynek Grand Hotelu mieszczący się przy ulicy Piotrkowskiej 72. W latach 60. XIX wieku właścicielem tej parceli został Edward Hentschel (Häntschel), który wyburzył znajdujące się tam parterowe drewniaki i w latach 1865-1868 postawił dwupiętrowy budynek mieszkalny ze składem towarów. W oficynach rozpoczęła działanie fabryka produkująca materiały wełniane: flanele, koce, chusty. W 1874 roku spłonęła część zabudowań fabrycznych i Hentschel sprzedał nieruchomość swojemu pracownikowi i zięciowi Ludwikowi Meyerowi. Nowy właściciel wraz ze swoim współpracownikiem i późniejszym szwagrem Juliuszem Kunitzerem odbudował w 1875 roku fabrykę i wznowił produkcję. Po kilku latach działań w latach 80. XIX wieku Ludwik Meyer przejął udziały Juliusza Kunitzera i przeniósł fabrykę do podłódzkiej osady leśnej Mania. Budynek przy Piotrkowskiej przebudował i 9 października 1887 roku otworzył "Grand Hotel". Obiekt został wydzierżawiony Austriakowi Piotrowi Schwartzowi. Pokoje były nowocześnie urządzone i wyposażone w oświetlenie gazowe. W następnych latach hotel modernizowano i rozbudowywano, adaptując kolejne budynki posesji. W 1904 roku Meyer sprzedał hotel Towarzystwu Akcyjnemu "Grand Hotel" za sumę 475 tysięcy rubli.

Fotografia przedstawia budynek hotelu i restauracji Manteufel znajdujący się przy ulicy Zachodniej 45 (obecnie jest to numer 81/83). Budynek został zbudowany w 1879 roku według projektu Hilarego Majewskiego przez Adolfa Manteuffel'a, który pochodził ze spolonizowanego rodu grafów niemieckich. Dla urozmaicenia pobytu gości w hotelu dostępne były fontanna, ogród letni oraz scena teatralna. W 1885 roku hotel został sprzedany Józefowi i Romanowi Petrykowskim, którzy pozostali jego właścicielami aż do wybuchu II wojny światowej. Po jej zakończeniu budynek przejęła Akademia Medyczna. W latach 1954-1989 działał w nim Studencki Teatr Satyry "Cytryna", następnie w latach 1997-2009 w dawnej kawiarni hotelowej funkcjonowało kino "Cytryna". W 2012 roku w budynku uruchomiono klub muzyczny Scenografia.

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki m. Łodzi" z roku 1896 przedstawiająca od strony frontowej kościół rzymskokatolicki pw. Podwyższenia Świętego Krzyża. Kościół pierwotnie konsekrowany w 1875 roku jako kościół pw. św. Jakuba, znajdujący się u zbiegu ulic Dzikiej (później Mikołajewskiej, obecnie ulica Sienkiewicza) i Przejazd (obecnie ulica Tuwima). Zaprojektowany w 1860 roku przez warszawskiego architekta Franciszka Tournelle'a kościół ten był odpowiedzią na potrzeby dynamicznie rozrastającego się miasta przemysłowego, jakim była Łódź w drugiej połowie XIX wieku. Pojawiła się wtedy konieczność utworzenia drugiej parafii dla mieszkańców wyznania rzymskokatolickiego. Rok po powstaniu koncepcji architektonicznej przystąpiono do budowy świątyni. Jednak "kryzys bawełniany", wybuch Powstania Styczniowego i zesłanie proboszcza łódzkiego ks. Wojciecha Jakubowskiego w głąb carskiej Rosji wstrzymały prace. Prace budowlane wznowione zostały w 1871 roku. W 1875 roku nowy kościół został oddany do użytku wiernym.

Fotografia przedstawia przędzalnię będącą częścią Fabryki Towarzystwa Akcyjnego Karola Scheiblera na Księżym Młynie, widok od ulicy Emilii (obecnie ulica Tymienieckiego). Karol Scheibler w latach 50. XIX wieku w ciągu kilku lat wybudował w Łodzi najnowocześniejszą fabrykę tekstylną ówczesnej Europy, stopniowo tworząc przemysłowe imperium. Przędzalnia na Księżym Młynie, zbudowana w latach 1876-1878, to duży 207 metrowy, liczący cztery kondygnacje budynek, zawierający w swym wnętrzu hale produkcyjne, rozlokowane symetrycznie od wschodu i zachodu względem części środkowej. W centralnej części umieszczono maszynę parową, która napędzała warsztaty pracujące na różnych poziomach. W ośmiobocznych wieżach zakończonych krenelażem i blankami znajdowały się klatki schodowe i windy. Od połowy lat 70. XIX wieku zakłady Scheiblera były w ścisłej czołówce całej branży włókienniczej Cesarstwa Rosyjskiego. Koncentrowały około 60% produkcji i 55% robotników przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim.

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki m. Łodzi" przedstawiająca fragment ulicy Piotrkowskiej od strony dawnej ulicy Przejazd (dziś ulica Tuwima) i ulicy św. Andrzeja (obecnie) Andrzeja Struga).

Widok na Pasaż Meyera oraz kamienicę przy ulicy Piotrkowskiej 76, w której znajdowała się cukiernia Roszkowskiego. Pasaż Meyera powstał na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku, kiedy Ludwik Meyer wykupił parcele rozciągające się pomiędzy ulicą Piotrkowską, a ulicą Dziką (Mikołajewską, obecnie Sienkiewicza). Wytyczył na tym terenie prywatną drogę przejazdową, którą w latach 1883-1885 zabudował jednopiętrowymi willami w stylu neorenesansowym. To założenie urbanistyczno-architektoniczne powstało z myślą o przeprowadzce rosyjskich władz gubernialnych z Piotrkowa do Łodzi. Ponieważ nie doszło to do skutku, Meyer zaczął wynajmować wille po zaniżonych cenach, a w jednej z nich zamieszkał razem z rodziną.

Fabryka wyrobów bawełnianych Henryka Grohmana. Została wybudowana w 1889 roku przy ulicy Emilii (obecnie ulica Tymienieckiego 22/24), obok fabryki ojca Henryka Grohmana, Ludwika. Autorem projektu był architekt Hilary Majewski, który zastosował w stylistyce kompleksu różnorodne style architektoniczne, od gotyku do renesansu.

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego z albumu "Widoki miasta Łodzi" przedstawiająca cerkiew prawosławną pw. św. Aleksandra Newskiego i park miejski Kolejowy (ob. Stanisława Moniuszki) znajdujące się przy ul. Widzewskiej (ob. ul. Kilińskiego). Obydwa obiekty zostały zaprojektowane przez ówczesnego architekta miasta Hilarego Majewskiego.

Fotografie Bronisława Wilkoszewskiego.

Zbiory Muzeum Miasta Łodzi.

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung" 1868-1888

"Lodzer Tageblatt", 1889.

(zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi)