czwartek, 11 marca 2021

PIOTRKOWSKA 66 - dawna kamienica Fiszela Herszkowicza.


Przynajmniej od lat 40. XIX wieku nieruchomość przy dzisiejszej Piotrkowskiej 66, ze stojącym na froncie parterowym domem drewnianym, należała do Karola Matza.
Anna Rynkowska, "Ulica Piotrkowska":
Matz zalegał w 1842 r. ze zwrotem rat pożyczki skarbowej na budowę domu, z opłatą kanonu czyli podatku od wykonywania zawodu, z rocznym czynszem z tytułu wieczystej dzierżawy placu, z podymnem od domu, ze składką ogniową, na szkołę elementarną, na opalanie latarni rewerberowych, na mieszkanie dla wikariusza, na utrzymywanie posłańca konnego i ze składką kwaterunkową...
Karol Matz miał trudności w wywiązaniu się z obowiązujących opłat (jak widać, nie było ich mało), być może Łódź nie była dla niego szczęśliwym wyborem - nic dziwnego, że w latach 50. XIX stulecia posesja miała już innego właściciela, był nim Józef Henke. W 1857 roku z Julią Henke (zapewne córką Józefa) ożenił się Fryderyk August Hillemann, i od lat 60. XIX wieku to on staje się właścicielem posesji. Był nim co najmniej do 1888 roku.
 
Piotrkowska 66 
(fot. archiwalna pochodzi ze strony Refotografie)

Dwupiętrowa frontowa kamienica (według projektu Gustwa Landau-Gutentegera z 1891 roku) została wystawiona dla następnego właściciela, Fiszela Herszkowicza (Herschkowicza).

"Führer durch Łódź", 1898.

W 1892 roku Herszkowicz złożył projekt pudowy muszli koncertowej i altany, mających stanąć w ogrodzie podwórza jego posesji. Miało to prawdopodobnie związek z otworzeniem ogrodu letniego przy restauracji "Belle-Vue".

"Dziennik Łódzki", rok 1892.



"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Kamienica szybko przeszła w ręce spadkobierców, Fiszer Herszkowicz zmarł przed 1900 rokiem.

Informator m. Łodzi, rok 1914.

Informator m. Łodzi, rok 1920.

Taryfy domów z lat 1914-1920 nadal wymieniają spadkobierców Herszkowicza jako właścicieli nieruchomości: Rafaela Hersza Herszkowicza, później z synami.
Na początku lat 20. XX wieku wieku przy Piotrkowskiej 66 znajdowała się manufaktura wełniana, połączona ze sprzedażą garderoby, galanterii i innych wyrobów włókienniczych, której właścicielem był Herman Abzac. Manufaktura Hermana Abzaca została założona zapewne dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, bowiem nie figuruje we wcześniejszych wykazach firm działających na terenie Łodzi.
"Rozwój", rok 1922.

Herman (Cwi, Hersz, Menachem) Abzac (Absatz) (ok. 1881-1926) był kupcem, działaczem społecznym, fundatorem biblioteki. Do Łodzi przybył wraz z rodzicami Abramem Froimem i Fajgą, córką Arona na początku XX wieku.
W latach 20. ubiegłego stulecia Abzac pelnił funkcję prezesa Związku Majstrów Przemysłu Włókienniczego Łódzkiego i członka zarządu Stowarzyszenia Fabrykantów Przemysłu Włókienniczego. Założył przy ulicy 6 Sierpnia bibliotekę dla żydowskiej młodzieży szkolnej i robotniczej, którą po śmierci fundatora nazwano jego imieniem. 
"Głos Polski, rok 1926.
Zmarł w 1926 roku i został pochowany na cmentarzu przy ulicy Brackiej. Na jego grobie znajduje się pomnik wzniesiony według projektu M. Brodersona.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

Do wybuchu II wojny światowej przy Piotrkowskiej 66 mieszkał również Leon (Lajbusz, Lajbuś) Abzac, brat Hermana. Był kupcem i hurtownikiem towarów włókienniczych. Urodził się w 1885 roku.
Księga adresowa m. Łodzi i województwa łódzkiego 1937-1939.
W czasie okupacji niemieckiej przesiedlony do getta Leon Abzac został zameldowany tam jako komiwojażer i zamieszkał przy ulicy Franciszkańskiej 103. Zmarł z wyczerpania i głodu 29 września 1942 roku w getcie łódzkim. Jego żonę Sarę z Praszkiewiczów zamordowano w Oświęcimiu (Auschwitz). Córka Bela zginęła podczas „marszu śmierci” z obozu w Stutthofie, a syn Abram zmarł w łódzkim getcie 27 stycznia 1942 roku. Z zagłady uratował się jedynie syn Eliezar (Lolek), który obecnie mieszka w Izraelu.


Od 1895 roku przy Piotrkowskiej 66 prowadził drukarnię, litografię i fabrykę segregatorów „Victoria” Icchak Abram Ostrowski, znany w Łodzi wydawca. Jego pocztówki z widokami Łodzi są ozdobą wielu zbiorów kolekcjonerskich. 

"Rozwój", rok 1902.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1905.

Abram Ostrowski urodził się w 1874 roku w Pajęcznie, był synem Moszka, karczmarza, i Marii z Kokocińskich. Od 1895 roku prowadził drukarnię, litografię i fabrykę segregatorów "Victoria" przy ulicy Piotrkowskiej 66, w 1905 roku zatrudniającą 13 robotników.

Spis wystawców i okazów Wystawy Higieniczno-Spożywczej, rok 1903.

"Goniec Łódzki", rok 1904.

W marcu 1900 roku Ostrowski rozpoczął starania o uzyskanie koncesji na użytkowanie maszyny do wykonywania nadruków na kopertach i papierze listowym znajdującej się w jego składzie przy ulicy Piotrkowskiej 66. Zgodę otrzymał w 1901 roku, ale władze odmówiły mu zgody na wydawanie gazety. Od 1903 roku rozpoczął wydawanie akcydensów oraz kart pocztowych, głównie z reprodukcjami malarstwa i widokami Łodzi.
"Rozwój", rok 1903.

"Rozwój", rok 1906.

"Rozwój", rok 1906.

W latach 1907-1908 wydawał dwutygodnik, a następnie (od 1908 roku) miesięcznik „Bumaga i Galanterejnopiscebumażnyje Prinadleżnosti” („Papier i Przybory Piśmienne”), zaś w 1910 roku przystąpił do spółki z Moszkiem Praszkierem i Berkiem Nasielskim, mającej wydawać książki, gazety i tygodniki w języku żydowskim, ale nie uzyskał koncesji. Bezskutecznie zabiegał o zgodę na wydawanie gazety „Warhajt” („Prawda”).
"Rozwój", rok 1907.

"Rozwój", rok 1907.

Z jego drukarni wychodziło kilka efemerycznych periodyków żydowskich: „Nachricht” (1910), „Łodzier Morgnbłat” (1914). 
"Rozwój", rok 1909.
W latach 1906-1927 Ostrowski samodzielnie wydał 50 broszur w języku polskim, niemieckim oraz jidysz, w tym połowę w 1913 roku, a podstawę produkcji stanowiły statuty różnych instytucji publicznych.
"Gazeta Łódzka", rok 1913.

Piotrkowska 55

W 1915 roku Ostrowski przeniósł swoją firmę na Piotrkowską 55, gdzie istniała do września 1939 roku jako własność spadkobierców (czytaj w baedkerze TUTAJ). Przez jakiś czas, w okresie pierwszej okupacji niemieckiej, firma pracowała pod oboma adresami. Piotrkowska 55 i Piotrkowska 66.
Jednodniówka "Ratujcie Dzieci" z 11 czerwca 1916 roku.

Kalendarz Kościuszkowski, rok 1918.
W 1918 roku Ostrowski otworzył sklep z wyrobami własnymi w Warszawie przy ulicy Bielańskiej 18, po śmierci właściciela przeniesiony na ulicę Marszałkowską 120. 
Dziennik Urzędowy Komisariatu Ludowego na miasto Łódź, rok 1919.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.
Od 1907 roku Ostrowski był członkiem Stowarzyszenia Właścicieli Drukarń i Litografii m. Łodzi.
Informator m. Łodzi, rok 1920.

Kalendarz-Informator, rok 1923.

Kalendarz-Informator, rok 1924.
Willa i budynki fabryczne przy ulicy Narutowicza 34.

W okresie międzywojennym drukarnia i introligatornia funkcjonowały przy Lipowej 35 i Narutowicza 34.

"Głos Kupiectwa", rok 1935.


Przy Narutowicza firma Ostrowskiego zajmowała parter, pierwsze i czwarte piętro budynku pofabrycznego znajdującego się w podwórzu (więcej o miejscu i dawnym jego przeznaczeniu przeczytasz TUTAJ) . Wkrótce Ostrowscy stali się właścicielami całego budynku.
"Głos Poranny", rok 1936.


Ostrowscy (oraz współwłaścicielka Udla Kajzer) mieszkali w stylowej rezydencji znajdującej się przy budynkach fabrycznych, na tej samej parceli (chociaż był okres, że parter willi wynajmowano). I tak było do drugiej wojny światowej. 
Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.


Willa przy ulicy Narutowicza 34 jest mało znana, gdyż od ulicy zasłania ją 7-piętrowy plombowiec (czytaj więcej w baedekerze TUTAJ).
W 1946 roku budynek zajęła Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”. Na parterze była zecernia i dział linotypów, na piętrach magazyny. Użytkownikiem działki były Zakłady Mechaniczne Przemysłu Poligraficznego "Grafmasz", a potem Fabryka Maszyn Introligatorskich "Introma". I właśnie do niej należała willa, w której znajdowały się biura. Odbiło się to niestety na wyposażeniu rezydencji, w której do dziś nie przetrwały dawne sprzęty i piękne dekoracje.
W 2014 roku zabytkowe budynki odzyskały dawny blask. Łódzka Agencja Rozwoju Regionalnego stworzyła w nich Wojewódzkie Centrum Przedsiębiorczości. Zabytkowa fabryka i willa, znajdujące się przy ulicy Narutowicza 34, zostały wyremontowane i zaadaptowane na biura. Projekt architektoniczny zmian przygotowała Autorska Pracownia Projektowa DRAFT Monika Wojnarowska.
"Głos Poranny", rok 1930.

Abram Icchak zmarł w 1930 roku w Berlinie, pochowany został w Łodzi na cmentarzu żydowskim przy ulicy Brackiej.

Wracamy do kamienicy przy Piotrkowskiej 66. W pierwszych latach XIX wieku mieściła się tu także introligatornia Emila Sadokierskiego.
"Rozwój", rok 1900.

"Rozwój", rok 1901.
Miało tu swoją siedzibę przedsiębiorstwo, istniejące od 1906 roku - A. I E. Kon, zajmujące się sprzedażą wyrobów firmy Karola Scheiblera (później Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Bawełnianego K. Scheiblera i L. Grohmana).
"Głos Kupiectwa", rok 1927.
"Głos Kupiectwa", rok 1927.

"Głos Poranny", rok 1930.

Miało tu swoją siedzibę biuro techniczne "Elektromotor", zajmujące się między innymi instalacjami oświetleniowymi.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1912.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1913.


W okresie międzywojennym mieściła się tutaj firma Józefa Ingstera, zajmująca się sprzedażą wełny.
"Głos Kupiectwa", rok 1935.

"lustrowana Republika", rok 1938.

"Głos Poranny", rok 1938.

Łodzianie przepełnieni nadzieją na wysoką wygraną przychodzili tu to znanej kolektury S. i N. Jatka, bardzo popularnej w okresie międzywojennym Loterii Państwowej, mającej swoje siedziby również przy Piotrkowskiej 22, Nowomiejskiej 1 i w Pabianicach przy pl. Dąbrowskiego 3.

"Głos Poranny", rok 1929.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1933.

"Głos Poranny", rok 1935.

"Głos Poranny", rok 1936.


Przez wiele lat (założony w 1884 roku), od ok. 1907 roku, poprzez czas pierwszej wojny i w okresie międzywojnia, mieścił się tu zakład grawerski P. H. Sztyfta:

"Rozwój", rok 1907.

Jednodniówka "Ratujcie Dzieci" z 11 czerwca 1916 roku.

"Młoda Republika", rok 1925.

"Głos Poranny", rok 1931.

Inne firmy, składy i sklepy mieszczące się niegdyś przy ulicy Piotrkowskiej 66:
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

"Gazeta Łódzka", rok 1918.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1923.

"Republika", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Głos Kupiectwa", rok 1927.

"Głos Kupiectwa", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Najer Fołkdbłat", 1932.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Głos Poranny", rok 1938.

Księga adresowa m. Łodzi i województwa łódzkiego, 1937-1939.

Po II wojnie światowej:

"Kurier Popularny", rok 1948.

"Dziennik Łódzki", rok 1948.

"Dziennik Łódzki", rok 1967.
źródła:
Slławomir Krajewski, Jacek Kusiński. Ulica Piotrkowska. Spacer pierwszy
Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
oraz strona  Historia ulicy Piotrkowskiej w Łodzi (piotrkowska-nr.pl)

Przeczytaj jeszcze:
źródła fotografii archiwalnych:
Łódź - Piotrkowska 66 - stare zdjęcia, mapa (fotopolska.eu) oraz zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
Fot. współczesne Monika Czechowicz

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz