Cerkiew – pierwotnie
nazwa świątyni chrześcijańskiej w języku starosłowiańskim. W Polsce od końca XV
wieku jest to określenie świątyni obrządku wschodniego: kościoła prawosławnego
i grecko-katolickiego (unickiego).
Architektura
cerkiewna występuje głównie w krajach bałkańskich, Rusi oraz późniejszej Rosji.
Geneza podstawowego typu cerkwi murowanej wywodzi się z późnobizantyjskich świątyń
krzyżowo-kopułowych z dominującą kopułą środkową. Dalszy rozwój architektury
cerkiewnej kształtował się w różnych regionach odmiennie i zależał od lokalnych
warunków i oddziaływania najbliższych kręgów kulturowych.
Na
Rusi architektura cerkiewna aż do XVII wieku była najważniejszą dziedziną
budownictwa. Istniało tu wiele ośrodków architektonicznych, które wykształciły
oryginalne typy i formy cerkwi. Zasadniczym typem była cerkiew kwadratowa lub
prostokątna, cztero- lub sześciofilarowa, z trzema absydami, jedną kopułą i
falistymi dachami przylegającymi do linii sklepień.
Od
drugiej połowy XVII wieku silne oddziaływanie zachodu spowodowało przyjęcie w
stylu architektonicznym cerkwi elementów barokowych, klasycystycznych i
eklektycznych.
W
końcu XIX wieku nastąpiło odrodzenie narodowej architektury cerkiewnej (tzw.
styl ruski).
Do
Łodzi Rosjanie przybyli dopiero w połowie XIX wieku. Pierwsi rosyjscy mieszkańcy
to kupcy współpracujący z łódzkim przemysłem. Wojsko przybyło tu po raz
pierwszy na wyraźnie życzenie fabrykantów, którzy przestraszyli się buntu
robotników w 1861 roku. Na stałe w Łodzi wojsko stacjonowało od roku 1863 do
wybuchu I wojny światowej. Przybył tu 37. Jekaterynburski Pułk Piechoty, 10. Brygada Artlerii oraz 6. Sotnia 5. Dońskiego Pułku Piechoty.
Grupa żołnierzy z 37. Pułku Piechoty z Jekaterynburga
(WWW.GWAR.RU)
Z wojskiem przybył też do miasta pierwszy
prawosławny duchowny, który prowadził nabożeństwa dla osób cywilnych. Pierwszym
miejscem, które przez 20 lat spełniało funkcję cerkwi, było mieszkanie
feldfebla Andriejewa przy ulicy Nawrot 2. Łódzka parafia prawosławna powstała
dopiero w 1884 roku wraz z oddaniem do użytku cerkwi pw. św. Aleksandra
Newskiego. Potem wybudowano garnizonową cerkiew św. Aleksego i kolejną
świątynię pw. św. Olgi.
Cerkiew
św.Aleksandra Newskiego stanęła w latach 1880-1884. Usytułowano ją przy
skrzyżowaniu dwóch ważnych ulic Łodzi: Kilińskiego (wówczas Widzewska) i
Narutowicza (Dzielna). Początkowo cerkiew miała stanąć na Nowym Rynku (dziś pl.
Wolności), w sąsiedztwie ratusza i kościoła luterańskiego. O tę lokalizację
zabiegał ówczesny gubernator piotrkowski Iwan Kachanow, który chciał ją
postawić zgodnie z nowym prawem – ukazem Aleksandra II z 1877 roku, aby w
miastach, gdzie żyje duża liczba prawosławnych, a także w miejscach stałego
zakwaterowania, stanęły prawosławne świątynie. Na tę lokalizację nie godziły
się jednak wałdze miasta. Wskazano inne, równie eksponowane miejsce, w pobliżu stacji
kolejowej.
Ulica
św. Jerzego, dawna Jekaterynburska, nazwana tak od stacjonującego tu pułku piechoty z
Jekaterynburga. Stojący przy niej kościół garnizonowy pw. św. Jerzego to dawna garnizonowa
cerkiew św. Aleksego Metropolity Moskiewskiego.
Cerkiew została zbudowana w latach
1894-1896 za pieniądze łódzkich fabrykantów z okazji stulecia istnienia 37. Pułku.
Łączyła funkcje religijne z… maneżem, gdzie żołnierze ujeżdżali konie.
Dzisiaj
nie ma już charakterystycznych dla cerkwi cebulastych chełmów i wieżyczek.
Cerkiew
pod wezwaniem św. Olgi, przy ulicy Piramowicza 12. Świątynia dedykowana świętej
Oldze, księżnej kijowskiej, babce św. Włodzimierza, który wprowadził chrześcijaństwo
na Rusi. Zbudowana w 1898 roku jako kaplica dla dzieci wyznania prawosławnego,
mieszkających w sierocińcu, który mieścił się obok. Oba budynki - ochronki i
świątyni (autorstwa miejskiego architekta Franciszka Chełmińskiego) połączone
zostały od strony północnej.
Cerkiew
pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, znajdująca się na terenie Cmentarza Prawosławnego
pw. Aleksandra Newskiego przy ulicy Telefonicznej 4. Cerkiew jest dziełem
Franciszka Chełmińskiego, architekta miejskiego. Powstała w roku 1904, w jej
architekturze można dostrzec nawiązania do form bizantyjskich.
źródła:
Słownik
terminologiczny sztuk pięknych, pod red. Krystyny Kubalskiej-Sulkiewicz, Moniki
Bielskiej-Łach, Anny Manteuffel-Szaroty. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Joanna
Podolska, Michał Jagiełło. Spacerownik. Rosyjskimi śladami po województwie
łódzkim.
Fot.
Monika Czechowicz