ARTUR RUBINSTEIN

Artur Rubinstein zaliczany jest do najwybitniejszych pianistów XX wieku. Ceniony jest na świecie za interpretacje muzyki Fryderyka Chopina. 

O Polsce Rubinstein mówił: "Kocham mój kraj rodzinny, ale jest to miłość, która nie ma nic wspólnego z nacjonalizmem czy szowinizmem. Małą część życia spędziłem w kraju, ale wszystko, co polskie, ma dla mnie nieodparty urok i często przyprawia mnie o nostalgię. Źródłem tego może być coś, co nazwałbym autentycznością. Pory roku na przykład są tu autentyczne, nie ma mowy o pomyłce, są tym, czym powinna być symfonia, czterema częściami, idealnie ze sobą zharmonizowanymi. Nie ma żadnego pomieszania, każda pora przeżywa swój krótki żywot, osiągając pełnię właściwego dla niej piękna".

Artysta wystąpił na scenie około 6 tysięcy razy. Koncertował w najważniejszych ośrodkach muzycznych całego świata. Propagował muzykę polską, zwłaszcza Fryderyka Chopina i Karola Szymanowskiego. Szymanowski, z którym pianista się przyjaźnił, napisał dla niego kilka utworów, m.in. pierwsze cztery mazurki oraz IV Symfonię koncertującą na fortepian i orkiestrę.
Występował z wieloma uznanymi orkiestrami i dyrygentami oraz grał między innymi z Pau Casalsem, Jacques'em Thibaudem i Romanem Totenbergiem.

Rubinstein urodził się 28 stycznia 1887 roku w Łodzi, zmarł 20 grudnia 1982 roku w Genewie. Przyszedł na świat jako siódme dziecko w żydowskiej rodzinie łódzkiego przedsiębiorcy. Rubinsteinowie zajmowali wówczas dom przy ul. Południowej 28 (obecnie Rewolucji 1905 roku). 

Akt urodzenia Artura Rubinsteina 

Łódź, rok 1984. Odsłonięcie tablicy pamiątkowej na domu, w którym urodził się Artur Rubinstein.

(źródło fotografii: Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK)

Niedługo po narodzinach Artura Rubinsteinowie przenieśli się do kamienicy przy Piotrkowskiej 78 i to mieszkanie pozostało w najwcześniejszych wspomnieniach, ale Rubinstein urodził się właśnie tutaj: 

Ulica Rewolucji 1905 roku nr 28, dawna Południowa.

Ulica Piotrkowska 78.

W Łodzi artysta pobierał pierwsze lekcje muzyki u Adolfa Prechnera i występował na dobroczynnych koncertach jako cudowne dziecko. W tym mieście spędził pierwsze dziesięć lat życia. 

Potem rodzice wysłali go do Warszawy, gdzie uczył się u Aleksandra Różyckiego. W 1897 roku wyjechał do Berlina, by studiować pianistykę u Henryka Bartha i Józefa Joachima. Tam debiutował w 1900 roku.

"Rozwój", rok 1902.

"Rozwój", rok 1902.

Rubinstein rozpoczął światową karierę w Paryżu w 1904 roku. Zaprezentował wówczas francuskiej publiczności m.in. Koncert fortepianowy f-moll i Etiudę a-moll Fryderyka Chopina oraz Koncert fortepianowy g-moll Camille'a Saint-Saensa.

"Rozwój", rok 1911.

"Rozwój", rok 1912.

Artur Rubinstein w Cornegie Hall, rok 1947.

źródło: YouTube.pl

"Rozwój", rok 1913.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

"Głos Poranny", rok 1929.

Alfred Strauch (w środku) w towarzystwie pianisty Artura Rubinsteina i skrzypka Pawła Kochańskiego. Fotografia wykonana z okazji tysięcznego koncertu jaki Agencja Koncertowa Alfreda Straucha zorganizowała w dawnym „Łódzkim Domu Koncertowym”, który wówczas nosił nazwę „Filharmonji”.  (Internetowy słownik Biograficzny http://www.ipsb.nina.gov.pl).

"Głos Poranny", rok 1930.

"Ilustrowana Republika", rok 1930.

"Ilustrowana Republika", rok 1932.

W 1932 roku Rubinstein poślubił Anielę, córkę polskiego dyrygenta i pierwszego dyrektora Filharmonii Narodowej w Warszawie, Emila Młynarskiego. Rubinstein miał czworo dzieci. W 1939 roku opuścił Europę i zamieszkał wraz z żoną w Stanach Zjednoczonych.

"Panorama", dodatek tygodniowy "Ilustrowanej Republiki", rok 1932.

W 1933 roku w Buenos Aires w Argentynie urodziła się ich córka - Eva Rubinstein.

W czasie II wojny światowej pianista występował na koncertach dobroczynnych, w tym na rzecz polskich uchodźców. Publicznie namawiał Amerykanów do przystąpienia do wojny, podkreślając przy tym wojskowy wysiłek Polski.

Artur Rubinstein gra Chopina.

źródło: YouTube.pl

W 1945 roku,  podczas uroczystości podpisania Deklaracji Narodów Zjednoczonych, dokumentu założycielskiego ONZ, w San Francisco, oburzony brakiem polskiej flagi, zmienił program koncertu. - Zagram hymn narodu, którego przedstawicieli tu nie ma, ale który pierwszy chwycił za broń i przeciwstawił się złu - po wypowiedzeniu tych słów ze sceny Rubinstein wykonał "Mazurka Dąbrowskiego". Wielka Brytania i USA nie zaprosiły przedstawicieli polskiego rządu na uchodźstwie, ponieważ obawiały się reakcji ZSRR.

Koncert Artura Rubinsteina dla ONZ, rok 1945.

źródło: YouTube.pl

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

Rubinstein przebywał kilkakrotnie w Polsce i to zarówno w okresie międzywojennym, jak i po II wojnie światowej, koncertując również w Łodzi między innymi w 1975 roku. Mimo, iż tylko kilka (i to dziecięcych) lat swojego życia spędził w Łodzi, nigdy nie zapomniał o rodzinnym mieście. 

"Głos Poranny", rok 1930.

"Ilustrowana Republika", 1933.

"Dziennik Łódzki", rok 1960.

"Dziennik Łódzki", rok 1966.

Artur Rubinstein został nagrodzony najwyższymi odznaczeniami i orderami świata. Był Wielkim Oficerem Francuskiej Legii Honorowej, Kawalerem Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski, Kawalerem amerykańskiego Medalu Wolności. Udekorowano go wstęgą Kennedy Center, Komandorią z gwiazdą Orderu Zasługi Republiki Włoskiej, wielkim hiszpańskim Orderem Alfonsa X, Komandorią z gwiazdą Orderu Imperium Brytyjskiego i wieloma innymi. Fundacja Kościuszkowska w Nowym Jorku nadała mu w 1957 r. Medal Uznania za zasługi dla kultury polskiej i amerykańskiej. Był członkiem Akademii Francuskiej. Posiadał doktoraty honoris causa największych uniwersytetów, w tym: University Yale, University of California, University of Columbia, a także Akademii Muzycznej w Warszawie.

W 2008 roku w Łodzi utworzono Międzynarodową Fundację Muzyczną im. Artura Rubinsteina, która organizuje Rubinstein Piano Festival.

Trwałym śladem łączącym tego wybitnego łodzianina z jego miejscem urodzenia jest nadanie jego imienia Państwowej Filharmonii w Łodzi oraz pasażu łączącego ulicę Piotrkowską i al. Kościuszki.

"Fortepian Rubinsteina" został odsłonięty w 2000 roku z okazji Światowego Spotkania Łodzian, autorem projektu jest Marcel Szytenchelm. Rzeźba stoi przy Piotrkowskiej 78, gdzie niegdyś mieszkał Rubinstein. Pomnik jest częścią Galerii Wielkich Łodzian, która od 1999 roku zdobi ulicę Piotrkowską - są to wykonane w brązie rzeźby plenerowe stojące na chodnikach i upamiętniające sławne osoby związane Łodzią.

W 2014 roku na ścianie kamienicy u zbiegu ulic Sienkiewicza i Traugutta, pojawiła się postać Artura Rubinsteina.

Powaga pianisty i jego waga dla Łodzi została zestawiona z humorem i dodatkowo ubrana w kolorową formę, typową dla Kobry, artysty street'artu, który jest autorem muralu. Rubinstein stroi śmieszną minę, jak na zdjęciu z 1950 roku...

Po śmierci Artura Rubinsteina rodzina przekazała kolekcję pamiątek po nim do Muzeum Miasta Łodzi. 
Ekspozycja w Galerii Muzyki im. Artura Rubinsteina w Muzeum Miasta Łodzi jest obecnie największą na świecie kolekcją poświęconą pianiście. Zobaczyć tu można m.in. odlew dłoni artysty wykonany za jego życia, fotografie przedstawiające Artura Rubinsteina i jego rodzinę, listy do przyjaciół: Juliana i Ireny Tuwimów, Jarosława Iwaszkiewicza i Karola Szymanowskiego czy pamiętniki "Moje młode lata" i "Moje długie życie" - bestsellery przetłumaczone na wiele języków. Są także rzeczy osobiste, w tym szmaciane maskotki, które miał ze sobą podczas koncertów i ulubione cygara.

Prezentowane są także liczne zdjęcia upamiętniające znajomość z wybitnymi ludźmi świata nauki, kultury i sztuki i jego działalność koncertową, a także nagrody, medale i odznaczenia, w tym francuska Legia Honorowa i amerykański Medal Wolności, najwyższe odznaczenie cywilne przyznawane przez prezydentów USA.

Źródła: 

Wirtualny Sztetl https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/

www.polskieradio.pl

Petar Petrovic
Maciej Łukasz Gołębiowski. Hi-Fi i muzyka https://hi-fi.com.pl
RMF Classic https://www.rmfclassic.pl

Zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

YouTube.pl

"Głos Poranny", rok 1929.

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

Przeczytaj jeszcze w baedekerze:
Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina 
ALFRED STRAUCH – księgarz i animator kultury, pionier ruchu muzycznego w Łodzi. 
Bronisława Rothstadt, skrzypaczka Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi.
Ulica Dzielna 18, Narutowicza 20.... czyli historia Teatru Thalia - i co było dalej?
Mural u zbiegu ulic Traugutta i Sienkiewicza 
ULICA PIOTRKOWSKA – GALERIA WIELKICH ŁODZIAN 
Łódzkie Towarzystwo Śpiewacze "Lutnia", działalność do wybuchu I wojny światowej. 
"Koncerta po obiedzie nie są szkodliwe" 
Łódzkie życie muzyczne w połowie XIX stulecia. 
POCZĄTKI ŁÓDZKIEGO MUZYKOWANIA i… najstarszy zespół łódzkich puzonistów
Kamienica przy dawnej ulicy Południowej i ocalała synagoga. 

Fot. współczesne Monika Czechowicz

JEDNOROŻEC

Łódzki jednorożec - autorem rzeźby jest japoński artysta Tomohiro Inaba.

Fot. Monika Czechowicz

Kamienica przy dawnej ulicy Południowej i ocalała synagoga.

Kamienica przy ulicy Rewolucji 1905 roku (dawna ulica Południowa) pod numerem 28 – została wzniesiona w 1893 roku dla Wilhelma (Wolfa) Reichera (1857-1940), właściciela dużego składu artykułów kolonialnych.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1905.

Trzypiętrowy budynek otrzymał bardzo bogatą oprawę architektoniczną, dolne kondygnacje ozdobiono boniowaniem, dwa boczne ryzality zakończone są monumentalnymi kolumnami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami. Oś budynku została podkreślona wielobocznym wykuszem. 

W płycinach pod oknami pierwszego piętra zachowały się fragmenty malatury z imieniem i nazwiskiem właściciela. To wspaniała pamiątka wielokulturowej przeszłości Łodzi.

Wyniosłe oficyny otaczają duże podwórko, za którym jest dalsza część zabudowy. 

W drugim podwórku zabudowań pod numerem 28 znajduje się niewielka synagoga należąca niegdyś do rodziny Reicherów. 

W rozproszeniu miejsce Świątyni Powszechnej po dwakroć zburzonej zastępuje każdej Gminie Dom Zboru (Bet hakeneses), Synagoga, ecclesie, czyli Synod, po polsku Bóżnica... czytamy w wydanym w 1863 roku "Urządzeniu konsystorza żydowskiego w Polsce". Już po zburzeniu Świątyni Salomona w 586 r. p.n.e. Żydzi gromadzili się w prywatnych domach, co stało się zaczątkiem tradycji synagog. Nabrała ona znaczenia po zburzeniu drugiej Świątyni przez rzymskiego cesarza Tytusa w 70 r. n.e. W epoce rozproszenia Żydów synagogi stały się miejscem przekazywania wiedzy i tradycji, niekwestionowanym ogniskiem życia religijnego wyznawców judaizmu. 

Z czasem synagogi zaczęły pełnić potrójną rolę: domu modlitwy (beth ha-tefilla), domu zgromadzenia (beth ha-knesset), domu studiów (beth ha-midrasz). Wieoaspektową funkcję synagogi wybitni znawcy tej problematyki, Maria i Kazimierz Piechotkowie, określili w następujący sposób: Stanowi ona ośrodek religijnego i społecznego życia gminy, miejsce zbierania się na wspólne modlitwy i obrzędy, studiowanie, dyskusje i komentowanie Pisma Świętego i przepisów religijnych. Służyła też celom administracyjnym - odbywano w niej posiedzenia starszyzny gminnej, sądów, decydowano o istotnych sprawach wspólnoty.

R

ozpowszechniony termin "synagoga" pochodzi z greckiego słowa oznaczającego "zgromadzić", "zebrać" i odnosi się do miejsca zebrań, spotkań. W stosunku do synagog używano także terminu "szkoła" - w jidysz szul (szil, shul, z niemieckiego die Schule) - podkreślającego rolę nauczania. Synagogi nie są budowlami o charakterze sakralnym w sensie chrześcijańskim, błędne jest także nazywanie ich świątyniami - była bowiem tylko jedna Świątynia Jerozolimska, ona jedyna była domem, w którym mieszkał Pan.
W języku polskim tradycyjnym określeniem żydowskiej budowli kultowej były nazwy: "bóżnica" lub "bożnica", w ciągu XIX wieku wyparte przez termin "synagoga". 

Synagogę przy dawnej ulicy Południowej zaprojektował najprawdopodobniej łódzki architekt Gustaw Landau-Gutenteger, ponieważ w latach jej powstania projektował zabudowę całej działki należącej do Wolfa Reichera (w kalendarzu informacyjno-adresowym "Czas", w 1901 roku jako właściciele widnieją bracia Reicherowie, później Szloma Reicher i małżeństwo Gitla i Wolf Reicher).

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1906.

Prosty budynek, stanął tu pomiędzy rokiem 1895 a 1900. Otrzymał zgrabną bryłę opartą na planie prostokąta z małym ryzalitem w fasadzie mieszczącym przedsionek i taras na górze. Pozbawiony jest zbędnych ozdób, we wnętrzu mieściło się ok. 90 osób. 

Parter służył do modlitw mężczyznom, kobiety mogły uczestniczyć w obrzędach religijnych odseparowane od mężczyzn - we wcześniejszych stuleciach w tzw. babińcu, w XIX wieku z reguły na galeriach (emporach) znajdujących się na wyższej kondygnacji. 

Środek prostokątnej sali zajmuje "bima" – podwyższenie z pulpitem otoczone balustradą, z którego odczytuje się Torę i naucza się. 

Na wschodniej ścianie umieszczono szafę na rodały (zwoje Tory - mojżeszowego Pięcioksięgu (Pentateuchu)  - czyli "arkę", "arkę świętą", "świętą skrzynię" (Aron Hakodesz, Aron ha-kodesz) symbolicznie przypominającą biblijną Arkę Przymierza, zaginioną po zburzeniu Świątyni Salomona. Arka zasłaniana jest haftowaną aksamitną tkaniną – parochetem.

Sytuowanie Aron Hakodesz we wschodniej ścianie budowli symbolizowało zwracanie się w kierunku Jerozolimy - dlatego synagogi były orientowane (zwrócone na wschód).

Prywatna synagoga służyła Reicherom i mieszkańcom kamienicy do 1939 roku, później przeszła w ręce niemieckiego sąsiada i została zamieniona na skład soli i chemikaliów. To ocaliło ją przed zburzeniem, ale doprowadziło do dużego zasolenia ścian.

Po wojnie, w 1945 roku, syn fundatora, znany lekarz Edward Reicher (autor wspomnień „W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939-1945”) przekazał synagogę społeczności żydowskiej Łodzi. 

Edward Reicher urodził się w 1900 roku w Łodzi. Był synem Wilhelma (Wolfa) i Teofilii (Gitli) z Lichtenbaumów. Po ukończeniu studiów na wydziale lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego w 1926 roku i specjalizacji w klinikach Paryża i Wiednia praktykował w Łodzi. Mieszkał przy ulicy Południowej 28.

Osadzony w łódzkim getcie, przebywał w nim do śmierci ojca (w 1940 roku), po czym przedostał się do Warszawy i tam mieszkał w getcie. Przed likwidacją getta przeszedł na stronę aryjską. Po wyzwoleniu Łodzi podjął pracę w lecznictwie otwartym, później wyjechał za granicę. W ostatnich latach życia spisywał swoje wspomnienia z okresu okupacji. Ukazały się one po śmierci autora pt. "W ostrym świetle dnia".

Zmarł w 1975 roku we Frankfurcie nad Menem. W małżeństwie z Joanną (Polą) miał córkę Elizabeth Bizouart-Reicher, doktora psychologii, od 1969 roku wykładowcę na uniwersytecie paryskim, oraz syna Aleksa (1924-2002).

"Głos Poranny", rok 1932.

Po 1968 roku synagogę zamknięto. 

Synagoga była remontowana w latach 80. ubiegłego stulecia przez przez Fundację Rodziny Nissenbaumów.

Po pożarze w 1988 roku została odnowiona w 1989 roku przez Fundację Ronalda S. Laudera z Nowego Jorku (według tablic pamiątkowych znajdujących się wewnątrz budynku).

Synagoga do dziś służy  wyznawcom judaizmu, choć obecnie codzienne modlitwy odbywają się w synagodze przy Gminie Żydowskiej (ulica Pomorska 18), a w zabytkowym budynku odbywają się większe uroczystości i koncerty. 

Wschodnią ścianę i płaskie stropy pokrywa barwna polichromia o formach geometrycznych. 
Synagogę można zwiedzać po wcześniejszym zgłoszeniu w biurze gminy.

W 2003 roku odsłonięto w środku synagogi tablicę poświęconą pamięci Aleksego Reichera, syna Edwarda. Na uroczystość przybyli jego synowie z Anglii i Szkocji oraz żona ze Szwajcarii.

Aleksy Reicher urodził się w Łodzi w 1924 roku w zasymilowanej żydowskiej rodzinie. Jego dziadek Zev Wolf (Wilhelm) Reicher był fundatorem synagogi, a ojciec Edward Reicher przekazał ją Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Łodzi. Aleksy był uczniem Społecznego Polskiego Gimnazjum Męskiego (dzisiejsze VIII LO). W 1939 roku udało mu się uciec z Polski. Walczył jako oficer w polskim lotnictwie w bitwie o Anglię. Po wojnie ukończył studia włókiennicze w Manchesterze. Z czasem zamieszkał w Szwajcarii.

- Ojciec zawsze dobrze mówił o Łodzi. Najlepiej wspominał szkołę, która była dla niego przykładem tolerancji – opowiadali synowie. Aleksy Reicher współpracował ze stowarzyszeniem wychowanków swojego gimnazjum. Ustanowił stypendium dla autorów najlepszych prac na temat tolerancji. Zmarł 9 grudnia 2002 roku.

Synagoga przy ulicy Rewolucji 1905 roku jest także miejscem, gdzie można posłuchać wykładów o judaizmie i historii łódzkich Żydów.

Większość zdjęć została wykonana w trakcie foto-spaceru zorganizowanego w ramach drugiej edycji Festiwalu Eksploracji Miejskiej Dziedzictwo Miasta Łodzi. Do zwiedzania synagogi zaprosili łodzian organizatorzy festiwalu - Radek Redman Stępień i Agata Cuper, oraz Dawid Gurfinkiel z Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Łodzi.

Strona festiwalu FEM' 2019: TUTAJ 

W ostatnich latach coraz większą wagę przywiązuje się do kulturowego dziedzictwa Łodzi, na które składa się dorobek wielonarodowościowej społeczności miasta sprzed 1939 roku. Ważny element tego dziedzictwa tworzą budowle kultowe różnych wyznań i religii, wpisane w architektoniczny krajobraz miasta. Są one świadectwem wielowyznaniowego oblicza mieszkańców dawnej Łodzi. Wśród budowli tych specyficzną grupę tworzyły synagogi, budowle o barwnej architekturze, świadczące o roli, jaką niegdyś odgrywała społeczność żydowska, stanowiąca około 30% ludności "polskiego Manchesteru" przed 1939 rokiem. 
Budowle te zniknęły z krajobrazu miasta w czasie II wojny światowej, zniszczone przez niemieckiego okupanta. Ocalała... ta jedna mała synagoga, schowana w głębi posesji, na drugim podwórku kamienicy przy dzisiejszej ulicy Rewolucji 1905 roku.

Przeczytaj jeszcze w baedekerze:
Eliahu - największy łódzki Rebe  

ŁÓDZKIE SYNAGOGI
NOWY CMENTARZ ŻYDOWSKI W ŁODZI 
B jak BÓŻNICA 
Pinkus Ganc – jedna łódzka historia. 
M jak MACEBA. Symbolika meceb - Nowy Cmentarz Żydowski w Łodzi. 
Nazwiska Żydów łódzkich. 
Prasa żydowska w Łodzi, jej wydawcy i dziennikarze. 
Cmentarz żydowski w Aleksandrowie Łódzkim. 
Architekci i budowniczowie Łodzi pochodzenia żydowskiego. 
Izaak Kersz - inicjator powstania Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi.
Dawna siedziba Linas Hacholim, ulica Rewolucji 1905 roku. 
Wystawa fotografii Agnieszki Traczewskiej POWROTY/ RETURNS

Inicjatywa filantropijna rodziny Ginsbergów i... VIII LO im. Adama Asnyka
MIEJSKA ELEMENTARNA SZKOŁA ŻYDOWSKA FUNDACJI HERMANA I MINY MAŁŻONKÓW KONSTADT. Herman Konstadt organizator powszechnego szkolnictwa żydowskiego na terenie Łodzi.
TOWARZYSTWO "PRZYTULISKO" DLA DZIEWCZĄT WYZNANIA MOJŻESZOWEGO, ULICA POŁUDNIOWA 66 i inna działalność charytatywna rodziny Silbersteinów. 
SZKOŁA ŻYDOWSKA IM. ICCHAKA PERECA. 
Towarzystwo Pomocy „Niedola Dziecięca”, przy ulicy Hrabiowskiej.

GMINA ŻYDOWSKA W ŁODZI
ŁÓDŹ ŻYDOWSKA - pierwszy spacer 
Ludność żydowska w Łodzi 
MURAL MARKA EDELMANA
Łódź, ulica Północna 39 (Ochronka dla Dziewcząt Wyznania Mojżeszowego) 
PIERWSZE SCHRONISKO DLA DZIECI WYZNANIA MOJŻESZOWEGO W ŁODZI PRZY ULICY SMUGOWEJ 4
Początki żydowskiej Łodzi. 
Drewnowska - ulica małych synagog. 
POMNIK DEKALOGU W PARKU STAROMIEJSKIM 
"Żadnemu Żydowi nie będzie wolno w nowej osadzie mieszkać...", czyli rzecz o rewirze żydowskim w Łodzi 
Łódź. WYZNANIOWA GMINA ŻYDOWSKA ... i siostry Rajfer. 
Samuel Saltzman - łodzianin, chasyd i kupiec 
ZAKŁAD KĄPIELOWY RYTUALNO-HIGIENICZNY: GDAŃSKA 75 
NOWY CMENTARZ ŻYDOWSKI W ŁODZI – WIOSENNY SPACER 
PARK OCALAŁYCH 
Icchok i Ida Braunerowie – życie artystyczne w dawnej Łodzi... 
GUSTAW LANDAU-GUTENTEGER 
Porządkowanie Cmentarza Żydowskiego w Łodzi.

źródła:

Marzena Bomanowska, Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki.

Joanna Podolska. Spacerownik. Łódź żydowska.

Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik Biograficzny.
Krzysztof Stefański, Rafał Szrajber. Łódzkie synagogi. Wirtualne dziedzictwo "zaginionej dzielnicy".

Marek Budziarek. Świątynie Łodzi.
Maria i Kazimierz Piechotkowie. Bramy nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.

Fot. Monika Czechowicz

Archiwalia pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

MAPA GOOGLE