REGION. Park w Arkadii.

 

W latach 70. XVIII wieku dotarł do Polski nowy styl ogrodowy zwany angielskim, który narodził się na początku wieku w Anglii, a później ogarnął stopniowo liczne kraje europejskie. Styl angielski zdecydowanie przeciwstawiał się sztuczności i regularności ogrodów barokowych, propagując swobodne i nastrojowe kompozycje ogrodowe sprzężone z sentymentalnym bądź symbolicznym sztafażem złożonym z różnych form i konstrukcji architektonicznych nawiązujących do antyku, średniowiecza, życia wiejskiego, a nierzadko także do zamorskich form egzotycznych. Styl ten przeobrażał się również równolegle ze zmianami zachodzącymi w sferze filozoficzno-ideowej i estetycznej epoki od form sentymentalnych ku wizji ogrodu romantycznego.
Pierwsze założenia ogrodowe w stylu angielskim zaczęły powstawać w Polsce na początku lat 70. XVIII wieku w okolicach Warszawy, spośród których wyróżniały się bogactwem założenia ogrody Kazimierza Poniatowskiego na Solcu, Na Książęcym i Na Górze, Izabeli Lubomirskiej w Mokotowie, Izabeli Czartoryskiej w Powązkach, Michała Poniatowskiego w Jabłonnie, a na prowincji Aleksandry Ogińskiej w Siedlcach i Szczęsnego Potockiego w Zofiówce za Humaniem na Ukrainie. Wśród tych ogrodów znaczące miejsce zajmuje Arkadia, założona w 1778 roku przez Helenę Radziwiłłową.

Helena z Przezdzieckich Radziwiłłowa (1753-1821)

- wojewodzina wileńska, założycielka Arkadii pod Łowiczem, dama dworu rosyjskiego odznaczona orderem św. Katarzyny.

Portret pędzla Ernsta Gebauera, ok. 1816, 

źródło fotografii: (wikimedia.org)

Helena Radziwiłłowa była córką Antoniego Tadeusza Przezdzieckiego, podkanclerzego litewskiego, i Katarzyny Ogińskiej, wojewodzianki trockiej. 26 kwietnia 1771 roku poślubiła Michała Hieronima Radziwiłła. Znana była z urody i romansów, między innymi z rosyjskim ambasadorem w Warszawie, Ottonem Magnusem von Stackelbergiem i posłem Jakobem Sieversem. Była matką Ludwika Mikołaja )którego do chrztu trzymał król Stanisław August Poniatowski)), Antoniego Henryka, Michała Godeona, Karola Łukasza oraz Andrzeja Walentego, a także Krystyny Magdaleny, Anieli i Róży Katarzyny.

Posiadała najwyższy order kobiecy św. Katarzyny, mianowano ją honorową damą dworu (damą stanu dworu cesarskiego), od 1785 roku była członkinią loży adopcyjnej Dobroczynności (de la Bienfaisace).

Przeczytaj w baedekerze:

REGION/ Pałac w Nieborowie. (baedekerlodz.blogspot.com)

Dzieje parku są nierozerwalnie związane z osobą Heleny Radziwiłł. Ta jedna z najbardziej wpływowych kobiet epoki (kochanka ostatniego króla Polski) urządziła w swojej posiadłości przepiękny park zgodny z najnowszymi europejskimi trendami. Bardzo możliwe, że pomysł na stworzenie Arkadii powstał kilka lat wcześniej kiedy księżna oglądała romantyczną wioskę w Powązkach, założoną przez swą rywalkę (ale też przyjaciółkę) Izabelę Czartoryską.
Helena swoją ideę postanowiła zrealizować w należącej do męża wiosce Łupia. Zaczęła od zmiany nazwy, i tak położona w dobrach nieborowskich wieś stała się Arkadią. 

Przy projekcie pracowali wybitni architekci, tacy jak Szymon Bogumił Zug czy Henryk Ittar.

Szymon Bogumił Zug (Simon Gottlieb Zug, 1733-1807)

- pochodzący z Niemiec architekt działający w Polsce, przedstawiciel klasycyzmu.

Szymon Bogumił Zug na srebrnym medalu wybitym przez Jana Filipa Holzhaeussera z 1781 roku,

źródło fotografii: (wikimedia.org)

Henryk Ittar (Enrico Giacinto Salvatore Ittar, 1773-1850)

- włoski architekt.

Ittar na rysunku Aleksandra Orłowskiego, źródło fotografii: (wikimedia.org)

Szkice wykonywali Jan Piotr Norblin (Jean Pierre Norblin de la Gourdaine) i Aleksander Orłowski.

Jean Pierre Norblin de la Gourdaine. Akwedukt w Arkadii.

(źródło:  DOMENA PUBLICZNA Prawa dostępu: Dostęp otwarty Licencja: http://creativecommons.org/publicdomain/mark/1.0/

Muzeum Narodowe w Warszawie Archiwum Cyfrowe)

Jan Piotr Norblin (Jean Pierre Norblin de la Gouardine, 1745-1830), autoportret

- francuski malarz, rysownik, grafik, od 1774 roku przebywał w służbie Czartoryskich, w latach 1774-1804 działał w Polsce. Jeden z najważniejszych malarzy okresu stanisławowskiego, uważany za ojca polskiego malarstwa rodzajowego.

(źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/)

Aleksander Orłowski (1777-1832), autoportret

-polski rysownik, malarz i grafik.
(źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/)

Księżna ściągnęła do swej "krainy szczęścia" rzeźby i zabytki tworząc tu jedno z nielicznych wówczas muzeów.

Helena Radziwiłłowa kontynuowała prace nad parkiem do swej śmierci w 1820 roku. W następnych latach Arkadia przechodziła różne losy. Lata zaniedbań doprowadziły do zniszczeń we wzniesionych przez Radziwiłłową budowlach. 

W 1856 roku Aleksandra Radziwiłłowa (synowa Heleny) rozpoczęła szereg prac porządkowych. Wzniosła też w Arkadii nową willę (nie zachowała się do naszych czasów). Po jej zgonie park znowu podupadł i przeszedł na własność Karola Hoffmana, który zniszczył część budowli i sprzedał uzyskane w ten sposób marmury. 

Następnie majątek przejął rosyjski gubernator Finlandii Nikołaj Adelberg. Za jego czasów w Domku Gotyckim (o samej budowli za chwilę) funkcjonowała… cerkiew prawosławna.

Domek Gotycki.

Zdewastowany park odkupił w 1893 roku Michał Radziwiłł. Na przełomie wieków do Arkadii przyjeżdżała Maria Konopnicka (jej syn dzierżawił tu młyn). W latach międzywojennych park został uporządkowany przez Janusza Radziwiłła. 

Od 1945 roku całość jest częścią Muzeum Narodowego w Warszawie.

"Głos Kutnowski", rok 1947.

"Głos Chłopski", rok 1949.

Sama nazwa – Arkadia - wskazuje na zainteresowanie pomysłodawczyni kulturą grecką, ale niesie również pewne znaczenie filozoficzne. W modnych wtedy koncepcjach uważano to co naturalne za dobre. Człowiek był wprawdzie spaczony przez kulturę (w pełny powrót do natury nie wierzył, nawet sam Rousseau), ale obcowanie z naturą mogło przynieść wytchnienie od trosk. Z tą myślą korelowała nazwa - Arkadia to kraina, gdzie wedle Greków mieli żyć szczęśliwi pasterze. Samo założenie mieściło się w koncepcji ogrodu angielskiego - sztuczne barokowe układy (ogród francuski) starano się zastąpić aranżacjami zbliżonymi do naturalnych. Jednak wraz z upływem lat do parku wkroczył romantyzm. Pojawiły się odniesienia do średniowiecza (Domek Gotycki) oraz motywy patriotyczne.
Architektoniczną i ogrodową oprawę opracował Szymon Bogumił Zug przy dużym osobistym zaangażowaniu i udziale księżny. Pomysły architektoniczne realizował do 1797 roku Zug, a później Henryk Ittar.

Do zakładania ogrodu księżna przystąpiła wiosną 1778 roku. Pierwszymi budowlami, które powstały na brzegu spiętrzonego w 1781 roku wielkiego stawu arkadyjskiego, były Kaskada i Chata przy Wodospadzie (1781), a nieco później Przybytek Arcykapłana (1783) i Świątynia Diany (1783-1785) z plafonem Norblina wyobrażającym Jutrzenkę oraz Akwedukt (1784). 

Świątynia Diany

To jeden z pierwszych pomysłów księżnej - stylizowana na antyczną budowlę mieści w sobie kilka sal, z których największa ozdobiona została przepięknym malowidłem autorstwa Jana Piotra Norblina. Inne malowidła w Świątyni wykonali Michał Płoński i Aleksander Orłowski.

Joseph Richter (1780-1837). Świątynia Diany w Arkadii koło Nieborowa, 1820.

(źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, Archiwum Cyfrowe)

Wzniesiona w 1783 roku przez Szymona Bogumiła Zuga budowla o klasycznych proporcjach. Ozdobiona została od strony zachodniej ażurowym portykiem wspartym na czterech kolumnach jońskich i takim samym portykiem półkolistym od strony wschodniej. Pod tympanonem od strony stawu wyryte są słowa Francesca Petrarki z sonetu In morte di Madonna Laura: DOVE PACE TRAVAI D’OGNI MIA GUERRA (Tutaj odnalazłam spokój po każdej mojej walce).

Arkadia, powiat łowicki. Świątynia Minerwy (Diany), pocztówka z albumu "Zabytki woj. warszawskiego", ok. 1929.

(źródło: Biblioteka Narodowa)

We wnętrzach Świątyni Diany znajdują się Westybul, Gabinet Etruski, owalna Sypialnia i reprezentacyjna sala zwana Panteonem. Panteon zdobią stiukowe kolumny i dekoracyjne gzymsy oraz plafon wyobrażający Jutrzenkę, pędzla Jana Piotra Norblina. Twórcami plafonu w Gabinecie Etruskim, z około 1800 roku, ze sceną przedstawiającą Amora i Psyche oraz dekoracji ściennych z motywami naczyń etruskich byli współpracujący z Norblinem Michał Płoński i Aleksander Orłowski. Dekoracyjne sztukaterie wykonał Johann Graff. Od 2018 roku obiekt miał być remontowany i zamknięty dla zwiedzających. Niestety, nie wiem jak wygląda po remoncie, ponieważ nadal jest zamknięty.

Widok świątyni w Arkadii, 1806. Jan Zachariasz Frey (1769-1829)

(źródło: CBN Polona)

Przybytek Arcykapłana

Przybytek Arcykapłana i Mur z Hermami - przy tych budowlach warto uświadomić sobie ważną rzecz. Ich obecny stan nie jest efektem zniszczeń czy zaniedbań, część arkadyjskich budynków wznoszona była jako ruina. Takie pomysły wpisywały się w romantyczne prądy - w towarzystwie ponurych, zniszczonych murów łatwiej było ponieść się emocjom, dumać nad historią czy upływem czasu.

Co ciekawe zarówno w Przybytek Arcykapłana jak i w Mur z Hermami wkomponowano oryginalne rzeźby i detale architektoniczne z różnych epok.

Do najcenniejszych należały renesansowe dzieła Jana Michałowicza z Urzędowa (rzeźbił m. in. dla kolegiaty łowickiej).

Przybytek Arcykapłana wzniesiony został około 1783 roku w formie sztucznej ruiny, zbudowany z cegły, rudy darniowej oraz fragmentów detali architektonicznych i rzeźb antycznych, gotyckich i renesansowych, m.in. herm, maszkaronów i rozet dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa. Renesansowe rzeźby pochodzą głównie z przekształconej w tym czasie kaplicy św. Wiktorii w kolegiacie łowickiej.

Od strony północno-wschodniej znajduje się wnęka z płaskorzeźbą Nadzieja karmiąca Chimerę Gioacchina Staggiego i z kamiennym wodozbiorem ozdobionym dwoma maszkaronami.

Budynek posiada otwarte arkadą patio. 

W północno-zachodnim narożniku znajduje się wieża wyposażona w platformę widokową. Wzdłuż południowo-zachodniej elewacji ciągnął się – dzisiaj odbudowany – Mur z Hermami. 

Mur z Hermami.

Autorstwo budowli, wzniesionej według wskazówek księżnej Heleny Radziwiłłowej, przypisuje się Szymonowi Bogumiłowi Zugowi. Jest to jeden z oryginalniejszych pawilonów ogrodowych, jakie powstały na ziemiach polskich pod koniec XVIII wieku.

Akwedukt 

- znajdujący się nieopodal Świątyni Akwedukt to niestety rekonstrukcja oryginału pochodzącego z 1784 roku.

W ówczesnym układzie parku był on pomyślany jako most nad przepływającą w pobliżu rzeką.
Wzniesiony w 1784 roku nad kaskadą wodną. Wzorowany na architekturze wodociągów rzymskich. Pod względem funkcjonalnym stanowi most łączący brzegi rzeczki Łupi tuż przy ujściu do wielkiego stawu. 

Zachował się projekt Akweduktu z 1784 roku sygnowany przez Szymona Bogumiła Zuga. Uzupełnienia do budowli projektował w 1800 roku Henryk Ittar.

 Po 1864 roku Akwedukt został doszczętnie rozebrany przez kolejnych właścicieli arkadyjskiego parku. W 1951 roku Gerard Ciołek zrekonstruował budowlę i uporządkował sieć wodną.

"Dziennik Łódzki", rok 1971.

W latach 1785-1789 został zbudowany na Wyspie Topolowej symboliczny Nagrobek Księżny z wieloznaczną sentencją łacińską Et in Arcadia ego, wzorowany na Grobowcu Jean Jacques Rousseau w Ermenoville, a także wzniesiona z polnych głazów Grota Sybilli, rustykalne Chatki Filemona i Baucydy oraz Łuk Kamienny, Zakątek Melancholii, Brama Czasu, krąg ołtarzowy na Wyspie Ofiar. 

W latach dziewięćdziesiątych kontynuowana była rozbudowa Arkadii pod kierunkiem Zuga. Powstał wtedy przylegający do Łuku Kamiennego Dom Murgrabiego i Domek Gotycki nad Grotą Sybilli. W ostatnich latach upływającego wieku zostało urządzone w Świątyni wnętrze Gabinetu Etruskiego z neoklasycystycznym wystrojem i malowidłami Michała Płońskiego i Aleksandra Orłowskiego.

Kaplica Gotska w Arkadyi przy Nieborowie (Domek Gotycki). Zygmunt Vogel (1764-1826)

(źródło: CBN Polona)

Dom Murgrabiego i Domek Gotycki - te dwa zabytki to wyraźny wpływ nadchodzącego romantyzmu. Zainteresowanie nieco pogardzanym wcześniej średniowiecznym zapowiada nadejście stylu neogotyckiego.

Domek Gotycki

Domek Gotycki został zbudowany w latach 1795–1797, murowany z czerwonej cegły, pierwotnie z przylegającą od południa galerią arkadową oraz kaplicą usytuowaną na przeciwległej skarpie. Architektura budynku posiada cechy stylu neogotyckiego. Autorem koncepcji architektonicznej był Aleksander Orłowski, ostatecznie jednak projekt zrealizował Szymon Bogumił Zug. 

Na początku 1814 roku księżna Helena Radziwiłłowa urządziła w Domku Gotyckim symboliczne „mieszkanie rycerza”, poświęcone jej synowi Michałowi Gedeonowi, generałowi napoleońskiemu. Zgromadziła tam historyczne pamiątki po walczącym o ideały sprawy narodowej bohaterze spod Połocka i Gdańska. Jest to o tyle interesujące, że Michał wracał do Arkadii jako zasłużony żołnierz napoleoński, a jego matka związana była z opcją prorosyjską.

Sztuczny łuk w Arkadii koło Nieborowa z widokiem na park i świątynię Diany oraz stafażem, kopia rysunku Zygmunta Vogla lub Jana Freya według Vogla.

(CBN Polona)

Pomiędzy domkiem gotyckim a domem Murgrabiego znajduje się kamienny łuk.
Powstał około 1784 roku według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Łuk odegrał ważną rolę w planie założenia ogrodowego w Arkadii, służył bowiem jako oprawa głównej osi widokowej ogrodu Heleny Radziwiłłowej. Ponadto stanowił ramę widokową dla Świątyni Diany od strony wschodniej.

Dom Murgrabiego.

Dom Murgrabiego powstał około 1795 roku. Oryginalna niska wieża została w połowie XIX wieku podwyższona przez Franciszka Lanciego. Kształt Domku Murgrabiego z założenia nawiązywał do architektury Przybytku Arcykapłana. Niektóre fragmenty wystroju ścian zewnętrznych, zwłaszcza ostrołukowy układ dekoracji ceramicznej, wskazują na przenikanie do budowli form neogotyckich.

Około 1800 roku następuje zwrot księżny ku estetyce ogrodu romantycznego. W tym czasie ogród w Arkadii wychodzi z niewielkiego i zamkniętego dotychczas obszaru parku sentymentalnego na okoliczne rozległe pola położone za rzeczką Skierniewką, swobodnie wkomponowując osie widokowe i nowe budowle w rozległą przestrzeń otaczającego go naturalnego krajobrazu.

 Śmiałe zamierzenia księżny z tego czasu realizował w Arkadii młody romantyczny wizjoner, niezwykle utalentowany architekt nowego pokolenia Henryk Ittar. Powstał wtedy Grobowiec Złudzeń (1800) zbudowany na położonych za rzeczką Polach Elizejskich, Cyrk Rzymski (1803) i Amfiteatr (1804). Nieco później powstaje ludowy Domek Szwajcarski kryjący w sobie baśniowe ,,wnętrza kryształowe'' (1810), który księżna umiejscowiła wśród zabudowy arkadyjskiej wsi.

Grobowiec na Wyspie Topolowej.

 

Ta zrekonstruowana współcześnie budowla miała stać się miejscem ostatniego spoczynku księżnej. Stanowiła ona symboliczne dopełnienie koncepcji Arkadii. 

Napis "Et in arcadia ego" (umieszczony pod posągiem złożonej do grobu kobiety) pochodzi z obrazów Poussina i może być wielorako rozumiany. Można go odczytać jako epitafium zmarłej ("I ja w Arkadii żyłam") lub jako wyrażenie przekonania, że nawet w krainie szczęśliwości obecna jest śmierć.

Konstrukcja powstała około 1785 roku. Zaprojektowana z inspiracji księżnej Heleny Radziwiłłowej przez Szymona Bogumiła Zuga, wzorowana była na grobowcu Jana Jakuba Rousseau w Ermenonville. Usytuowana została na sztucznie uformowanej w rozlewisku rzeczki Skierniewki Wyspie Topolowej.

Grobowiec składał się z cokołu, korpusu z wnęką wypełnioną rzeźbą leżącej kobiety z białego marmuru, nakryty był pokrywą z akroterionami i zwieńczony wazą z białego marmuru. Pomnik był zaopatrzony w inskrypcje: Et in Arcadia ego oraz J’ai fait l’Arcadie j’y repose.

Carl Gustaw Richter (1770-1848). Arkadia, kraina mitologiczna.

(źródło: CBN Polona)

Południową część Arkadii kończył Cyrk wzorowany na tego rodzaju rzymskich budowlach. Niestety do naszych czasów przetrwały jedynie jego fragmenty z obeliskiem.

Zaprojektowany i wykonany przez Henryka Ittara w 1801 roku na wzór cyrku rzymskiego. Do dziś przetrwał tylko obelisk centralny i dwie skrajne cylindryczne „mety”, które wyznaczają skalę tego założenia w terenie. 

Na obelisku księżna Helena Radziwiłłowa umieściła napis MUNIFICENTIAE AUGUSTI HELENA POSUIT (Helena postawiła dla szczodrości/hojności Augusta. Słowo AUGUST należy rozumieć jako synonim władzy).

Inne budowle Ittara rozebrał po 1864 roku ówczesny właściciel Nieborowa Zygmunt Radziwiłł.

Grota Sybilli.

Pierwsza budowla, która powstała w parku arkadyjskim według projektów Szymona Bogumiła Zuga w 1782 roku, wybudowana z głazów narzutowych ściąganych z pobliskich pól. Miejsce identyfikowane jako serce symbolicznej Arkadii, stanowiące punkt wyjścia do rozważań nad tajemnicą życia i śmierci.

W charakterystyczny dla epoki romantyzmu sposób Helena Radziwiłłowa wprowadziła do swojego ogrodu zarówno baśniowość, jak i ludowość, a urządzone w 1814 roku w Domku Gotyckim ,,mieszkanie rycerza'', poświęcone synowi Michałowi Gedeonowi, bohaterskiemu generałowi napoleońskiemu, nawiązało także do romantycznych uniesień patriotycznych, powszechnych wśród warstw oświeconych w okresie tuż po utracie niepodległości przez kraj. Wcześniejszy ideowo-filozoficzny program ogrodu, oparty na skojarzeniach mitologicznych, literackich, a nawet na rytach masońskich, od początku istnienia ogrodu był zdominowany przez symbolikę znaczeń zaszyfrowanych w kompozycji założeń architektonicznych, także w małych formach ogrodowych, w sentencjach umieszczanych na budowlach, tablicach i głazach, nawet w ukształtowaniu nasadzeń zieleni i kwiatów. Stąd nazwy poszczególnych budowli i konstrukcji ogrodowych, jak Przybytek Arcykapłana, Świątynia Diany (Miłości, Mądrości), Grota Sybilli, Grobowiec na Wyspie Topolowej, Domek Gotycki, Grobowiec Złudzeń i im podobne.

Dla zmęczonych miejskim zgiełkiem i dla tych, którzy mają trochę spraw do przemyślenia, potrzebującym ciszy i „kąpieli leśnej” - Arkadia to miejsce idealne.

"Dziennik Łódzki", rok 1963.

źródła:
Park romantyczny w Arkadii: historia, zwiedzanie, zabytki (podrozepoeuropie.pl)
Arkadia Heleny Radziwiłłowej / Ogrody / Muzeum w Nieborowie i Arkadii

Piotr Michał Radziwiłł. Ostania wojewodzina wileńska: Helena z Przeździeckich ks. Radziwiłłowa. 1892.

Przeczytaj w baedekerze:

REGION/ Pałac w Nieborowie. (baedekerlodz.blogspot.com)

Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Archiwum Cyfrowego Muzeum Narodowego w Warszawie, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi oraz stron:
CBN Polona
FBC - (pionier.net.pl)

Helena Przezdziecka – Wikipedia, wolna encyklopedia

https://pl.wikipedia.org/)

(wikimedia.org)

"Nowy Łowiczanin", rok 2020.

Fot. współczesne Monika Czechowicz

MAPA GOOGLE