ECHO, EchO, eCho

Fot. Monika Czechowicz

PIOTRKOWSKA 109. Drukarnia Leona Krukowskiego, "Salon Wiedeński" Róży Lejzerowicz i... poeta Lajb Berman.

W miejscu dzisiejszej wielkomiejskiej kamienicy przy Piotrkowskiej 109, znajdowała się pierwotnie działka o numerze hipotecznym 755 (wcześniej, do 1850 roku numer 147), której pierwszym zanotowanym właścicielem był Jan Gottlieb Schubert, tkacz i właściciel młyna (był właścicielem młyna we wsi Zarzew, ówcześnie pod Łodzią). W 1833 roku zobowiązał się prowadzić tu warsztaty tkackie i postawić drewniany dom jednorodzinny.
W 1856 roku Schubert sprzedał nieruchomość Ignacemu Hortichowi (Horich, Hortig), rytownikowi przybyłemu z Czech. Na działce stał już drewniany domek mieszkalny. Ignacy Hortich, tkacz, później rytownik (sztycharz), ożenił się w 1844 roku, już w Łodzi, z Agnieszką (z domu Hanke), córką Jana Hanke. Hortich zmarł przedwcześnie, w wieku 40 lat, w 1863 roku. W roku 1869 wdowa Agnieszka poślubiła Hugo Hermanna. 
Pod koniec lat 80. XIX wieku jako właściciel nieruchomości wymieniany jest Hugo Hermann.
Hugo Hermann, syn Leopolda Hermanna (Hermana) i Heleny z domu Neymann, był również właścicielem nieruchomości przy Piotrkowskiej 142.

"Führer durch Lodz", 1893.

(działka o numerze hipotecznym 755 (wcześniej, do 1850 roku numer 147), to dzisiaj Piotrkowska 109)

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

W 1893 roku Hermann zlecił architektowi Gustawowi Landau-Gutentegerowi zaprojektowanie reprezentacyjnej kamienicy – murowanej, z podziemiem, trzema kondygnacjami i poddaszem, połączoną z oficynami. Wzniesiono ją w latach 1893-1894.

Gustaw Landau-Gutenteger (1862-1924)  

- należał do najwybitniejszych architektów łódzkich przełomu XIX i XX wieku.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: GUSTAW LANDAU-GUTENTEGER

1893 - "O zatwierdzeniu planu na budowę przez Hugona Hermana, murowanego, trzypiętrowego podpiwniczonego domu z poddaszem i dwiema oficynami oraz parterowego budynku gospodarczego pod numerem 755 przy ulicy Piotrkowskiej w Łodzi."

(zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi)

"Führer durch Lodz", 1898.

Styl budynku to połączenie neorenesansu i neobaroku, z bogato dekorowaną fasadą.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1899.

Lodzer Informations und Hause Kalender, 1914.

Od końca lat 90. XIX wieku, do co najmniej lat 20. XX wieku kamienica należała do Fajgi Magaznik. W oficynach działały różne firmy, parter kamienicy był wynajmowany na sklepy, hurtownie i punkty usługowe – na piętrach zaś znajdowały się biura i mieszkania najemców.

Mieściła się tu drukarnia Leona Lejba Izraela Krukowskiego (dziadka Juliana Tuwima).

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Drukarnia Krukowskiego znajdowała się w oficynie i działała tu w latach 1897-1906. Zatrudniała pod koniec działalności 15-20 pracowników. Wykonywano tu druki akcydensowe, broszury, a także do 1907 roku ok. 25 druków zwartych.

Leon Krukowski urodził się ok. 1840 w Mariampolu, zmarł 12 grudnia 1906 roku w Łodzi.

"Rozwój", rok 1906.

Leon Krukowski był drukarzem, przedsiębiorcą i pionierem handlu maszyn drukarskich w Łodzi. W 1878 roku założył litografię, a w 1883 uzyskał koncesję na drukarnię. Uruchomił wydruk "Dziennika Łódzkiego" przy Cegielnianej 29 (dzisiaj ul. Jaracza) - pierwszej polskiej gazety w Łodzi - i przeniósł część sprzętu na ulicę Piotrkowską 18. W 1897 zaadaptował część podwórza i oficyn przy ul. Piotrkowskiej 109. W latach 1897-1906 drukarnia przy Piotrkowskiej 109 rozwijała się intensywnie.  Po śmierci Leona w 1906 syn Izydor próbował kontynuować działalność firmy, ale bezskutecznie.

"Dziennik Łódzki", rok 1887.

Drukarnia Krukowskiego była istotnym zakładem litograficznym i drukarskim w Łodzi XIX-XX wieku. Wspierała rozwój polskiej prasy.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: PIERWSZE ŁÓDZKIE KSIĘGARNIE i DRUKARNIE

Do I wojny światowej miał tu swój skład herbat, słodyczy, win i bakalii M. Fantulis.

"Tygodnik Łódzki Ilustrowany", rok 1912.

Według kalendarza adresowo-informacyjnego z roku 1893, M. Fantulis prowadził hurtowy skład towarów kolonialnych. Na miejscu odbywały się także pokazy działania specjalnych francuskich maszyn do szybkiego pieczenia wafli francuskich. Sprzedawano także owoce - wszystko to w sklepie przy Piotrkowskiej 109 prowadzonym przez tę firmę.

"Rozwój", rok 1913.

"Rozwój", rok 1913.

Sklep Fantulisa był rodzajem składu kolonialnego, sprzedającego egzotyczne towary: kawę, przyprawy, owoce, słodycze. Poziom zaawansowania sprzedaży (pieczenie wafli francuskich na miejscu) pokazuje innowacyjne zaplecze handlowe tego sklepu.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1914.

W okresie międzywojennym miał tu swój swój skład jedwabi i sklep (od frontu, na pierwszym piętrze) S. Ciesielski.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

Firma widać prosperowała dobrze, bo panią Ciesielską, która prowadziła również swój własny salon z kapeluszami, stać było na posiadanie fortepianu...

"Rozwój", rok 1921.

"Republika", rok 1925.

W tym samym czasie swój własny magazyn damskiej i dziecięcej konfekcji ("Dom Wiedeński" założony w 1913 roku) prowadziła tutaj Róża Lejzerowicz.

"Rozwój", rok 1922.

"Republika", rok 1923.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Głos Poranny", rok 1930.

W latach 30. XX wieku prowadziła tu własny salon mód kolejna przedsiębiorcza łodzianka - panna Goldman. Swoją firmę przeniosła w 1930 roku na Piotrkowską 109 z ulicy Cegielnianej (dzisiaj ul. Jaracza).

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1935.

Od 1924 roku, do wybuchu II wojny światowej przy Piotrkowskiej 109 prowadził swój skład i sklep z wyrobami skórzanymi H. Herszson (Herszsohn, Hirszzon).

"Republika", rok 1924.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Kupiectwa", rok 1935.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Głos Poranny", rok 1938.

"Łódzki Głos Obywatelski", rok 1938.

Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.

Lajb Berman (1887-1944)

W kamienicy przy Piotrkowskiej 109 mieszkał Lajb Berman, poeta, satyryk i publicysta.
Urodził się w 1887 roku w Karlinie koło Pińska. Początkowe wykształcenie uzyskał w chederze, a następnie w szkole „Talmud Tory” w Pińsku. W latach 1909-1912 odbywał służbę wojskową. W 1914 roku osiadł na stałe w Łodzi i udzielał lekcji kaligrafii, stąd późniejszy jego pseudonim literacki Graf Kali, stanowiący anagram wyrazu kaligraf. W 1914 roku został ponownie powołany do wojska jako rezerwista i zwolniony po dwóch latach służby. Od 1904 roku publikował wiersze w petersburskich pismach żydowskich: „Tog”, „Jidiszer Cukunft”, „Romancajtung” oraz w mińskim almanachu literackim „Lebesfunkn”.
W Łodzi współpracował z miejscową prasą: „Lodzer Morgnbłat”, „Fołksbłat”, „Der Tachszyt” („Urwis”).

Od 1931 roku Berman był stałym współpracownikiem gazety „Lodzer Tageblat”, w której zamieszczał cotygodniowe felietony humorystyczne. Określano go w Łodzi mianem piewcy dnia powszedniego.

„Lodzer Tageblat”, 1931.

Osobno ukazał się jego tom wierszy „Gelachter fun treren. A zamlung fun humorystysz-satyrysze lider” (Śmiech przez łzy. Zbiór pieśni humorystyczno-satyrycznych) Łódź 1920, oraz kilka humorystycznych broszur ogłoszonych pod pseudonimem Graf Kali. Lajb Berman zwykł był wydawać jednodniówki z okazji świąt żydowskich, między innymi Nowego Roku, Szawout, Chanuki, Purim i Święta Szałasów. Zawierały one reklamy oraz wiersze i pochwały tych, którzy pokrywali koszty druku. Wydał też „Di klajdlech. Pesach Żurnal fun humor un satire” (Knedelki. Pismo pesachowe humorystyczne i satyryczne) Łódź 1928.

Jego humoreski wykonywane podczas świąt żydowskich zjednały mu sławę w kręgach literackich.
Po wybuchu II wojny światowej, został przeniesiony do getta, gdzie zamieszkał przy ulicy Marynarskiej 10a. Po likwidacji getta w sierpniu 1944 roku Lajb zginął w komorze gazowej obozu w Oświęcimiu-Brzezince (Auschiwtz-Birkenau) w 1944 roku.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Prasa żydowska w Łodzi, jej wydawcy i dziennikarze.

Kamienica przy Piotrkowskiej 109 to wybitny przykład późno XIX wiecznej architektury miejskiej Łodzi, symbol bogatej historii przemysłowej i wielokulturowej tożsamości tej ulicy.

Miała wielkomiejski charakter, mieściły się tutaj również gabinety i mieszkania łódzkich lekarzy.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Głos Poranny", rok 1939.

"Głos Poranny", rok 1937.

 

W latach 2000-2001 poddano renowacji elewację frontową kamienicy.
Inne firmy, sklepy, pracownie i składy działające niegdyś przy Piotrkowskiej 109:

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

"Rozwój", rok 1902.

"Rozwój", rok 1903.

"Rozwój", rok 1907.

Max Berman Gazożarowe koszulki „Auer”

"Lodzer Informarions und Hause Kalender", 1910.

Kalendarz Handlowo-Przemysłowy, rok 1910.

"Gazeta Łódzka", rok 1913.

"Rozwój", rok 1914.

Po I wojnie światowej:

"Głos Polski", rok 1919.

"Rozwój", rok 1919.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

"Rozwój", rok 1920.

Po zakończeniu I wojny światowej, w 1919 roku otworzył tu zakład szewski i sklep z obuwiem Józef Nagler.

"Rozwój", rok 1919.

"Rozwój", rok 1919.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

"Głos Poranny", rok 1929.

Od 1919 roku przy Piotrkowskiej 109 oferował swoje usługi krawiec męski Mordkiewicz.

"Głos Polski", rok 1919.

Kalendarz Informator, rok 1922.

Kalendarz Informator, rok 1923.

"Republika", rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1924.

"Republika", rok 1925.

Podręczny rejestr handlowy, rok 1926.

"Głos Polski", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

Od 1926 roku mieściła się przy Piotrkowskiej 109 pracownia gorseciarska "Marta", przeniesiona z Piotrkowskiej 130.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Łodzianka w.... gorsecie.

"Lodzer Volkszeitung", 1929.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Lodzer Volkszeitung", 1932.

"Lodzer Volkszeitung", 1932.

"Głos Poranny", rok 1933.

"Głos Polski", rok 1935.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Łódzki Głos Obywatelski", rok 1938.

"Głos Poranny", rok 1938.

"Głos Poranny", rok 1938.

"Ilustrowana Republika", rok 1939.

Po II wojnie światowej:

"Dziennik Łódzki", rok 1945.

"Dziennik Łódzki", rok 1945.

"Dziennik Łódzki", rok 1946.

"Dziennik Łódzki", rok 1946.

"Dziennik Łódzki", rok 1946.

"Dziennik Łódzki", rok 1947.

"Dziennik Łódzki", rok 1947.

Łódź. Księga adresowa, rok 1947.

"Dziennik Łódzki", rok 1957.

"Dziennik Łódzki", rok 1967.

"Dziennik Popularny", rok 1976.

Źródła:
Marian Fuks. Żydowska prasa humorystyczno-satyryczna, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego.
Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.
Ulica Piotrkowska w Łodzi. Historia Łodzi przemysłowej lat 1824-1939.
Polska Niezwykla.pl

Sławomir Krajewski, Jacek Kusiński. Ulica Piotrkowska. Spacer pierwszy.

Łódź inwestycje budowlane - Urbanity

Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
oraz z publikacji: Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.

Fot. współczesne Monika Czechowicz

MAPA GOOGLE