baedeker łódzki: 03/01/17

W drugiej połowie XIX wieku została uporządkowana numeracja domów łódzkich. Najwięcej posesji mieściło się na Piotrkowskiej. Już po zakończeniu regulacji Łodzi przemysłowej wschodnia strona tej ulicy (od Nowego do Górnego Rynku) miała 143 place. Tak samo było pod koniec lat czterdziestych. Jednakże w następnych latach, na skutek podziału szerokich działek między ulicami Dzielną (dzisiejsza Narutowicza) a Południową (dzisiaj Rewolucji 1905 roku), liczba placów wzrosła do 151.
Po przekazaniu jednego placu pod Pasaż Meyera (Piotrkowska 513, dzisiaj ulica Moniuszki) pozostało 150 placów.
Ulica Ewangelicka (dziś Roosevelta) powstała z połówek dwóch sąsiadujących ze sobą placów.

Strona nieparzysta (zachodnia) miała w 1827 roku 153 place. Pod koniec lat czterdziestych XIX stulecia było 160 placów, ponieważ utworzono kilka parceli w polu, między ulicami Zieloną i Cegielnianą.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Z czasem szerokie parcele między ulicami Zawadzką (dziś ulica Próchnika) i Zieloną podzielono – każdą na dwie działki budowlane.
Duże zamieszanie w ilości placów i ich numeracji panowało na dawnej posesji Geyera, ciągnącej się od ulicy Czerwonej za Górny Rynek.

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1897.

Geyer dzielił duże parcele na małe i częściowo sprzedawał. Jego sukcesorzy odkupywali i łączyli małe parcele w większe całości, zmieniając numerację. Posesjom Geyera nadawano nowe numery hipoteczne i nawet sami geometrzy, wykonujący plany Łodzi (na przykład Starzyński), nie mogli zorientować się w numeracji tego odcinka ulicy Piotrkowskiej.

Ulica Piotrkowska. Fot. Bronisław Wilkoszewski, rok 1896.

W Łodzi dwukrotnie zmieniała się numeracja domów. Do roku 1850 każda dzielnica (Stare Miasto, Nowe Miasto, Łódka) posiadała własną numerację, zaczynającą się od 1. Numerację tą nadano parcelom podczas regulacji Łodzi przemysłowej w latach 1823-1828. W imiennych spisach mieszkańców, zestawianych dla celów podatkowych, nie wymieniano ulic, lecz nazwę dzielnicy (i to nie zawsze), po czym następowały kolejne numery placów. W tamtych czasach wszyscy właściciele domów znali się i nie było trudności w odszukaniu właściwego adresu.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

W 1848 roku urzędnik techniczny Dyrekcji Ubezpieczeń, wydelegowany do Łodzi dla oszacowania zabudowań w celach podatkowych, uregulował numery katastru i oznaczył nimi odpowiednie place. Następnie w roku 1849 Magistrat uporządkował numery wszystkich posesji, stosownie do numerów katastru, i tę nową numerację wprowadzono do ksiąg hipotecznych.

Wreszcie w 1850 roku cała Łódź otrzymała kolejne numery, poczynając od 1, który nadano ratuszowi na Nowym Rynku.

Łódzkie Ogłoszenia (Lodzer Anzeiger), rok 1863.

Następne numery obiegały lewą stronę Rynku (od 2 do 8) i szły lewą stroną Nowomiejskiej na ulice Starego Miasta…

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

… następnie numery wracały na prawą stronę Nowego Rynku jako numer 239-246 (246 – kościół ewangelicki)…

…. i postępowały dalej wschodnią stroną Piotrkowskiej, gdzie po numerze 263 (w pobliżu ulicy Dzielnej, dzisiaj ulica Narutowicza) przenosiły się na zachodnią stronę i wracały do ratusza, przy którym był numer 283 (Hotel Polski, dzisiaj Piotrkowska 3).

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy z roku 1893.

Gazeta "Rozwój" z roku 1897.

Od ulicy Dzielnej w kierunku południowym zaczynała się dalsza numeracja Piotrkowskiej (od numeru 501) – numery parzyste i nieparzyste szły obok siebie aż do Górnego Rynku, kończąc się na numerze 626.

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy z roku 1893.

Zachodnia strona Piotrkowskiej zaczynała się przy Górnym Rynku numerem 641; przy rogu ulicy Zielonej był numer 786. Jako pozostałość tej numeracji można dziś jeszcze oglądać numer 702 nad bramą domu przy Piotrkowskiej 215:

Piotrkowska 215, nad bramą widoczny numer 702.

Poniżej widoczny numer 271 i nowy 29, dom bankowy Wilhelma Landaua:

Opisany sposób numeracji był bardzo zagmatwany.

Magistrat m. Łodzi zamówił w fabryce Mintera w Warszawie, na koszt mieszkańców, tabliczki „dla dokładnego oznaczenia wszystkich zabudowań numerami trwałymi i czytelnymi”. Tabliczki te, pomalowane farbą i polakierowane, zawierały numer domu i nazwisko właściciela. Przybito je na domach w 1854 roku.

W miarę zabudowy przecznic ulicy Piotrkowskiej posesje otrzymywały numer z dodatkiem litery – jednej lub kilku.

Dziennik Łódzki z roku 1855. Ulica Piotrkowska 255 B

(dzisiaj to ulica Piotrkowska 20)

W Warszawie wprowadzono numerację posesji według ulic w 1886 roku. W Łodzi system ten zastosowano dopiero w 1891 roku, kiedy zaczęto oznaczać numerami poszczególne ulice, co widać na planach geometry Władysława Starzyńskiego (plany te znajdują się w Archiwum Państwowym m. Łodzi).

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893 ("Taryfa domów Miasta Łodzi, porządkiem hipotecznym, podług najnowszych zmian poprawiona")

Nowa numeracja, z nieznacznymi zmianami, przetrwała do naszych czasów. Jednak w praktyce mieszkańcy Łodzi jeszcze do 1896 roku używali starej numeracji (czasem w połączeniu z nową) lub określali miejsce swego zamieszkania według nazwiska właściciela domu.

Dziennik Łódzki, rok 1885.

Ogłoszenia różnych firm w kalendarzu „Łodzianin”, wydawanym przez Cezarego Richtera, dopiero w 1897 roku ukazały się z nowymi numerami domów.

Łodzianin: Kalendarz Informacykno-adresowy, rok 1897.

W nazewnictwie łódzkich ulic panował chaos, niektóre nie miały stałych nazw, nie wiadomo było od którego numeru się zaczynają. Naprzeciwległe przecznice Piotrkowskiej nazywały się jednakowo: Południowa, Cegielniana, Dzielna, Krótka, Przejazd, Nawrot, Główna, Pusta, Boczna.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Aby te sprawy uregulować, Rada Miejska zatwierdziła we wrześniu 1863 roku nazwy ulic, przy czym niektóre z nich zmieniono.
Odtąd zachodnie przecznice Piotrkowskiej miały nazwy: Zawadzka, Cegielniana, Zielona, Św. Benedykta, Św. Andrzeja, Rozwadowska, Św. Anny, Św. Karola, Radwańska.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Głos Poranny, rok 1929.

Najdłużej ciągnęła się sprawa ulicy Cegielnianej (dzisiaj ulica Więckowskiego i Jaracza).

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Ta zachodnia przecznica Piotrkowskiej nie figurowała na planie z 1827 roku (plan Leśniewskiego) i przez wiele lat nie mogła utorować sobie drogi w terenie z powodu zawikłanych stosunków własnościowych. W 1865 roku trzech łodzian zwróciło się do Rady Miejskiej z prośbą o przeprowadzenie przez ich place przedłużenia Cegielnianej od Piotrkowskiej do Zachodniej. Właściciel narożnego placu przy Piotrkowskiej 29 bezprawnie zagrodził ich place od Piotrkowskiej, postawiwszy drewniany parkan. Ostatecznie ulicę Cegielnianą wytyczono.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Numeracja domów na przecznicach zaczynała się od Piotrkowskiej, prócz Cegielnianej, na której numer 1 znajdował się przy ulicy Długiej (dzisiaj Gdańska). Dlatego przedłużenie tej ulicy otrzymało z czasem nazwę Nowo-Cegielnianej.

Sama nazwa ulicy ewoluowała, w 1821 roku nazywała się Pod Cegielnię, później Podcegielnianą, a od 1845 roku stała się Cegielnianą. Przez lata swojego istnienia nie miała jednolitej numeracji. Wynikało to z faktu, iż do 1931 roku ulica była dłuższa o odcinek między Gdańską a Piotrkowską. Po 1931 roku została, o ten właśnie odcinek, skrócona. Od tej pory był to początek nowej ulicy – Śródmiejskiej. Swoją obecną nazwę, Stefana Jaracza, przyjęła dopiero w 1949 roku. Można powiedzieć, że ulica Cegielniana została podzielona na dwie ulice: Jaracza i Więckowskiego.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-sdresowy, rok 1893.

Po wprowadzeniu zmian i uregulowaniu nazewnictwa ulic, wykonano w 1883 roku nowe blaszane tablice z napisami w języku polskim. W kilka lat później, w związku z postępującą rusyfikacją, prezydent Edmund Pohlens zarządził, aby tablice z nazwami ulic zamalować olejną farbą i umieścić na nich dwa napisy – rosyjski i polski.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Większość nazw ulic nie była zmieniana, czy „na siłę” tłumaczona na rosyjski, zazwyczaj była jedynie pisana cyrylicą i dodawana była rosyjska końcówka.

Zdjęto wówczas 204 tablice z blachy cynkowej, przybite na rogach ulic i założono nowe. Przetrwały dwadzieścia lat.

Rozwój, rok 1907.

Dotychczas place ogrodowe na przecznicach należały do właścicieli domów przy Piotrkowskiej; podobnie place ogrodowe z jednej strony ulic Dzikiej (później Mikołajewskiej, dzisiaj Sienkiewicza) i Wólczańskiej. Dopiero w latach sześćdziesiątych niektóre przecznice zostały uregulowane. Odbywało się to zwykle w ten sposób, że kilka (przeważnie cztery) pierwszych placów, od obu rogów Piotrkowskiej, dzielono w ich części ogrodowej – prostopadle do przecznicy – na parcele, których front otwierał się na przecznice.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Weźmy przykład ulicy Św. Andrzeja (dzisiaj ulica Andrzeja Struga), która w 1860 roku była pustą drogą bez nazwy, bez numeracji placów i bez domów. Lustrujący wtedy Łódź gubernator warszawski Jakub Łaszczyński przywołał do siebie kilku właścicieli placów z ulicy Piotrkowskiej, ciągnących się po obu stronach tej drogi, i zaproponował im, aby odstąpili dwie trzecie swych gruntów na utworzenie placów budowlanych, za co otrzymają po jednym morgu ogrodu w polu. Właściciele posesji przy Piotrkowskiej 91, 93 i 95 nie zgodzili się, gdyż place ich zabudowane były wiatrakami i innymi budynkami, których nie chcieli usunąć. Natomiast właściciele terenów przy południowej stronie drogi, przy Piotrkowskiej 97, 99 i 101 wyrazili zgodę.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Dokonano więc zaraz podziału tych gruntów od strony ulicy Wólczańskiej na 9 placów budowlanych. Na jednym z nich bracia morawscy wystawili swój dom modlitewny. Był on usytuowany niefortunnie i gdy kilka lat później przedłużano ulicę Zachodnią ku południowi, nie można było wysunąć jej poza ulicę Św. Andrzeja, gdyż na drodze stała jednopiętrowa murowana świątynia. Usunięto ją dopiero w 1909 roku. Ulica Zachodnia przedzieliła ogrody posesji przy Piotrkowskiej. Na odcinku od Zielonej do Św. Andrzeja otrzymała nazwę ulicy Spacerowej.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Dawna ulica Spacerowa (dzisiaj al. Kościuszki).

W związku z budową kościoła ewangelickiego Św. Jana przy ulicy Dzikiej (w latach 1888-1917 ulica Mikołajewska, dzisiaj Sienkiewicza) powstał projekt wytyczenia ulicy Ewangelickiej (dziś Roosevelta). Właściciele posesji przy ulicy Piotrkowskiej 142, 144, 146 i 148 (Ludwik Schweigert, Edward Ramisch, Teodor Sieber) złożyli podanie do Magistratu z wyjaśnieniem, iż chcą odstąpić bezpłatnie część swych placów dla połączenia Piotrkowskiej z kościołem nową ulicą. Uzyskawszy zgodę władz, usunęli kilka drewnianych domków i wymierzyli na Ewangelickiej dwadzieścia działek budowlanych, które przecięły po dwa place z obu stron nowej przecznicy Piotrkowskiej.

Dawna ulica Ewangelicka, dzisiaj Roosevelta. Dawny kościół ewangelicki Św. Jana (dziś Najświętszego Imienia Jezus) przy ulicy Sienkiewicza, widok od ulicy Piotrkowskiej.

Wcześniej powstała przecznica Piotrkowskiej zwana Pasażem Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki).

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Fabrykant Ludwik Meyer, właściciel „Grand Hotelu”, utworzył prywatną ulicę i zabudował ją w latach osiemdziesiątych luksusowymi domami, projektowanymi przez architekta Hilarego Majewskiego. Za przejazd swoją ulicą Meyer pobierał opłaty. Jego syn, Ludwik, odstąpił w 1905 roku pasaż miastu do publicznego użytku. Władze zgodziły się założyć tutaj gazowe latarnie.

Pasaż Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki). Widok od ulicy Piotrkowskiej.

Pasaż Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki). Widok od ulicy Sienkiewicza.

Łódzkie Ogłoszenia, rok 1863.

W 1887 roku wykonano nowe tablice z dwujęzycznymi nazwami ulic. Były one cynkowe, lakierowane na kolor ciemnobłękitny z dużymi białymi napisami. Wokół tablicy biegł czerwony szlak. Na Piotrkowskiej przybito 25 takich tablic.

NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

NUMERY NIEPARZYSTE:

dzisiejsza	do 1850 roku	w latach 1850-1891 (numery hipoteczne)
1	8	1
3	61	283
5	62	282
7	63	281
9	64	280
11	65-66	279-278
ulica Zawadzka (dziś Próchnika)
13	133	277
15	134	276
17	202	275
19	201	274
21	201	274a
23	200	273a
25	200	273
27	199	272
ulica Cegielniana (dziś Więckowskiego)
29	198	271
31	197a	270
33	197	269
35	196b	268a
37	196a	268
39	196	267
41	195a	266
43	196	265
45	194	264
ulica Zielona
47	116	786
49	117	785
51	118	784
53	119	783
55	120	782
57	121	781
59	122	780
61	123	779
63	124	778
ulica Benedykta (dziś ulica 6 Sierpnia)
65	125	777
67	126	776
69	127	775
71	128	774
73	129	773
75	130	772
77	131	771
79	132	770
81	133	769
83	134	768
85	135	767
87	136	766
89	137	765
91	138	764
93	139	763
95	140	762
ulica Św. Andrzeja (dziś Andrzeja Struga)
97	141	761
99	142	760
101	143	759
103	144	758
105	145	757
107	146	756
109	147	755
111	148	754
113	149	753
115	150	752
117	151	751
119	152	750
121	153	749
123	154	748
125	155	747
127	156	746
ulica Rozwadowska (dziś Zamenhofa)
129	157	745
131	158	744
133	159	743
135	160	742
137	161	741
139	162	740
141	163	739
143	164	738
145	165	737
147	166	736
149	167	735
151	168	734
153	169	733
155	170	732
157	171	731
159	172	730
161	173	729
163	174	728
ulica Św. Anny (dziś al. Mickiewicza)
165	175-176	727
167	177	726
169	178	725
171	179	724
173	180	723
175	181-182	722a
175a	183	722
177	184	721
179	185	720
181	186	719
183	187	718
185	188	717
187	189	716
189	190	715
191	191	714
193	192	713
ulica Św. Karola (dziś Żwirki)
195	193	712
197	194	711
199	195	710
201	196	709
203	197	708
205	198	707
207	199	706
209	200	705
211	201	704
213	202	703
215	203	702
217	204	701
219	205	700
221	206-207	699
223	208	698
225	209	697
227	210	697
ulica Radwańska
229	211	696
231	212	695
233	213	694
235	214	693
237	215	692
239	216	691
241	217	690
243	218-219	689
245	220	688
247	221	687
249	222	686
251	223	685
253	224	684
255	225	683
257	226	682
259	227	681
261	228	680
263	229	679
ulica Placowa (dziś ks. Ignacego Skorupki)	Rynek Fabryczny (dziś plac Katedralny)
265	231	663-665
267	262	662
269	263	661
271	264	660
273	265	659
275	266	658
277	267	657
279	268	656
281	269	655
283	270	654
285	271	653
ulica Czerwona
287	272
289	„
291	„
293	„
295	„
297	„	642
299	„	„
301	„	„
rzeka Jasień
303	285	641
305		„
307
309		639
311
313
315

NUMERY PARZYSTE:

dzisiejsza	do 1850 roku	w latach 1850-1891 (numery hipoteczne)
2	60	246-247
4	56	248
6	58	249
8	57	250
10	56	251
12	55	252
ulica Południowa (dziś Rewolucji 1905 r.)
14	136	253
16	135	254
18	185	255
20	185	255b
22	186	256a
24	186	256
26	187	257
28	187	257a
30	188	258
32	188	258
ulica Cegielniana (dziś Jaracza)
34	189	259a
36	189	259
38	190	260
40	190	260b
42	191	261
44	191	261a
46	192	262a
48	192	262
50	193	263
52	193	1380
Ulica Dzielna (dziś Narutowicza)
54	115	501
56	114	502
58	113	503
60	112	504
62	111	505
64	110	506
66	109	507
68	108	508
70	107	509
Ulica Krótka (dziś Traugutta)
72	106-105	510-511
74	104	512
Pasaż Meyera (dziś Moniuszki)	103	513
76	102	514
78	101	515
80	100	516
82	99	517
84	98	518
86	97	519
88	96	520
90	95	521
92	94	522
94	93	523
96	92	524
98	91	525
ulica Przejazd (dziś Tuwima)
100	90-89	526
102	88	527
104	87-85	528-530
106	84	531
108	83	532
110	82	533
112	81	534
114	80	535
116	79	536
118	78	537
120	77	538
122	76	539
124	75	540
ulica Nawrot
126	74	541
128	73	542
130	72	543
132	71	544
134	70	545
136	69	546
138	68	547
140	67	548
142	66	549
144	65	550
ulica Ewangelicka (dziś Roosevelta)
146	64	551
148	63	552
150	62	553
152	61	554
154	60	555
156	59	556
158	58	557
160	57	558
ulica Główna (dziś al. Piłsudskiego)
162	56	559
164	55	560
166	54	561
168	53	562
170	52	563
172	51	564
174	50	565
176	49	566
178	48	567
180	47	568
182	46	569
184	45	570
186	44	571
188	43	572
190	42	573
192	41	573b
194	40	574
196	39	575
ulica Pusta (dziś Wigury)
198	38	576
200	37	577
202	36	578
204	35	579
206	34	580
208	33	581
210	32	582
212	31	583
214	30	584
216	29	585
218	28	586
220	27	587
222	26	588
224	25	589
226	24	589
228	23	590
230	22	591
232	21	592
ulica Boczna (dziś Brzeźna)
234	20	593
236	19	594
238	18	595
240	17	596
242	16	597
244	15	598
246	15	599
248	13	600
250	12	601
252	11	602
254	10	603
256	9	604
258	8	605
260	7-6	606-607
262	5	608
264	4	609
266	3	610
268	2-1	611-612
ulica Św. Emilii (dziś ks.Tymienieckiego)
270
272
272a
272b
274	260	620
276	261	621
278	444	622
280	283	623
282	283	624
staw
284	284	625
286	284	626
Górny Rynek (dziś Plac Reymonta)
288	296	630
290	296	630
292	296	630a
294	296	630