baedeker łódzki: Opis miasta Łodzi Oskara Flatta

Plan Łodzi według Oskara Flatta, rok 1853.

"Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym".

(zbiory WBP)

Oskar Flatt urodził się 6 listopada 1828 roku w Siedlcach (pogląd, iż miało to miejsce w 1822 roku jest dziś odrzucany przez większość badaczy). Oskar Aleksander był najstarszym dzieckiem Bogumiła Flatta i Wilhelminy z Schirmerów. Państwo Flatt mieli jeszcze dwie córki: Elwirę i Malwinę.

Oskar znalazł się w Piotrkowie, gdy Bogumił Flatt został przeniesiony na etat profesora w nowo otwartym Gimnazjum Wojewódzkim. Tutaj też w 1837 roku Oskar rozpoczął swoją edukację, którą kontynuował podczas siedmioletniego kursu nauk, zwieńczonego dobrym świadectwem oraz srebrnym medalem za napisaną w języku rosyjskim rozprawę. Kolejnym etapem jego życia było rozpoczęcie służby cywilnej. Przez półtora roku odbywał aplikację w wydziałach Komisji Rządowej Wojny, która w późniejszym czasie uległa rozwiązaniu. Wówczas Flatt został kancelistą Rządu Gubernialnego Warszawskiego. Po zdaniu obowiązkowego egzaminu z języka rosyjskiego mianowano go pomocnikiem archiwisty Wydziału Policyjnego tegoż rządu. Następnie awansował na stanowisko rachmistrza, a potem adiunkta. W 1861 roku został mianowany urzędnikiem do szczególnych poruczeń przy gubernatorze cywilnym warszawskim. Kierował również oddziałem interesów włościańskich przy Wydziale Administracyjnym. Oskar nie skupiał się wyłącznie na obowiązkach zawodowych. Z racji pełnionych funkcji miał okazję dużo podróżować. To najprawdopodobniej wyzwoliło w nim pasję krajoznawczą.

Jerzy Beniamin Flatt (1768-1860)

- agronom, działacz oświatowy

Z kolei zamiłowanie do historii i pisania zaszczepił mu stryj Jerzy Beniamin Flatt (1768-1860), agronom i działacz oświatowy, założyciel i dyrektor Instytutu Agronomicznego w Marymoncie pod Warszawą, oraz autor wydanego w 1809 roku popularnego „Opisu Księstwa Warszawskiego”.

"Opis Księstwa Warszawskiego z krótkim rysem dziejów polskich aż do naszych czasów"

Jerzy Beniamin Flatt

(Poznań, 1809)

Oskar Flatt był wybitnym krajoznawcą i autorem wielu opracowań z zakresu historii, geografii, etnografii i statystyki - i urzędnikiem na kolei żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Poza pracą zawodową uprawiał z zaangażowaniem i z powodzeniem działalność dziennikarską, był też literatem, krytykiem, ale przede wszystkim krajoznawcą. Od 1849 był dziennikarzem i współredaktorem „Gazety Codziennej” w Warszawie, w 1862 przekształconej w „Gazetę Polską”. Na łamach „Gazety” zamieszczał liczne korespondencje terenowe, sygnowane literą F.

W 1853 roku przyjechał do Łodzi.

"Gazeta Codzienna", rok 1850.

Początkowo był urzędnikiem rządu gubernialnego w Warszawie, potem urzędnikiem kolejowym. W czerwcu 1863 roku został aresztowany pod zarzutem pisania do czasopism zagranicznych artykułów politycznych, których treść była nielojalna wobec rządu carskiego. Po upadku powstania został skazany na osiedlenie w środkowej Rosji. Powróciwszy do kraju, znalazł pracę w administracji Kolei Żelaznej Libawskiej, która była jedną z najdłuższych w ówczesnej Rosji. Z czasem awansował nawet na stanowisko dyrektora biura budowy tej kolei. Równolegle do pracy zawodowej uprawiał z dużym zaangażowaniem działalność dziennikarską. Od 1849 roku współpracował z „Gazetą Codzienną”, początkowo jako korespondent terenowy, a potem jako współredaktor. W późniejszym czasie pisywał również do innych czasopism. Jego teksty pojawiały się w: „Tygodniku Ilustrowanym”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Księdze Świata”, „Kurierze Warszawskim”, „Rocznikach Gospodarstwa Krajowego”, „Zwiastunie Ewangelicznym”. Publikowane artykuły odnosiły do współczesnych wydarzeń. Nie pomijał również zagadnień politycznych.

"Tygodnik Ilustrowany", rok 1860.

Z tym popularnym czasopismem Oskar Flatt współpracował przez wiele lat.

W 1866 Flatt pisał w "Tygodniku Ilustrowanym" o Kolei Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej tak, jakby był zawodowo związany z tą koleją, choć być może był to jedynie efekt zaangażowanego krajoznawstwa, które uprawiał równolegle do pracy zawodowej.

Obowiązki swoje traktował nadzwyczaj sumiennie, a ulubionym działaniom pozazawodowym oddawał się z pełnym zaangażowaniem, wręcz z pasją, tym bardziej, że nie był obarczony obowiązkami rodzinnymi. Jego rozległe zainteresowania, rzutki umysł, uważna, a nawet krytyczna obserwacja licznych przejawów życia gospodarczego i społecznego podczas podróży służbowych w różne rejony kraju dostarczały obfitych materiałów do wnikliwych analiz i rzeczowych uogólnień. Ruchliwy tryb życia dawał mu okazję do poznawania wielu ludzi i zjawisk społecznych, do poznawania przeszłości odległej i niedawnej, ale szczególnie pasjonowały go współczesne problemy gospodarcze i socjalne.

Oskar Flatt „Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym”, 1850.

Flatt przesyłał także korespondencje m.in. z Piotrkowa i Łodzi. W 1850 roku w dodatku do „Gazety Codziennej” – „Gazecie Rolniczej, Przemysłowej i Handlowej”, ukazał się wydany później w odbitce „Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym”. Zaś w 1854 roku w „Kalendarzu Astronomiczno-Gospodarskim na rok zwyczajny 1854” znalazł się ponownie dotyczący Piotrkowa tekst Flatta, noszący tytuł „Piotrków dziś i przed dwudziestu laty”. Trzy prace, dwie monografie Piotrkowa i Łodzi, posiadały w znacznej mierze reportażowy charakter. Autor podróżując opisywał to co widział począwszy od krajobrazu, a skończywszy na demografii.

Oskar Flatt "Wspomnienia z wycieczki grudniowej w Mazowsze", 1852.

Na łamach XIX-wiecznych magazynów zamieścił wspomnienia z podróży, między innymi: na Mazowsze, do Imbramowic, w Góry Świętokrzyskie oraz w Lubelskie i Poznańskie. Jako ciekawostkę można przytoczyć historię jednego z artykułów Flatta, który został przywłaszczony przez Ludwika Tripplina (1814-1866), wydawcę i redaktora. Książka „Góra Kalwarya czyli Nowe Jeruzalem, położona dziś w guberni warszawskiej, obwodzie warszawskim, powiecie czerskim. Opis historyczno-statystyczny” (1854), bo o niej mowa, została wydana jako odbitka z „Gazety Codziennej”.

Oskar Flatt „Brzegi Wisły od Warszawy do Ciechocinka”, 1854.

W 1854 roku opublikował pracę „Brzegi Wisły od Warszawy do Ciechocinka”, w której zawarł opisy mijanych okolic przeplatane literackimi opowiadaniami i legendami. Jest wśród nich opowieść o okolicach uzdrowiska. Flatt pisał niezwykle barwnie:

„Ciechocinek znowu pod względem roślinności najrozmaitsze, najsprzeczniejsze przedstawia fenomena: bujna roślinność z karłowatą graniczy wegetacją; piękne, majowe łąki z jałową ziemią. Za ten uszczerbek ziemia inne bogactwo złożyła natura w łonie ciechocińskich nizin. Źródła słone stały się podwójnym dla nich skarbem; raz przez założone tu warzelnie soli, po wtóre, i to głównie, przez mineralną własność solanki, która uczyniła Ciechocinek każdorocznego lata miejscem napływu licznej, różnostronnej ludności, zapewniła mu w długie lata rosnącą co raz pomyślność i wyniosła go na ważny stopień tak pożytecznego w sprawie powszechnego zdrowia czynnika”.

Flatt swoich relacjach odnotowywał ważniejsze wydarzenia kulturalne i naukowe, w których przyszło mu uczestniczyć, czyli między innymi jarmark w Łowiczu i dwie wystawy rolnicze w Lublinie - w 1855 opublikował w „Gazecie Codziennej” relację pt. Jarmark w Łowiczu, opisując w niej lokalne obyczaje łowickie, jarmarki „świętomichałowe” i „świętojańskie” tam odbywane. Był współorganizatorem wystaw i konkursów rolniczych organizowanych w tym regionie kraju. Był gorącym zwolennikiem postępu w technice, nauce i gospodarce. Postawa taka nie była wówczas ani częsta, ani popularna. Szczególną uwagę poświęcał rozwojowi przemysłu polskiego, był zatem jakby prekursorem pozytywizmu.

Niezwykle interesował się krajowym fenomenem przemysłowym, jego uwagę bajbardziej przyciągał rosnący wówczas łódzki okręg przemysłowy, szczególnie zaś jego centrum - Łódż, kolebka krajowego przemysłu bawełnianego.

Opublikował szereg artykułów o Łodzi i pierwszą w jej dziejach obszerną korespondencję, w 1852 roku zaczął publikować w odcinkach "Opis miasta Łodzi", wydany wkrótce w postaci zwartej publikacji (w 1853 roku).

Oskar Flatt. "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym", 1853.

(cała pubikacja w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej dostępna TUTAJ)

Oskar Flatt. "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym", 1853.

Po wielu poszukiwaniach i studiach napisał pierwszą monografię Łodzi, która została wydana w 1853 roku pod tytułem "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym". To ona przyniosła mu sławę i miano pierwszego kronikarza przemysłu łódzkiego i polskiego. Książka ukazała się nakładem "Gazety Polskiej" w Warszawie i zawierała osiem widoków miasta, w tym pięć zakładów fabrycznych (Grohmana, Geyera, Petersa, Moesa i Fesslera) oraz pierwszy plan miasta, wykonane techniką litograficzną.

Oskar Flatt. "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym".

Miał i inne związki z Łodzią. 19 listopada 1866 roku jako naczelnik Kancelarii Prezesa Rady Zarządzającej Towarzystwa Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej zredagował odpowiedź do Magistratu m. Łodzi w sprawie niemożności wykonania dla ruchu drogowego przejazdów pod czy nad torami kolei fabrycznej na ulicach Targowej i Widzewskiej (obecna ul. Kilińskiego), bowiem tereny kolejowe sięgały ulicy Dzikiej (obecnej ul. H. Sienkiewicza) i tam był pierwszy dworzec. Treść pisma wykazuje doskonałą znajomość Łodzi i wszystkich perturbacji poprzedzających wybudowanie torów Kolei Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej i dworca Fabrycznego.

Oskar Flatt. "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym".

Flatt był zapalonym krajoznawcą (zwano ich wtedy "wielbicielami swojszczyzy"), badaczem zarówno przeszłości historycznej, jak i folkloru, pieśni i zwyczajów ludu ziem polskich (Polski nie było wówczas na mapie Europy, w wyniku rozbiorów wchodziła w skład Rosji, Prus i Austro-Węgier).

Wędrował najróżniejszymi środkami lokomocji: koleją żelazną, statkiem parowym po Wiśle, dyliżansami i karetkami pocztowymi, a nawet furmankami oraz konno.

Oskar Flatt "Gawędy i notatki z podróży", 1855.

Opisywał kraj, przede wszystkim Królestwo Polskie, ale także inne ziemie polskie pod zaborami, w tym: Mazowsze, Kujawy, Pomorze, Podlasie, Lubelszczyznę, Góry Świętokrzyskie, Tatry, brzegi Wisły od Warszawy aż do Gdańska. Napisał "Słowo o Łużycach i Łużycanach", więc zapewne i tam był. Poznawał też ościenne kraje Europy: Austrię, Prusy, Rosję. Zapuścił się też do Francji i Anglii.

Oskar Flatt zmarł 3 września 1872 roku i został pochowany na cmentarzu ewngelicko-augsburskim przy ulicy Młynarskiej w Warszawie. Jego nagrobek został w 2006 roku odrestaurowany przez Towarzysto Opieki nad zabytkami w Warszawie.

W „Tygodniku Ilustrowanym” po jego śmierci zamieszczono następującą notę:

Bolesnym wspomnieniem rozpoczynamy kronikę dzisiejszą. W zeszłym tygodniu, po krótkiej chorobie zmarł w sile wieku Oskar Flatt, jeden z tych ludzi, których działalności w każdym zawodzie dla ogółu staje się pożyteczną. Z upodobania literat, uprawiał długo niwę dziennikarską jako współredaktor Gazety Codziennej za czasów jeszcze Krupskiego i jako współpracownik innych pism periodycznych.

Oskar Flatt. "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym", 1853.

W II połowie XIX wieku miasta takie jak Łódź czy Piotrków Trybunalski przeżywały rozkwit. Ich gospodarczy sukces fascynował i skłaniał do poszukiwania korzeni. Oskar Flatt był na tym polu pionierem.

Oskar Flatt. "Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym", 1853.

Jedynymi znanymi publikacjami autorstwa Oskara Flatta (oprócz licznych artykułów) są:
Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym (drukowany w odcinkach od 17 lutego do 25 maja 1850 w „Gazecie Rolniczej, Przemysłowej i Handlowej” nr 7-11 i 18-21 – dodatku do „Gazety Codziennej”, następnie wydany jako samodzielna publikacja w 1850 r.)
Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym (drukowany w odcinkach w 1852 w „Gazecie Rolniczej, Przemysłowej i Handlowej” – nr 27-29, 31-34, 36-39, 43-45, 47-48, dodatku do „Gazety Codziennej”, następnie wydany nakładem „Gazety Codziennej” w 1853 jako samodzielna publikacja)
Wspomnienia z wycieczki grudniowej w Mazowsze, Warszawa 1852.(Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona )
Brzegi Wisły od Warszawy do Ciechocinka z dopełniającym poglądem na przestrzeń od Torunia do Gdańska. Przewodnik żeglugi parowej, Warszawa 1854, Drukarnia „Gazety Codziennej”, + mapka „Koryto Wisły od Płocka do Torunia” (Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona)
Gawędy i notatki z podróży, Warszawa 1855, ss. 185, Drukarnia „Gazety Codziennej” (Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona)
Piotrków dziś i przed dwudziestu laty, Jana Jaworskiego Kalendarz Astronomiczno-Gospodarczy na rok 1854.

Tygodnik "Prawda", rok 1927.

źródła:

Jan Kanty Chrzanowski. Historia Łodzi do 1865 roku.

Mirosław Wojalski „A któż to był ten Oskar Flatt” [w:] 70 lat społecznej turystyki i krajoznawstwa a województwie łódzkim 1909-1979. Praca zbiorowa pod redakcją Kazimierza Hempla.

Mirosław Zbigniew Wojalski. „Oskar Flatt – pierwszy monografista Łodzi” [w:] Działo się w Łodzi...
Andrzej Kempa Flattowie „Dziennik Łódzki” 1995 nr 191
Mirosław Jaskulski. Oskar Flatt - pierwszy dziejopis Łodzi „Wędrownik” 1998.

Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym, przez Oskara Flatt., Drukarnia „Gazety Codziennej”, Warszawa 1850.

Flatt Oskar, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Drukarnia „Gazety Codziennej”, Warszawa 1853.

Flatt Oskar, Piotrków dziś i przed dwudziestu laty, Jana Jaworskiego Kalendarz Astronomiczno-Gospodarczy na rok 1854, s. 115-123.

Anna Kutrzebianka. Flatt Oskar (1822-1872).

Oskar Flatt – pierwszy dziejopis Łodzi | Portal historyczny Histmag.org - historia dla każdego!