SKAUTING NA ZIEMIACH POLSKICH – POCZĄTKI SKAUTINGU W ŁODZI.

Pierwsze informacje o powstaniu angielskiego skautingu pojawiły się w polskiej prasie w 1909 roku. Był to na ziemiach polskich czas szczególny. Klęską zakończyła się pierwsza rewolucja w państwie rosyjskim, jednak jej skutki były dalekosiężne. Okazało się, że można skutecznie walczyć z caratem. Na arenie międzynarodowej coraz mocniej dawały o sobie znać konflikty między mocarstwami. Europa gotowała się do wojny. Wszystkie te czynniki wpływały na młode pokolenie Polaków, które szukało drogi do odzyskania niepodległości.

Angielscy skauci prowadzą zbiórkę datków dla osób dotkniętych katastrofą Titanica. Rok 1912.

Polski skauting narodził się w zaborze austriackim, w środowiskach patriotycznie nastawionej młodzieży akademickiej i szkolnej. Znaleźli się wśród niej przybysze z zaboru rosyjskiego, którzy ukończyli utworzone w Kongresówce po 1905 roku polskie szkoły i kontynuowali studia na uczelniach galicyjskich. 

W środowiskach młodzieżowych licznie działały różne organizacje – był wśród nich Związek Młodzieży Polskiej (tzw. Zet), pozostający w bliskich związkach ideowych z Ligą Narodową. W 1909 roku doszło w Zecie do rozłamu. Jego przyczyna był konflikt z kierownictwem Ligi Narodowej na tle oceny wydarzeń rewolucji 1905 roku oraz stosunku do państwa rosyjskiego.

Tak zwany niezależny Zet działał we Lwowie od marca 1909 roku. Od tytułu wydawanego pisma – „Zarzewie” – przyjął nazwę ruchu zarzewiackiego. Za swoje podstawowe hasło zarzewiach uznali czynną walkę o niepodległość Polski. Dlatego prowadzili konspiracyjną działalność wojskową. Od października 1910 roku powołali do życia tajną organizację pod nazwą Armia Polska, a od lata 1911 roku działały jawne, akceptowane przez władze austriackie Polskie Drużyny Strzeleckie. Warto wspomnieć, że działający w Galicji Polski Ruch Strzelecki był tolerowany przez Austriaków, gdyż widzieli oni jego antyrosyjski charakter. Miało to swoje znaczenie w obliczu coraz poważniejszego konfliktu austriacko-rosyjskiego.

Sztandar Armii Polskiej z 1909 roku.

Zarzewiacy planowali utworzenie własnej organizacji dla młodzieży szkół średnich. Powołali początkowo oddziały ćwiczebne „Zarzewia”, jednak potrzebowali wsparcia organizacyjnego i materiałowego. W tym celu zawarte zostało porozumienie z władzami Polskiego Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. Obie strony spodziewały się korzyści po tym porozumieniu. Zarzewiacy mogli zyskać potrzebne im środki, a działacze „Sokoła” wpływy młodzieży.

Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Obornikach Wielkopolskich  koło Poznania. Fotografia z 22 sierpnia 1927 roku.

źródło: Porta Polonica (http://www.porta-polonica.de/

Wydaje się, że to właśnie oni zwrócili uwagę partnerom na książkę angielskiego generała Roberta Baden-Powella zatytułowaną „Scouting for Boys”. Przetłumaczenie jej na język polski powierzono zarzewiakowi – Andrzejowi Małkowskiemu. Po zapoznaniu się z nią stał się on jednym z najbardziej entuzjastycznie nastawionych popularyzatorów idei skautowych i jest uważany do dziś za twórcę (lub współtwórcę) tego ruchu.

  

„Pamiętajcie, że nie w tem jest wart człowiek, co przemyślał i przeżył, ale co zrobił dobrego na świecie”. Autor tych słów Andrzej Małkowski pozostawił po sobie, trwającą do dzisiaj, ideę polskiego skautingu.

Kontakty między Zarzewiem a „Sokołem” doprowadziły ostatecznie – mimo kontrowersji co do charakteru tworzącego się ruchu skautowego – do powołania 21 maja 1911 roku „Komendy Skautowej” we Lwowie, która, jako Związkowe Naczelnictwo Skautowe (nazwa od grudnia 1911 roku), stała się centrum ruchu dla Galicji, a wkrótce reszty Polski.

Data wydania pierwszego rozkazu komendy – 22 maja 1911 rok – może być uznana za datę powstania polskiego skautingu – harcerstwa. Ruch harcerski zaczął się żywiołowo rozwijać wśród polskiej młodzieży szkolnej i akademickiej w Galicji. Należy zauważyć, że obok skautingu męskiego równolegle powstawały drużyny żeńskie. Ich inicjatorką była Olga Drahonowska, która z czasem został żoną Andrzeja Małkowskiego.

Olga Drahonowska Małkowska harcmistrz Rzeczypospolitej, współtwórczyni harcerstwa z mężem Andrzejem Małkowskim.

Powstanie polskiego skautingu to splot idei prezentowanych przez różne organizacje młodzieżowe. Złożyły się nań wartości etyczno-moralne „Eleusis”, doświadczenia organizacyjne „Sokoła” i Zetu oraz zarzewiacki program niepodległościowy. Natomiast formą, tyglem, w którym dokonał się ten proces, były doświadczenia angielskiego skautingu.

Proces kształtowania się skautingu – harcerstwa – w zaborze rosyjskim przebiegał w zupełnie innych okolicznościach politycznych. Cała działalność musiała być prowadzona w warunkach konspiracyjnych. Ogół działalności zarzewiackiej w Kongresówce kierowany był przez Komendę III Okręgu Armii Polskiej w Warszawie. Jednak jeszcze przed jej utworzeniem zaczęły spontanicznie powstawać związki drużyn skautowych. Początkowo próbowano kontrolować ten ruch poprzez utworzoną w 1910 roku tajną Organizację Wojskową im. Waleriana Łukasińskiego. Została ona w marcu 1911 roku rozwiązana, a jej członkowie otrzymali polecenie tworzenia oddziałów ćwiczebnych dla młodzieży szkolnej w Warszawie i na prowincji. Początkowo używano nazwy Polscy Zwiadowcy, ale szybko z niej zrezygnowano, bowiem w przypadku dekonspiracji miała ona niebezpieczne konotacje polityczno-wojskowe. W grudniu 1911 roku została w Warszawie utworzona Naczelna Komenda Skautowa (NKS) dla Królestwa Kongresowego. W jej skład weszli przedstawiciele rożnych środowisk, a kierownictwo objął Czesław Jankowski.

Czesław Jankowski. Harcerstwo było jego życiową pasją. Był jednym z założycieli harcerstwa w Polsce (wówczas jeszcze skautingu). W roku 1911 wchodzi w skład Naczelnej Komendy Skautowej dla drużyn zaboru rosyjskiego. Publikuje artykuły o problematyce skautowej w wydawanym w Warszawie czasopiśmie ,,Skaut”. Fot. ze strony: http://stanislawjankowskiagaton.pl/

Podczas konferencji z Naczelnictwem lwowskim ustalono, ze w sprawach ideowych NKS uznawać będzie zwierzchnictwo Naczelnictwa, natomiast w innych będzie samodzielna. Do lata 1912 roku Komendzie podporządkowały się drużyny skautowe Kongresówki. W tym samym roku utworzono w Warszawie komendę drużyn żeńskich, a komendantką została Maria Gabriela (Ela) Kwiatkowska.

W Łodzi tajna organizacja młodzieży szkól średnich, zwana Organizacją Młodzieży Narodowej, powstała już w 1901 roku. Szczególnie żywiołowy rozkwit przeżywała podczas wydarzeń rewolucji 1905 roku. W roku 1909 doszło w niej do rozłamu i większość członków, pod przewodnictwem Bolesława Fichny, poparła zarzewiacki program niepodległościowy. Rozłam dokonał się „od góry” organizacji – bez wciągania do niej młodzieży szkół średnich.

Bolesław Fichna. Naukę rozpoczął w Gimnazjum Męskim przy ul. Mikołajewskiej, obecnym III LO im. Tadeusza Kościuszki w Łodzi. W 1905 roku uczestniczył w strajku szkolnym oraz przystąpił do PET (w latach 1908–1910 był jej przywódcą w Łodzi), był również jednym z założycieli i przywódców „Zarzewia”. W 1910 roku został wydalony z Królestwa Polskiego, a maturę zdał po powrocie w I Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika – był jednym z sześciu uczniów, którzy w 1911 roku jako pierwsi zdali maturę w tym renomowanym liceum. Następnie studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie należał do „Znicza”. W latach 1914–1916, jako legionista Józefa Piłsudskiego, brał udział w walce o niepodległość Polski  – był jednym z tych, którzy 6 sierpnia 1914 roku pod wodzą Marszałka wyruszyli z krakowskich Oleadrów. W bitwie pod Krzywopłotami omal nie stracił życia. Do Łodzi powrócił w 1916 roku jako oficer Legionów Polskich. w 1916 komendant POW w Łodzi, w 1917 aresztowany przez Niemców; w latach 1923–1927 przewodniczący Rady Miejskiej w Łodzi; członek Zarządu Głównego Związku Peowiaków; działacz Związku Związków Zawodowych; publicysta.

Późną jesienią 1910 roku przyjechał do Łodzi Stefan Świętorzecki – przedstawiciel tajnych władz zarzewiackich z Warszawy i członek Organizacji Wojskowej im. Waleriana Łukasińskiego. W spotkaniu uczestniczyli: Bronisław Wojciechowski (nowy, po Bolesławie Fichnie, zwierzchnik łodzkiego „Zarzewia”), Feliks Majorowicz, Stanisław Michałkiewicz, Stanisław Szymankiewicz, Henryk Rossman oraz Eugenia Jabłońska i Jadwiga Kopczyńska. Prawdopodobnie byli także obecni Ludwik Blaszczyk i Tadeusz Kalusiński. Wszyscy byli szesnasto-, siedemnastoletnimi uczniami łódzkich szkół średnich. Świętorzecki zapoznał ich z wytycznymi ruchu zarzewiackiego, które polegały na przygotowaniu uświadomionej narodowo młodzieży do zbrojnej walki o niepodległość. Dla realizacji tego celu zakladano tajne oddziały ćwiczebne. Uczestnicy spotkania postanowili założyć taki oddział w Łodzi, lecz główną przeszkodą okazał się brak wyszkolonych instruktorów. Dużą rolę w przygotowaniach odegrali pochodzący z Łodzi studenci galicyjscy, a zarazem członkowie „Zarzewia” – Ludwik Waszkiewicz i Mieczysław Neugebauer, którzy odwiedzali swoje rodziny podczas ferii i świąt. Spotkania z nimi odbywały się w mieszkaniu p. Kopczyńskich, których córka – Jadwiga – należała do „Zarzewia”.

Wiosną 1911 roku rozpoczęły się pierwsze zajęcia polowe łódzkiego Oddziału Ćwiczebnego. Brało w nich udział około 40 osób należących do łodzkiego Zarzewia. Zajęcia odbywały się w lesie w Rudzie Pabianickiej. Kierował nimi Bronisław Wojciechowski.

Bronisław Wojciechowski. Polski przemysłowiec, działacz społeczny, polityk, poseł na Sejm w II RP. W młodości działał w OMN „Zarzewie” (krótko przed wybuchem wojny wybrany na przewodniczącego), PET, ZET i Drużynach Strzeleckich. Po wybuchu I wojny światowej kierował POW w Piotrkowie, a następnie wstąpił do Legionów Polskich i służył w 2 Pułku Ułanów. Był członkiem POW, walczył w Legionach. W wojnie z bolszewikami służył jako oficer 9 pułku ułanów; za udział w bitwie pod Komarowem odznaczony orderem Virtuti Militari. W 1921 roku przeszedł do rezerwy w stopniu rotmistrza ze starszeństwem z 1 czerwca 1919. W 1923, 1924 był oficerem rezerwowym 9 Pułku Ułanów. Zmarł w Łodzi w 1966 roku.

Zajęcia w Rudzie pabianickiej obejmowały musztrę oraz podchodzenie i przekradanie się przez „nieprzyjacielskie posterunki”. Początkowo brały w nich udział dziewczęta, ale wkrótce stworzyły oddzielny program ćwiczeń.

Po wakacjach 1911 roku przystąpiono do tworzenia poszczególnych zastępów – patroli Oddziału Ćwiczebnego. Dużą rolę w podniesieniu poziomu zajęć odegrało dostarczenie do Kongresówki pierwszych dwóch arkuszy pracy Andrzeja Małkowskiego „Scouting jako system wychowania młodzieży”. Przewozili je emisariusze „Zarzewia”.

Wiosną 1911 roku przybył do Łodzi Konstanty Zachert, działacz zarzewiacki z Warszawy i Galicji, praktykant w jednej z łódzkich fabryk. Prawdopodobnie od jesieni

1911 roku objął komendę w łódzkim Oddziale Ćwiczebnym, który składał się z ośmiu 10-, 12-osobowych patroli. 

W maju 1912 roku odbył się w Łodzi pierwszy, trzydniowy kurs instruktorski. Prowadził go przybyły z Warszawy komendant III Okręgu Armii Polskiej – Antoni Ostrowski. Natomiast rolę organizatorów pełnili Konstanty Zachert i jego brat Hugon oraz Henryk Rossman. Kurs miał przybliżyć problematykę rodzącego się ruchu skautowego oraz przygotować odpowiednią liczbę młodych działaczy, bowiem większość dotychczasowych aktywistów szykowała się do matury bądź wyjazdu na studia. Na zakończenie kursu – 8 maja 1912 roku – odbył się egzamin połączony z omówieniem programu dalszych prac patroli – zastępów. Egzamin odbył się w gmachu prywatnej szkoły prowadzonej przez matkę T. Berlacha (jednego z patrolowych), przy ulicy Ewangelickiej 9 (dzisiejsza ulica Roosevelta). Po zakończeniu egzaminu uczestnicy złożyli przyrzeczenie skautowe. Można więc przyjąć, że 8 maja 1912 roku to koniec zarzewiackiego Oddziału Ćwiczebnego i początek ruchu skautowego w Łodzi.

W okresie międzywojennym Komenda Zarządu Okręgu łódzkiego Związku Harcerstwa Polskiego mieściła się przy ul. Ewangelickiej 9 (dzisiaj ulica Roosevelta).

Z zarzewiackiego Oddziału Ćwiczebnego wyrosły pierwsze łódzkie drużyny harcerskie im. Emilii Plater i Tadeusza Kościuszki. Komendantem i późniejszym drużynowym I Łódzkiej Drużyny Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki był Konstanty Zachert. Po nim kierownictwo nad tajnym skautingiem w Łodzi objął Tadeusz Kalusiński – uczestnik kursu instruktorskiego w Skolem.

We wrześniu 1913 roku prowadzenie drużyn skautowych w Łodzi z rąk Tadeusza Kalusińskiego przejmuje Jerzy Szletyński, stając się komendantem łódzkiego harcerstwa.

Jerzy Szletyński

Pierwsza siedziba komendy łódzkiego skautingu (harcerstwa) mieściła się w mieszkaniu zasłużonej dla łódzkiego skautingu i harcerstwa rodziny Wocalewskich przy ulicy Konstantynowskiej (dziś Legionów) 51.

Kamienica przy ulicy Legionów 51.

Przeczytaj jeszcze:
Pomnik Aleksandra Kamińskiego w Łodzi.
Łódź sportowa i zdrowa - szczęśliwy czas między wojnami...

"Gazeta Łódzka", rok 1916.

"Hasło Łódzkie", rok 1928.

Fot. współczesne Monika Czechowicz 

Fot. archiwalne ze stron:

stanislawow.net

www.jpilsudski.org

niezwykle.com

www.zhphmszczep2.pl

scoutalog.com

oraz ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

źródła:

Krzysztof Jurek. Lilijka i łódka. Historia harcerstwa łódzkiego do 1939 roku.

Ignacy Płażewski. Czoło harcerskiej kolumny.

Henryk Bagiński. U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908-1914.

Wacław Błażejewski. Z dziejów harcerstwa polskiego (1910-1939).

Czuwaj blog. https://czuwajblog.com

http://faktopedia.pl/

https://senat.edu.pl

BAEDEKER POLECA:

Krzysztof Jurek. Lilijka i łódka. Historia harcerstwa łódzkiego do 1939 roku.
Książka jest pierwszą monografią harcerstwa łódzkiego. Autor opisuje narodziny i rozwój ruchu harcerskiego w latach 1910-1939 w Łodzi i jej najbliższych okolicach. Wątkiem dominującym jest działalność wychowawcza organizacji. Należy jednak pamiętać, że dokonywała się ona w określonej rzeczywistości społecznej i była reakcją na jej wyzwania. Autor dążył do ukazania specyfiki ruchu harcerskiego na tle ówczesnej rzeczywistości. W pracy poruszone zostały zagadnienia życia wewnętrznego organizacji, a także udział harcerstwa w najważniejszych wydarzeniach politycznych (w tym szczególnie w walce o odzyskanie niepodległości), jak również w życiu społecznym.

Krzysztof Jurek – doktor nauk humanistycznych, nauczyciel dyplomowany, pracownik Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w Łodzi. W przeszłości – harcerz. Autor ponad 40 publikacji metodycznych i historycznych. Długoletni wykładowca wyższych uczelni i nauczyciel różnych typów szkół. Współautor podręczników do wiedzy o społeczeństwie.