baedeker łódzki: 04/13/22

Aleksy Rżewski (1885-1939)

(zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Aleksy Wincenty Rżewski to jeden z najsłynniejszych w historii Łodzi prezydentów naszego miasta. Jego życiorys przyciąga uwagę nie tylko z uwagi na liczne zasługi dla modernizacji Łodzi w odrodzonej, niepodległej Polsce, ale obfituje w liczne przygody i akty wielkiej odwagi. To postać wyjątkowa. Był samoukiem, rewolucjonistą, wizjonerem, prezydentem, notariuszem i pomysłodawcą najważniejszych reform powojennej Łodzi. Działał w PPS, uciekł z zesłania na Syberię, potem walczył z Niemcami. Zaraz po pierwszej wojnie został komisarzem, a później prezydentem Łodzi. Dzięki niemu Łódź była pierwszym miastem w Polsce, które wprowadziło obowiązkową edukację. W ostatnich latach jego postać ponownie ożyła dzięki kilku projektom jego pamięci. Powstał film „Przebój” (nawiązujący do pseudonimu Rżewskiego), produkcji TVP, W Łodzi znajdują się dwa murale dedykowane Aleksemu Rżewskiemu.

Pierwszy mural z wizerunkiem Aleksego Rżewskiego, pierwszego prezydenta Łodzi, W 2010 roku odsłonięto na ścianie Szkoły Podstawowej nr 116 przy ul. Ratajskiej w Łodzi. Przy jego realizacji pomagało Narodowe Centrum Kultury i Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna.

Mural powstał z okazji Święta Niepodległości. Ma wymiary 3 na 6 metrów, przedstawia Rżewskiego oraz pierwszą założoną przez niego po pierwszej wojnie szkołę przy ulicy Sterlinga. Przez dwa dni malowało go dwóch łódzkich grafficiarzy Ntkovca i Sroomdwdo.

W podwórku przy ul. Wólczańskiej 61 pojawił się mural „Rżewski rulez!”. Namalował go absolwent ASP w Łodzi. Niestety, malunek powoli staje się nieczytelny.

Postać Aleksego Rżewskiego zajmuje w historii Łodzi wyjątkowe miejsce. Jest chyba najbardziej rozpoznawalnym włodarzem okresu przedwojennego, który wytyczył główne kierunki rozwoju Łodzi. Poza tym to postać nietuzinkowa, niezwykle barwna i dynamiczna. Prawdziwy „Przebój”, a takim właśnie pseudonimem posługiwał się ten odważny bojowiec.

Kiedy prezydent miasta nosi przydomek "Przebój", to znak, że historia jego rządów musi być barwna.

Czym zasłużył sobie na taki pseudonim? Jakie były rządy Aleksego Rżewskiego?

Portret Aleksego Rżewskiego znajdujący się przed Dużą Salą Obrad Rady Miejskiej w Łodzi, Piotrkowska 104.

Urodził się 6 lipca 1885 roku w Łodzi, w rodzinie robotniczej, która niegdyś posiadała młyn we wsi Srebrna pod Łodzią. Rżewski od młodych lat był członkiem i aktywnym działaczem PPS i jej organizacji bojowej, aktywnie uczestniczył w rewolucji 1905 roku i podczas tych wydarzeń został postrzelony w nogę. W 1907 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Sieradzu, a rok później wysłany do najdalszej europejskiej guberni Rosji, skąd zbiegł wiosną 1909 roku.

"Panorama", ilustrowany dodatek "Republiki", rok 1924.

Po krótkim pobycie w Łodzi udał się na emigrację do Francji, gdzie zatrudnił się w fabryce wagonów w Luneville, a niedługo potem wyjechał do Niemiec i pracował w zakładach chemicznych w Ludwigshafen, gdzie poparzył się kawasem. Po rekonwalescencji trafił do huty w Mannheim. Pod koniec 1910 roku wrócił do Łodzi i rozpoczął pracę w zajezdni Brus, na linii konstantynowskiej jako konduktor, ale miał także uprawnienia do prowadzenia tramwajów specjalnych. 13 marca 1916 roku, w akcie desperacji i niezbyt jasnych okolicznościach usiłował popełnić samobójstwo w biurze dyrekcji firmy, co spowodowało zwolnienie z pracy za „niespokojne usposobienie”.

Zabytkowa zajezdnia na Brusie

Przeczytaj tutaj:

baedeker łódzki: MUZEUM ZAJEZDNI BRUS

W czasie I wojny światowej Rżewski aktywnie włączył się do pracy niepodległościowej, prowadząc w Łodzi werbunek do POW, za co został aresztowany przez Niemców w grudniu 1917 roku, ale w brawurowy sposób uciekł po przesłuchaniu, podczas konwoju do więzienia przy ulicy Długiej, wskakując do przejeżdżającego obok tramwaju.

Po odzyskaniu niepodległości, w grudniu 1918 roku Aleksy Rżewski został powołany na stanowisko Komisarza Ludowego m. Łodzi.

"Straż Polska", rok 1918.

27 marca 1919 roku większością głosów PPS, nowa Rada Narodowa miasta Łodzi wybrała go na pierwszego w niepodległej Polsce prezydenta miasta. Funkcję tę sprawował do roku 1923.

"Rozwój", rok 1919.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1924.

Rżewski objął stanowisko włodarza Łodzi w bardzo trudnych warunkach, ale natychmiast przystąpił do działania. Łódzki przemysł był kompletnie zrujnowany. Z trudem ruszyły fabryki, ale udało się stopniowo wznowić produkcję.

Jedną z jego pierwszych i ważnych decyzji prezydenta Rżewskiego było wprowadzenie w Łodzi powszechnego obowiązku nauczania, już na kilka miesięcy przed ustawowymi regulacjami w II RP. Do szkół poszło ponad 50 z 70 tysięcy dzieci i młodzieży, a w ciągu czterech lat urzędowania doprowadził do wybudowania sześciu szkół, utworzył gimnazjum, szkołę handlową, seminarium nauczycielskie i przystąpił do organizowania wieczorowego szkolnictwa dokształcającego. Był to dobry początek dla edukacyjnych funkcji miasta, w którym wysoki był procent analfabetyzmu.

Jednodniówka wydana z okazji 10-lecia szkolnictwa powszechnego 1918-1928.

Rżewski podjął też przedwojenne plany budowy infrastruktury miejskiej i utworzył przy magistracie Wydział Kanalizacji i Wodociągów przy Zarządzie Miasta, co zapoczątkowało powrót do planów budowy sieci komunalnej.

"Republika", rok 1923.

Przeczytaj w baedekerze:

"Uśmiechnij się" , czyli historia... łódzkich wodociągów (baedekerlodz.blogspot.com)

Robotnicy kanalizacji i wodociągów w Łodzi. Lata 30. XX wieku.

W maju 1921 roku prezydent Rżewski podjął próbę, z mocy koncesji, przejęcia miejskiej komunikacji tramwajowej i po negocjacjach miasto wywalczyło 1/3 udziałów w Spółce KE, uzyskując wpływ na kształtowanie miejskiej komunikacji oraz cenę biletów.

Zabytkowa zajezdnia Brus, dawne miejsce pracy Aleksego Rżewskiego.

Na stanowisku prezydenta miasta Rżewski pozostał do 1 lipca 1923 roku.

"Rozwój", rok 1923.

"Republika", rok 1924.

"Panorama", dodatek "Republiki", rok 1925.

Potem sprawował m.in. funkcję kierownika USC...

"Dziesięć lat Odrodzonej Polski Niepodległej w życiu powiatu łódzkiego 1918-1928".

"Republika", rok 1923.

"Kurier Łódzki", rok 1926.

Od 1 stycznia 1927 roku piastował stanowisko wicewojewody łódzkiego:

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Łodzianin", rok 1926.

.... następnie starosty powiatu łódzkiego.

Jednodniówka wydana z okazji 10-lecia szkolnictwa powszechnego 1918-1928.

"Dziesięć lat Odrodzonej Polski Niepodległej w życiu powiatu łódzkiego 1918-1928".

Stanowisko starosty Aleksy Rżewski piastował do 1933 roku.

"Łódź w Ilustracji", rok 1933.

W latach 30. Rżewski prowadził kancelarię notarialną przy Wydziałach Hipotecznych Sądu Okręgowego w Łodzi, przy ul. Pomorskiej 21 - według postępowań lustracyjnych wzorowo.

"Głos Poranny", rok 1932.

Jego stałymi klientami były spółki Kolej Elektryczna Łódzka (tramwaje miejskie), Elektrownia Zgierska i sukcesorzy Lebrechta Müllera S.A. (przędzalnia i wykończalnia z Rudy Pabianickiej).

"Głos Poranny", rok 1933.

Pomorska 21

Przeczytaj w baedekerze:

Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Łodzi, ulica Pomorska 21. (baedekerlodz.blogspot.com)

Zasłynął również jako wielki propagator sportu (był wiceprezesem ŁKS i promotorem zapasów) oraz ruchu na świeżym powietrzu.

"Łódzkie Echo Wieczorne", rok 1927.

"Hasło Łódzkie", rok 1928.

"Dziesięć lat Odrodzonej Polski Niepodległej w życiu powiatu łódzkiego 1918-1928".

Z jego inicjatywy zbudowano osiedle Tuszyn-Las, pomyślane jako miasto ogród. Przez cały czas był niezwykle ruchliwy i aktywny, działał w wielu stowarzyszeniach i organizacjach, pełniąc dziesiątki funkcji społecznych.

Inne funkcje rzeczywiste i honorowe w okresie międzywojennym, które piastował:

- prezes pierwszego Zarządu „Bratniej Pomocy” Stowarzyszenia Słuchaczy Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1925.

- członek Zarządu Towarzystwa Muzycznego im. Fryderyka Chopina w Łodzi,

- przewodniczący powiatowego komitetu Przysposobienie Wojskowe i Wychowanie Fizyczne,
- prezes Koła Byłych Słuchaczy i Absolwentów Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi,

Jednodniówka wydana z okazji 10-lecia szkolnictwa powszechnego 1918-1928.

- współzałożyciel Towarzystwa Oświatowego „Naprzód”,

- organizator, z ramienia PPS, Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Włóknistego w Łodzi,

- prezes Związku Okręgowego Straży Pożarnych powiatu łódzkiego,

"Dziesięć lat Odrodzonej Polski Niepodległej w życiu powiatu łódzkiego 1918-1928".

- prezes Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwchemicznej (LOPP) powiatu łódzkiego,
- prezes oddziału łódzkiego Polskiego Czerwonego Krzyża,
- członek Towarzystwa Polsko-Szwedzkiego w Łodzi,

- członek Zarządu Związku Straży Pożarnych Województwa Łódzkiego,

"Dziesięć lat Odrodzonej Polski Niepodległej w życiu powiatu łódzkiego 1918-1928".

- trzeci prezes oddziału łódzkiego Ligi Morskiej i Kolonialnej (1932–1933),

- prezes Łódzkiego Okręgowego Związku Atletycznego (1936-1939),

- członek Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR).

"Echo", rok 1929.

- honorowy prezes Łódzkiego Towarzystwa Strzeleckiego [bractwo kurkowe] (od 1931),

- honorowy prezes trzech zrzeszeń łowieckich w powiecie łódzkim, m.in. Regionalnego Kółka Łowieckiego w Tuszynie (1934)

"Dziesięć lat Odrodzonej Polski Niepodległej w życiu powiatu łódzkiego 1918-1928".

- honorowy prezes Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Konstantynowie Łódzkim (od 1934),

- honorowy obywatel Rudy Pabianickiej (dziś w obszarze Łodzi), Tuszyna (od 1928) i Aleksandrowa.

Willa przy ulicy Zelwerowicza 17

Aleksy Rżewski mieszkał najpierw w Łodzi w willi przy ulicy Zelwerowicza 17. Na początku lat 30. XX wieku kupił w Zofiówce k. Tuszyna ziemię i wybudował tam okazały dom, w którym mieszkał do wybuchu II wojny światowej.

Zofiówka to wieś położona w gminie Tuszyn nad rzeką Dobrzynką. W dwudziestoleciu międzywojennym była miejscowością letniskową pobliskiej Łodzi, do której chętnie przybywała elita oficerska okręgu łódzkiego. Z tamtego czasu pochodzi część zabudowy wsi, w tym charakterystyczna murowana willa z 1927 roku Aleksego Rżewskiego.

Pierwszą żoną Rżewskiego była Helena Ryźlak (urodzona 1894 w Teresinie k. Krośniewic). Ślub wzięli w Nowem k. Krośniewic 2 listopada?/ 15 listopada 1911 roku. Byli w separacji od ok. 1912 roku, a formalny rozwód wzięli ok. 1923 roku. Małżeństwo było bezdzietne.

Po raz drugi był żonaty ze Stanisławą (urodzoną 30 kwietnia 1895). Małżeństwo zostało zawarte 10 lutego 1923 roku. Dziećmi z tego małżeństwa byli: Aleksy Stanisław (ur. 19 kwietnia 1915), Zdzisław Władysław (ur. 18 sierpnia 1916), Zbigniew Tadeusz (ur. 11 marca 1920; zginął na Zamojszczyźnie jako ppor. AK) i Mirosława Halina (ur. 14 lutego 1924, zm. w 2021) po mężu Juliańska.

Aleksy Rżewski miał brata, Władysława Józefa (ur. 7 stycznia 1894, zm. 1954).

Zaraz po rozpoczęciu okupacji niemieckiej Łodzi (8 września 1939 roku) wstąpił do konspiracyjnej Organizacji Orła Białego. Przed 11 listopada 1939 roku Aleksy Rżewski został aresztowany w ramach akcji tzw. Intelligenzaktion i osadzony w obozie przejściowym w Radogoszczu.

Radogoszcz – męskie „Rozszerzone Więzienie Policyjne” (niem. Erweitertes Polizeigefangnis, Radegast), dzisiaj

mauzoleum i oddział "Radogoszcz", Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi

Przeczytaj w baedekerze:

MAUZOLEUM i MUZEUM NA RADOGOSZCZU – dawna fabryka Samuela Abbe. (baedekerlodz.blogspot.com)

Po „wyroku” sądu specjalnego w siedzibie łódzkiego gestapo został rozstrzelany prawdopodobnie 20 grudnia 1939 roku w Lesie Łagiewnickim.

Miejsce straceń w lesie łagiewnickim

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: MIEJSCE STRACEŃ W LESIE ŁAGIEWNICKIM (baedekerlodz.blogspot.com)

Na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej Aleksy Rżewski ma symboliczną mogiłę, gdzie składane są przy różnych okazjach kwiaty i płoną znicze pamięci dla pierwszego prezydenta Łodzi, niezwykłego bojowca, robotnika, zesłańca, tramwajarza, notariusza, który tak wiele uczynił dla naszego miasta.

"Głos Polski", rok 1923.

"Hasło Łódzkie", rok 1929.

"Hasło Łódzkie", rok 1930.

Aleksy Rżewski jest autorem szesnastu książek i wielu artykułów opublikowanych na łamach pepesowskich dzienników „Łodzianin” i „Robotnik” i co najmniej kilku wierszo-poematów, m.in. „Idziemy w bój...”.

Napisał również autobiografię, która miała kilka wydań, chociaż historycy wskazują w niej fragmenty o charakterze konfabulacyjnym.

"Głos Polski", rok 1919.

W walce z przemocą. Wspomnienia. Autobiografia. Warszawa-Łódź 1919.

Za wolność i lud. Tom drugi; autobiografia. Warszawa 1920.

W walce z trójzaborcami o Polskę niepodległą. Wspomnienia; autobiografia. Łódź 1931.

Szlakami walki i buntu. Wspomnienia z walk rewolucyjnych z trójzaborcami; autobiografia.

Łódź 1936.

Aleksy Rżewski był honorowany i upamiętniany już za życia. Według stanu na 1938 roku posiadał obywatelstwo honorowe podłódzkich miast Aleksandrowa, Tuszyna i Rudy Pabianickiej (włączonej w obszar Łodzi w 1945 roku), w Tuszynie ul. Łaska i w Rudzie Pabianickiej ul. Rynkowa otrzymały miano „Starosty Aleksego Rżewskiego”, Rada Gminny gminy Bełdów nadała bibliotece gminnej imię „Aleksego Rżewskiego”, imieniem Rżewskiego została także nazwana świetlica w Szkole Rolniczej w Czarnocinie oraz 12-kilometrowy odcinek drogi Cyganka – Babiczki. Od 1939 roku (prawdopodobnie) do 1940 roku oraz od 1945 do 1951 roku imię Aleksego Rżewskiego nosiła ulica najpierw w Rudzie Pabianickiej, a następnie w Łodzi (obecnie ul. Witolda Gombrowicza). Od 24 kwietnia 1996 roku jego imię nosi ulica na Rogach (dawniej ks. Józefa Czajkowskiego):

Mała uliczka na Rogach, której patronem jest Aleksy Rżewski.

W 2011 roku powstał film dokumentalny Jacka Grudnia „Przebój – Aleksy Rżewski” oraz teledysk łódzkiej grupy Psychocukier , „Gwiazda”.

Film "Przebój-Aleksy Rżewski" przy pomocy komiksu i muzyki rockowej przedstawia historię pierwszego prezydenta Łodzi.

(źródło: YouTube.pl)

Film opowiada historię pierwszego, po I Wojnie Światowej, prezydenta Łodzi. Aleksy Rżewski, zdaniem twórców dokumentu, to postać wyjątkowa. Był samoukiem, rewolucjonistą, wizjonerem, prezydentem, notariuszem i pomysłodawcą najważniejszych reform powojennej Łodzi. Jego historia urzeka, uczy pokory i mobilizuje. Postać Rżewskiego w 45-minutowym dokumencie Grudnia pokazana jest w sposób nowatorski. W filmie wykorzystane zostały niekonwencjonalne - jak na dokument o polityku - środki, takie jak komiks, muzyka rockowa, którą skomponował łódzki zespół Psychocukier, czy też sceny inscenizowane.

Psychocukier śpiewa o prezydencie Łodzi.

(źródło: YouTube.pl)

Piosenka "Gwiazda" pochodzi z filmu dokumentalnego "Przebój - Aleksy Rżewski" opowiadającego o życiu jednej z najbarwniejszych postaci włókienniczego miasta, wielkiego reformatora, społecznika i niepokornego patrioty, który zginął z ręki hitlerowców w 1939 roku. Przedsięwzięcie ma na celu spopularyzowanie Rżewskiego, jako wielkiego męża stanu, którego działalność jest do dziś widoczna w Łodzi na każdym kroku.

Od 2013 roku był patronem Gimnazjum nr 15 w Łodzi, przy ul. gen. J. Sowińskiego 50/56, które zostało wygaszone w związku z reformą systemu edukacji w 2017 roku.

Budynek dawnego Gimnazjum nr 15 im. Aleksego Rżewskiego, dzisiaj Liceum Ogólnokształcące.

Łódzki oddział Polskiego Czerwonego Krzyża uczcił 8 maja 2015 roku (z okazji obchodzonego w tym dniu Światowego Dnia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca) w Zgierzu, w Ośrodku Szkoleniowym PCK na tamtejszym osiedlu „Kurak”, pamięć działaczy, którzy szczególnie zapisali się w historii tej organizacji i całego kraju. Z tej okazji posadzono w tamtejszej alei „dębów pamięci”, kolejne trzy, poświęcone Aleksemu Rżewskiemu, Marii Tarnowskiej i Kazimierzowi Skarżyńskiemu.

"Aleja dębów pamięci" na terenie Ośrodka Szkoleniowego PCK w Zgierzu.

Rżewski jest to postać wyjęta niczym z westernu. Najpierw napadał na pociągi, miał na koncie kowbojskie ucieczki, a później został prezydentem Łodzi, następnie kształcił się jako notariusz. Kiedy Aleksy Rżewski został prezydentem, w Łodzi nie było nic. Odbudował szkolnictwo, wprowadzając powszechne nauczanie, zmniejszył bezrobocie, wprowadzając prace komunalne, a także ukrócił lichwę.

Może warto by uhonorować jeszcze dobitniej dokonania człowieka, który z pewnością należy do Panteonu Wielkich Łodzian.

Źródła:
Paweł Patora. Aleksy Rżewski, Zapomniany bohater.; [w:] „Kocham Łódź” (dod. do „Polska. Dziennik Łódzki”).
Andrzej Dobiech. Aleksy Rżewski – przedwojenny łódzki myśliwy (1885-1939); [w:] „Kultura Łowiecka”, 2009.
Wojciech Źródlak. Nowe fakty o Aleksym Rżewskim. Bohater i celebryta; [w:] „Kronika Miasta Łodzi”, 2016.
Łódź: mural z prezydentem Rżewskim | Dziennik Łódzki (dzienniklodzki.pl)
https://uml.lodz.pl/
Aleksy Rżewski – Wikipedia, wolna encyklopedia
Psychocukier śpiewa o prezydencie Łodzi - Muzyka - polskieradio.pl