baedeker łódzki: 06/16/23

Są takie miejsca w województwie łódzkim, które znane są nie tylko w kraju. Bez wątpienia należy do nich pałac Radziwiłłów w Nieborowie. Miejscowość ta, leżąca niedaleko Łowicza, co roku ściąga setki tysięcy turystów z całego świata. Pałac jest jedną z najlepiej zachowanych i w pełni wyposażonych siedzib magnackich w Polsce, a pobliski park w Arkadii w czasach swojej świetności należał do najsłynniejszych w Europie. Pałac od 1774 do 1945 roku należał do rodziny Radziwiłłów. Po drugiej wojnie światowej stał się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie.

Pałac w Nieborowie – barokowy pałac zaprojektowany przez Tylmana z Gameren na zlecenie Michała Stefana Radziejowskiego, znajdujący się w Nieborowie.

Pałac w Nieborowie, rysunek projektowy fasady autorstwa Tylmana z Gameren.

(źródło fotografii: https://commons.wikimedia.org/)

Tylman z Gameren, inaczej Tylman Gamerski, Tylman (Tielman) van Gameren, Tylman de Gameren (urodził się w Ultrechcie w1632 roku, zmarł w Warszawie w roku 1706)
- architekt pochodzenia niderlandzkiego. Był przedstawicielem nurtu klasyzyzującego w architekturze dojrzałego baroku.
(źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/)

Augustyn Michał Stefan Radziejowski herbu Junosza (1645-1705)
- polski duchowny rzymskokatolicki, biskup warmiński w latach 1679-1688, podkanclerzy koronny 1685-1689, kardynał od 1686 roku, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski pd roku 1687, brat cioteczny króla Jana III Sobieskiego.
(Portret pędzla Francois’a de la Croix, źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/)

Pomiędzy rokiem 1690 a 1696 prymas Michał Stefan Radziejowski nabył Nieborów i wybudował w nim pałac, w którym bywał jednak tylko okazjonalnie. Już w 1697 roku sprzedał dobra nieborowskie Jerzemu Towiańskiemu. Przez kolejne stulecie pałac często zmieniał właścicieli: byli nimi Aleksander Jakub Lubomirski – miecznik wielki koronny, kuchmistrz wielki koronny i generał Stanisław Łochocki (kasztelan dobrzyński) i Michał Kazimierz Ogiński – hetman wielki litewski, wojewoda wileński.

Michał Kazimierz Ogiński, książę herbu Oginiec (1728 (lub 1730, 1731?) -1800)

- generał lejtnant, hetman wielki litewski (1768-1793), wojewoda wileński od 1764 roku, pisarz polny litewski od 1748 roku, cześnik wielki litewski od 1744 roku, konsyliarz Rady Nieustającej, starosta ryczowolski w 1771 roku, kompozytor, pisarz, poeta i dramaturg, kuzyn Andrzeja Ignacego Ogińskiego, ojca kompozytora Michała Kleofasa Ogińskiego.

(Portret księcia Michała Ogińskiego, 1755 Anny Rosiny Lisiewskiej. Muzeum Historyczne w Sanoku, źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/)

Pałac w Nieborowie ok. 1775.

(źródło fotografii: https://commons.wikimedia.org/)

Pałac w Nieborowie, niezrealizowana koncepcja przebudowy ok. 1775.

(źródło fotografii: https://commons.wikimedia.org/)

Od 1774 roku pałac w Nieborowie należał do księcia Michała Hieronima Radziwiłła.

Michał Hieronim Radziwiłł herbu Trąby (1744-1831)

- wojewoda wileński, książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, książę w królestwie Kongresowy, w 1820 roku, miecznik wielki litewski 1771-1775, kasztelan wileński 1775-1790, konsyliarz Rady Nieustającej w 1775 roku, marszałek Sejmu Rozbiorowego 1773-1775, targowiczanin, członek Komisji Edukacji Narodowej w latach 1783-1792, starosta bolemowski w 1789 roku, komandor maltański w Wielkim Przeoracie Katolickim w Rosji (w zakonie od 1797 roku).

Portret Michała Hieronima Radziwiłła pędzla Antona Graffa z 1785 roku

( źródło: https://pl.wikipedia.org/)

Pałac w Nieborowie w XVIII wieku, rys. Aleksander Gierymski.

(źródło: Kujawska Biblioteka Cyfrowa)

Magnacka siedziba w Nieborowie jest prawie całkowicie wyposażona w XVIII-wieczne meble, obrazy i inne cenne przedmioty.

Sypialnia wojewody.

Swój kształt uzyskała podczas przebudowy wschodniej części pałacu dokonanej w 1784 roku przez Szymona Bogumiła Zuga.

Mała jadalnia obecny wystrój otrzymała około 1886 roku podczas przebudowy wykonanej na zlecenie Michała Piotra Radziwiłła. Z tego okresu pochodzi biała, drewniana boazeria, z wmontowanymi w nią portretami króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (autor nieznany, przed 1768) i marszałka saskiego Jakuba Fleminga (H. Ch. Fehling, po 1705)

Michał Radziwiłł zgromadził w nieborowskim pałacu w bogatą kolekcję obrazów mistrzów europejskich - holenderskich, niemieckich, włoskich i hiszpańskich oraz portrety osobistości polskich i obcych, gabinet kilkunastu tysięcy rycin, księgozbiór unikatowych starodruków (od XVI wieku), zespoły mebli polskich, angielskich i francuskich, zbiory sztuki zdobniczej – sreber, porcelany, szkieł i tkanin.

Portret Macieja Radziwiłła (XVIII wiek, J. Peszka)

Maciej Radziwiłł urodził się w Warszawie w 1749 roku, był synem Leona Michała Radziwiłła i Anny Luizy Mycielskiej.

Kompozytor - napisał libretto do opery-wodewilu Agatka, czyli przyjazd pana, Imieniny wójta osady albańskiej oraz Historia osady albańskiej. W Archiwum Saskim w Dreźnie, zachowały się nieliczne jego utwory, m. inn. Polonez C-dur na klawesyn, Sonata G-dur na skrzypce, orkiestrowe Serenada B-dur i Divertimento D-dur oraz sześć polonezów orkiestrowych.

Portret Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej (1634-1694)

- malarz nieznany w typie Nicolaesa Maesa, ok. 1665-1680.

Portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju Henryka IV.

Élizabeth Vigée-Lebrun, 1797.

Kolekcja fundacji Trzy Trąby (obraz po raz pierwszy prezentowany w Polsce)

Portret Leona Ludwika Sapiechy (1803-1878), kopia wg obrazu Leopolda Horowitza.

Portret Romana Damiana Sanguszki (1832-1917), Kazimierz Pochwalski 1915.

Cenne globusy z końca XVII wieku, wybitnego weneckiego kartografa Vincenza Coronellego należały niegdyś do Ludwika XVIII. Zdetronizowany władca jadąc do Kurlandii, zadłużył się u Radziwiłła, a gwarancją długu miały być te dwa olbrzymie dzieła kartograficzne, przedstawiające kulę ziemską oraz mapę nieba.

Biblioteka.

W trzynastu mahoniowych szafach znajduje się 10 tysięcy woluminów.

Wśród kilkuset unikalnych starodruków znajdują się między innymi: Statuta Jana Łaskiego z 1506 roku, Chronica Polonarium Macieja Miechowity z 1521 roku czy Comentariorum de Republica Emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego z 1554 roku.

Palarnia. W XVIII wieku znajdowała się tutaj garderoba:

Palarnia. Na parapetach wazy-kratery, XVIII wiek.

Przez pokoje pałacu w Nieborowie przewinęło się wiele znanych postaci: głowy państw: Stanisław August Poniatowski, Fryderyk Wilhelm, cesarz Aleksander, artyści: Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Piotr Norblin, Aleksander Orłowski, Stanisław Trembecki.
Pałac był odwiedzany również w XIX i XX wieku przez artystów. Konstanty Ildefons Gałczyński, jeden z gości obiektu, napisał na temat miejscowej rzeźby z czasów rzymskich poemat „Niobe”.

Już w 1835 roku Antoni Blank sporządził liczący 145 stron spis dzieł sztuki przechowywanych w galerii nieborowskiej.

Jan Antoni Blank (1785-1844)

- polski malarz historyczny, reprezentant warszawskiego klasycyzmu, portrecista. Był organizatorem wystaw w Nieborowie i warszawskiej Królikarni.

( źródło: https://pl.wikipedia.org/)

Buduar. Rokokowy kominek pochodzi z czasów Michała Kazimierza Ogińskiego.

Buduar został przebudowany przez Michała Piotra Radziwiłła, otworzył on między innymi okno na park.

Pałac w Nieborowie, niezrealizowana koncepcja przebudowy, ok. 1800.

(źródło fotografii: https://commons.wikimedia.org/)

Od 1841 roku pałac w Nieborowie należał do syna Michała Hieronima – Michała Godeona Radziwiłła, i jego synów Zygmunta i Karola.

Michał Godeon Hieronim Radziwiłł herbu Trąby (1778-1850), anonimowy portret z XIX wieku

( źródło: https://pl.wikipedia.org/)

- książę, generał wojsk polskich, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, wojen napoleońskich. Naczelny Wódz w powstaniu listopadowym, senator-wojewoda Królestwa Polskiego (kongresowego) od 1825 roku, senator-kasztelan Królestwa Polskiego w 1822 roku.

Przedpokój. W gablocie pamiątki po Michale Godeonie Radziwille z zbiorów Muzeum w Nieborowie i Arkadii

(na górnej półce kapelusz generalski oraz akselbanty. Poniżej szlify generalskie oraz wstążki orderowe. Na dolnej półce kątomierz, liniał oraz luneta polowa. Pamiątki pochodzą z połowy XIX wieku)

W 1812 roku Michał Godeon Radziwiłł został generałem brygady wojsk Księstwa Warszawskiego, bohaterskim obrońcą przeprawy wojsk napoleońskich przez Dźwinę pod Płockiem i twierdzy gdańskiej obleganej bezskutecznie przez Prusaków do stycznia 1814 roku, a następnie jednym z wodzów postania listopadowego. Nie zdołał objąć Nieborowa po śmierci ojca Michała Hieronima, gdyż po upadku powstania znalazł się na wygnaniu w Jarosławiu. Majątek nieborowski przeszedł w ręce jego dzieci: Zygmunta i Karola.

Sypialnia księstwa została przebudowana w 1886 roku Przez Michała Piotra Radziwiłła w stylu neoklasycystycznym. Na środku łóżko w typie mebli angielskich.

Pałac w Nieborowie od strony frontowej i od strony parku.

Rysował z natury Stanisław Masłowski, 1877.

(źródło: Antykwariat online)

W połowie XIX wieku zbiory z nieborowskiego zamku uległy częściowemu rozproszeniu poprzez wyprzedaż, a także wskutek wyjazdu księcia Zygmunta Radziwiłła do Paryża. Kolekcja roślin z oranżerii, będącej własnością cesarską od 1868 roku posłużyła do wyposażenia Nowej Pomarańczarni w warszawskich Łazienkach.

Dawną świetność nieborowskiego pałacu zaczął odbudowywać od 1879 roku Michał Piotr Radziwiłł.

Michał Piotr Radziwiłł herbu Trąby (1853-1903)

- polski arystokrata i filantrop

(fotografia z ok.1890 roku, źródło: https://pl.wikipedia.org/)

Choć mógł mieszkać w wielu innych miejscach, najbardziej ukochał Nieborów, który odkupił od stryja w 1879 roku. Już rok później przy pałacu działała stolarnia zwana "rzeźbiarnią", w której wytwarzano meble, a pod koniec 1881 roku książę uruchomił w Nieborowie "fabrykę", jak to wówczas określano, majoliki.

Majolikowe naczynia często dekorowano wątkami patriotycznymi - jak na przykład słynną serię talerzy z wizerunkami królów polskich. To właśnie Michał Piotr zaprojektował wiele elementów wyposażenia i mebli znajdujących się nie tylko w pałacu, ale też a miejscowym kościele parafialnym.

Gabinet zielony. Kredens wypełnia ceramika z manufaktury nieborowskiej Michała Piotra Radziwiłła.

Michał Piotr Radziwiłł z żoną Marią przed pałacem w Nieborowie, w 1901 roku.

(źródło: Książę, co kochał majolikę (gosc.pl)

"Dziennik Łódzki", rok 1983.

Po Michale Radziwille rezydencję odziedziczył książę Janusz Radziwiłł. Udostępniał ją zwiedzającym:

"Rozwój", rok 1910.

"Łowiczanin", rok 1914.

W 1922 roku z inicjatywy księcia Janusza Radziwiłła pałac został nadbudowany o jedną kondygnację, według projektu Romualda Gutta. Podczas wspomnianej przebudowy pałac zelektryfikowano, zainstalowano łazienki i sanitariaty i w części pomieszczeń założono centralne ogrzewanie.

Janusz Franciszek Radziwiłł herbu Trąby (1880-1967)

- polski polityk konserwatywny, w 1918 roku dyrektor Departamentu Stanu w rządzie Jana Kantego Steczkowskiego przy Radzie Regencyjnej, w latach 1928-1935 poseł na Sejm, a w latach 1935-1938 senator II Rzeczypospolitej, XIII ordynat na Ołyce, baliw (zakonny) Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji Kawalerów Maltańskich od 1926 roku, członek Prezydium Centralnego Związku Przemysłu Polskiego („Lewiatana”) w 1932 roku. Brat Michała Radziwiłła Rudego, syn Ferdynanda Radziwiłła i Pelagii z Sapiehów. Właściciel licznych dóbr i budynków, m.in. ordynacji ołyckiej, pałacu i majątku w Nieborowie, majątku Szpanów na Wołyniu, które odziedziczył po Michale Radziwille, pałacu przy ul. Bielańskiej w Warszawie.

(źródło: https://pl.wikipedia.org/)

"Łowiczanin", rok 1927.

Pamiątki rodzinne z prywatnej kolekcji Marii Anny i Macieja Radziwiłła.

Karta pocztowa, fot. Henryk Poddębski, rok 1929.

(źródło: Polona https://polona.pl/)

Członkowie Polskiego Touring Klubu przed pałacem w Nieborowie.

Fot. Henryk Poddębski, rok 1929.

(źródło: https://fbc.pionier.net.pl)

"Rozwój', rok 1929.

Nieborów w okresie okupacji niemieckiej 1939-1945.

3 lutego 1945 pałac został znacjonalizowany w ramach reformy rolnej. Następnie przekazano go Muzeum Narodowemu.

"Kurier Popularny", rok 1948.

W pałacu i oficynie utworzono dom pracy twórczej dla ludzi nauki i artystów, a reprezentacyjne sale pierwszego piętra udostępniono zwiedzającym.

"Wieś", rok 1948.

"Dziennik Łódzki", rok 1959.

Obiekt należy do najlepiej zachowanych siedzib arystokratycznych w Polsce. Pałac wpisano do rejestru zabytków 18 stycznia 1962 roku.

Ok. 1915

(źródło: perlypolski.pl)

"Panorama Dziennika Łódzkiego", rok 1966.

"Dziennik Łódzki", rok 1970.

Barokowy pałac, zbudowany na planie prostokąta pierwotnie posiadał dwie kondygnacje. Fasada była symetryczna, 13-osiowa z dwiema wysuniętymi w kierunku dziedzińca kwadratowymi wieżami skrajnymi o czterech kondygnacjach, nakrytych barokowymi hełmami.

Budynek główny przykryty był dachem czterospadowym krytym blachą miedzianą. W latach 1766-1770 podczas prac renowacyjnych pałac otrzymał na szczycie frontonu od strony dziedzińca postać tańczącego Bachusa, mogącą pochodzić z pracowni Jana Jerzego Plerscha.
Za czasów Ogińskiego we frontonie od strony dziedzińca umieszczono mitrę książęcą, a nad kartuszem herbowym Oginiec i Pogoń ze złoconego brązu, oraz skrzyżowaną buławę i buzdygan, jako oznakę siedziby hetmana.
We frontonie elewacji ogrodowej w końcu XVIII wieku na miejsce herbu Ogińskich wstawiono herb Radziwiłłów – Trąby.

Podczas przebudowy pałacu w początkach XX w. wymieniono konstrukcję dachu na wysoki, łamany kryty dachówką, w którym umiejscowiono dobudowaną trzecią kondygnację. Umieszczono w niej pokoje gościnne, dodatkowo z połączeniem pokoi w wieżach. Układ wnętrza jest dwutraktowy.

Na polecenie Ogińskiego niektóre wnętrza zaprojektowano w stylu rokoko.

Reprezentacyjna klatka schodowa wyłożona została kafelkami holenderskimi, a reprezentacyjne komnaty na pierwszym piętrze otrzymały wystrój rokokowy.

Wystrój w Salonie Czerwonym, jednej z najbardziej reprezentacyjnych sal pałacu.

Dominującym akcentem sali jest pochodzący z około 1730 roku, z warsztatu Antoine Pesne'a portret Anny Orzelskiej, nieślubnej córki króla Augusta II Sasa i Henryki Duval.

Salon czerwony otrzymał rokokowy wystrój wnętrza w latach 1766-1768 w czasie przebudowy pałacu dokonanej przez księcia Michał Kazimierza Ogińskiego.

Piec kaflowy z manufaktury w Nieborowie (1885).

Inne nieborowskie piece:

W skład zespołu pałacowego wchodzi również zabytkowy park zaprojektowany przez Tylmana z Gameren, przekomponowany w XVIII wieku zrekonstruowany w latach 1949-1950 według projektu profesora Gerarda Ciołka.

Główną osią założenia jest aleja lipowa od pałacu do półokrągłego występu w fosie zwanego "aha" z pasem trawnika pośrodku.

Zachodnią granicę ogrodu stanowi kanał w kształcie litery "L" o długości ramion 330 m i 120 m z trzema basenami.

Po stronie wschodniej kanału rozciąga się szpaler lipowo-grabowy.

W północno-zachodniej części parku znajduje się duży staw z wysepką, oddzielony od kanału groblą wysadzaną topolami i lipami. Za kanałem znajduje się park krajobrazowy z początku XVIII wieku oraz liczne budynki gospodarcze.

Żona Michała Radziwiłła, Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa- kolekcjonowała "starożytności" - antyczne rzeźby i fragmenty architektoniczne, wazy etruskie, sarkofagi rzymskie, urny grobowe, a także zabytki średniowieczne.

Od sierpnia 2014 do lutego 2015 płaskorzeźba Porwanie Persefony przez Hadesa poddana była gruntownej konserwacji.

Zbiory Heleny Radziwiłłowej znajdują się również wewnątrz pałacu.

Rzeźby w parku nieborowskim, zwane potocznie "Babami nieborowskimi". Ustawione są na osi widokowej między szpalerami drzew. Baby nieborowskie to rzeźby kultowe koczowniczego plemienia Połowców, datowane na XII-XIII wiek.

Zanim nieborowskie baby, kamienne, tajemnicze postacie kobiet, trafiły do Radziwiłłów, przebyły długą drogę, sprowadzono je bowiem z terenów Podola. Za inicjatorkę ich pozyskania, początkowo uznawano Helenę Radziwiłłową, ale prawdopodobnie pojawił się one w dobrach nieborowskich dopiero za czasów jej synowej - Aleksandry ze Steckich Radziwiłłowej. Pierwotnie zdobiły dziedziniec, wybudowanej w latach 50. XIX wieku willi znajdującej się na terenie ogrodu arkadyjskiego. Niestety, wspaniałą willę Aleksandry znamy tylko z archiwalnych fotografii. W 1893 roku kolejny właściciel dóbr - Michał Piotr Radziwiłł przeniósł rzeźby z Arkadii do Nieborowa, gdzie stoją do dziś.

W parku tuż za pałacem stoi potężne drzewo. To platan klonolistny. Przytwierdzona do niego tabliczka informuje, że jest to pierwszy platan posadzony w Polsce, a było to w roku 1770.

Barokowy ogród w Nieborowie zaprojektowany został w ostatniej dekadzie XVII wieku prawdopodobnie przez Tylmana z Gamermen, i rozbudowany w latach 70. XVIII wieku przez Szymona Bogumiła Zuga.

Jak nakazują zasady francuskiej szkoły ogrodowej Le Notre'a, w ogrodzie za pałacem są niskie rabaty kwiatowe i niewysokie labirynty bukszpanowe oraz szeroka aleja lipowa z trawnikiem dywanowym, otoczona gabinetami i boskietami, uformowanymi ze strzyżonych szpalerów grabowo-lipowych.

Platany rosną z przodu ogrodu. Są dwa.

W świecie znanych jest jedenaście gatunków platana. Najbardziej popularny jest właśnie platan klonolistny. Po raz pierwszy opisano go we Francji w XVII wieku. Był krzyżówką platana wschodniego, pochodzącego z basenu Morza Śródziemnego (gównie Bałkanów) oraz Azji Mniejszej, i platana zachodniego z Ameryki Północnej. Nie ma więc w świecie tzw. stanowisk naturalnych, wszystkie pochodzą z nasadzeń.

Platan w Nieborowie nie jest jedynym w Polsce tak starym przedstawicielem gatunku. W Chojnie (woj. zachodniopomorskie) rośnie "Olbrzym", a w Dobrzycy (woj. wielkopolskie) - "Konstytucyjny".

W pałacu i otaczającym go ogrodzie kręcono m.in. filmy i seriale: "Akademia Pana Kleksa", "Pan Samochodzik i niesamowity dwór", "Kariera Nikodema Dyzmy", "Popioły", "Plebania", "Ojciec Mateusz", "Borys Godunow", "Chłopi", "Dama Pikowa", "Dzieje grzechu", "Frankenstein", "Hans Christian Andersen", "Lalka", "Lotna", "Łuk Erosa", "Nowe przygody Arsena Lupin", "Pensja Pania Latter", "Szuler", "Wielka miłość Balzaka" i "Złoto dezerterów".

Barokowy pałac wybudowany w latach 1695-1697 według projektu Tylmana z Gameren.

Ważniejsze przebudowy pałac przeszedł w latach: 1766-1770, 1784, 1922-1929.

Pierwszym właścicielem był Michał Stefan Radziejowski. Kolejni właściciele: Konstancja z Niszczyckich i Jerzy Hipolit Towiańscy, Aleksander Jakub Lubomirski (1723–1736), Stanisław i Jan Józef Łochoccy (1736–1766), Michał Kazimierz Ogiński (1766–1774), książę Michał Hieronim Radziwiłł (1774–1841), Michał Gedeon Radziwiłł i jego syn Zygmunt Radziwiłł (1841–1879), Michał Piotr Radziwiłł (1879–1906), Janusz Radziwiłł (1906–1945).

Od 1945 roku własność państwa, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.

"Odgłosy", rok 1964.

Piernikowy Pałac Radziwiłłów w Nieborowie. Skala 1:100.

Autor: Jadwiga Jadczak (pracownik Muzeum w Nieborowie i Arkadii)

Pierwsze miejsce i nagroda publiczności w konkursie "Domek z piernika" organizowanym co roku przez Żywe Muzeum Piernika w Toruniu.

"Dziennik Łódzki", rok 1971.

Karta pocztowa z 1976 roku, Nieborów pow. Łowicz, pałac 5 widoków.

(źródło: https://archiwum.allegro.pl/)

Największym atutem nieborowskiego pałacu jest fakt, że jest to magnacka siedziba prawie całkowicie wyposażona w XVIII-wieczne meble, obrazy i inne cenne przedmioty. Bibliofile nie mogą pominąć zwiedzania pałacowej biblioteki.

"Odgłosy", rok 1981.

W listopadzie 2018 roku prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w Pałacu Prezydenckim w Warszawie specjalnym certyfikatem potwierdził nadanie zespołowi pałacowo-ogrodowemu w Nieborowie wraz z ogrodem sentymentalnym w pobliskiej Arkadii prestiżowego tytułu pomnika historii. W powiecie łowickim takie wyróżnienie spotkało do tej pory jedynie bazylikę katedralną w Łowiczu.