baedeker łódzki: 03/25/17

Budynek przy ulicy Gdańskiej 13 oddano do użytku jesienią 1885 roku. Początkowo władze carskie osadzały tu oskarżonych o przestępstwa państwowe.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

W 1908 roku na dziedzińcu wzniesiono szubienicę. Do kwietnia 1909 roku powieszono na niej 104 osoby. W dwudziestoleciu międzywojennym był to zakład karno-śledczy dla podejrzanych o współpracę z ruchem lewicowym. Podczas II wojny światowej przetrzymywano tu kobiety, podobnie zresztą jak w okresie 1945-1952. Od 1953 do 1958 roku budynek należał do Wojewódzkiej Komendy MO w Łodzi. W 1960 roku otworzono tu Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego, a w 1990 Muzeum Tradycji Niepodległościowych. Do najsłynniejszych więźniów należał niewątpliwie Józef Piłsudski.

"Rozwój", rok 1907.

"Rozwój", rok 1908.

"Kurier Łódzki", rok 1911.

"Rozwój", rok 1912.

"Rozwój", rok 1922.

Przeczytaj w baedekerze:

PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA – LEGIONY POLSKIE W REGIONIE ŁÓDZKIM (baedekerlodz.blogspot.com)

baedeker łódzki: 13 GRUDNIA - GDAŃSKA 13. (baedekerlodz.blogspot.com)

Kamienicę przy ulicy Sterlinga 16 (dawniej ulica Targowa) wzniesiono około 1900 roku. Po kilku latach władze carskie przekształciły budynek w więzienie. Po I wojnie światowej przez krótki czas przebywali tu pacjenci zbombardowanego Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych ("Kochanówek"). Niemcy utworzyli tu więzienie policyjne. Po wojnie w kamienicy mieściło się Więzienie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie osadzano więźniów politycznych. W połowie lat 50. więzienie miało status centralnego. Ostatecznie zlikwidowano je w 1964 roku. Teraz mieści się tu przychodnia.

"Rozwój", rok 1905.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera łódzkiego", rok 1934.

Przeczytaj w baedekerze:

Budynek byłego więzienia policyjnego. (baedekerlodz.blogspot.com)

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

Limanowskiego 1. Mieściła się tu siedziba Gestapo na terenie getta. Tajna Policja Polityczna nadzorowała mieszkańców getta, organizowała publiczne egzekucje i brutalne aresztowania. Realizowała plan tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Organizowała transporty do obozów śmierci, uczestniczyła w grabieży mienia deportowanych. Dziś w budynku na parterze znajduje się apteka, podobnie jak przed wojną.

Przez mieszkańców getta budynek parafialny Kościoła Wniebowzięcia NMP przy ulicy Kościelnej 8/10 nazywany był "czerwonym domkiem" ("Rote Haus"). Niemcy utworzyli tu siedzibę komisariatu policji kryminalnej (tzw. "kripo"). W maju 1940 roku działało tu Sonderkommando, a od 1942 już Kriminalkommissariat Getto. Początkowo kripo odpowiadało za zwalczanie przemytu i przestrzeganie, by osoby nieupoważnione nie wchodziły do getta ani z niego nie wychodziły. Stopniowo głównym zadaniem stało się wykrywanie i odbieranie ukrywanego mienia. Na parterze budynku zakwaterowany był oddział żydowskiej policji porządkowej. "Czerwony domek" był miejscem tortur i kaźni, co poza kolorem cegły, tłumaczy nazwę miejsca.

Przeczytaj jeszcze:

baedeker łódzki: LITZMANNSTADT GETTO - "CZERWONY DOMEK" KRIPO.

1 września 1939 roku przy ulicy Anstadta 7 w nowo wybudowanej przez Towarzystwo Szkół Żydowskich placówce mieli rozpocząć naukę uczniowie. Ale po kilku dniach od wybuchu II wojny światowej pojawiło się tu Gestapo. W piwnicach urządzono areszt śledczy. Po wojnie mieścił się tu Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Jego szefem był Mieczysław Moczar, który służąc w partyzantce Armii Ludowej używał pseudonimu "Mietek". Moczar zapisał się na czarnych kartach historii. Rozbił struktury Konspiracyjnego Wojska Polskiego i zatrzymał w czerwcu 1946 roku kapitana Stanisława Sojczyńskiego "Warszyca", jego dowódcę. Pod koniec lat 50. budynkowi przywrócono funkcję szkoły. Dziś mieści się tutaj XII Liceum Ogólnokształcące.

Kamienica przy ulicy Kopernika 29 została wzniesiona w 1870 roku. We wrześniu 1908 roku budynek stał się własnością ówczesnej policji.

W budynku ulokowano carskie centralne więzienie karne, na którego dziedzińcu znajdowała się szubienica, podobnie jak przy ulicy Gdańskiej 13. Funkcję więzienną obiekt ten pełnił również w okresie międzywojennym.

"Rozwój", rok 1914.

W czasie drugiej wojny światowej budynek przejęło gestapo, urządzając tu miejsce tortur ludności polskiej. W latach 1940–1944 hitlerowcy zamordowali w nim kilkaset osób. Przetrzymywano tu więźniów skazanych wyrokami sądów okupacyjnych. Po zakończeniu drugiej wojny światowej gmach przez pewien czas służył jako więzienie dla mężczyzn. Dziś jest siedzibą Komisariatu Policji.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, 1913.

Przeczytaj jeszcze:

baedeker łódzki: Kamienica przy ulicy Kopernika 29.

"Ilustrowana Republika", rok 1939.

Kopernika 55a (dawna ulica Milscha, Milsza 51). To tutaj w 1894 roku przeniosło się z ulicy Południowej 11 przedsiębiorstwo Fryderyka Abla.

Składało się z przędzalni, tkalni, apretury i farbiarni. W 1905 roku sąd w Piotrkowie ogłosił niewypłacalność właściciela i nakazał opieczętowanie majątku. Pomimo ugody z wierzycielami firma nie wznowiła już produkcji. Budynki wynajmowano.

Przed rokiem 1914 prowadził tu między innymi swoją fabrykę syn założyciela Teodor Abel. W 1920 roku rodzina Ablów sprzedała nieruchomość kolejnemu właścicielowi, który nadal dzierżawił obiekty fabryczne różnym firmom.

Mozes Lipszyc uruchomił tu tkalnię wyrobów jedwabnych.

W 1935 roku z powodu zadłużenia wszystkie obiekty przejęło Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi.

W czasie II wojny światowej znajdował się tutaj obóz przesiedleńczy (Auffanglager, Sammellager) Kopernika 53/55 - podczas okupacji nazwanej Friedrich – Gossler-Strasse.

Obóz funkcjonował od połowy 1940 do końca roku 1944. Do końca marca 1941 roku przeznaczony był dla ludności polskiej wysiedlonej z Kraju Warty i przetransportowywanej do Generalnej Guberni. Po zaniechaniu wysiedleń poza granice Rzeszy, od kwietnia 1941 roku przetrzymywano w nim Polaków kierowanych do wysyłki na roboty przymusowe do III Rzeszy. Ludzie, których tu zwożono, trafiali do sal, gdzie na jedną osobę przypadał niecały metr kwadratowy powierzchni. Choć punkty przesiedleńcze, takie jak ten przy ulicy Kopernika, z założenia nie były obozami, które miały fizycznie eksterminować, to panujące w nich warunki doprowadziły do śmierci wielu przetrzymywanych w nich osób.

Po 1945 roku nieruchomość przy Kopernika 55a przekazano Polskiemu Monopolowi Tytoniowemu. Kolejnym gospodarzem był Uniwersytet Łódzki. Najpierw mieścił się tu Wydział Prawa, potem było tu Studium Wojskowe, a później Wydział Nauk o Wychowaniu.

Dzisiaj w głównym budynku pofabrycznym (Kopernika 55a) znajduje się Ośrodek Profilaktyki i Rehabilitacji „Creator”.

Przeczytaj jeszcze:

baedeker łódzki: Dawna fabryka Fryderyka Abla - ulica Kopernika i Południowa.

Obóz przejściowy w fabryce Michała Glazera przy obecnej ulicy Liściastej, utworzony w listopadzie 1939 roku.

Więzienie powstało jako doraźne, w listopadzie 1939 roku w fabryce włókienniczej Michała Glazera, przy ówczesnej ulicy Krakowskiej (dziś ul. Liściasta 17 - teren Fabryki Pierścieni Tłokowych „Prima”) dla realizacji przez łódzkie Gestapo dużej akcji represyjnej, tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt, skierowanej przeciwko miejscowej inteligencji.

Więzienie na Radogoszczu. W czasie II wojny światowej przy dzisiejszej ulicy Zgierskiej 147 mieściło się więzienie i obóz pracy karnej, do którego trafiali mężczyźni oskarżeni o działanie przeciwko III Rzeszy. Złamaniem prawa okupacyjnego było m.in. posiadanie radia. Przywożono tu zatrzymanych w łapankach, które do dziś są jednym z symboli nazistowskiego terroru. Osadzono młodzież, wobec której Gestapo przeprowadziło dużą akcję represyjną. W więzieniu znaleźli się również Żydzi i rosyjscy jeńcy oraz liczni przedstawiciele inteligencji. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku w niemieckim więzieniu na Radogoszczu doszło do masakry. Kilkadziesiąt godzin przed wejściem wojsk radzieckich do Łodzi zginęło tu około 1500 osób.

Przeczytaj jeszcze:

baedeker łódzki: MAUZOLEUM i MUZEUM NA RADOGOSZCZU – dawna fabryka Samuela Abbe.

Obóz pracy przy Przędzalnianej 66. Budynek został wybudowany w latach 1924-1929. Obiekt początkowo był przeznaczony na miejski dom noclegowy.

Ostatecznie jednak swoją siedzibę miał tutaj Miejski Dom Wychowawczy.

Inne źródła podają, że obiekt został oddany do użytku już w 1922 roku. Placówka została stworzona z myślą o zaniedbanych wychowawczo chłopcach w wieku 7-14 lat. Było tu 150 miejsc przeznaczonych dla sierot, półsierot oraz dzieci z domów niezdolnych do wykonywania opieki rodzicielskiej. Zadaniem tego miejsca było zapewnienie wychowankom prawidłowego rozwoju moralnego, umysłowego i fizycznego oraz przygotowanie do życia społecznego i obywatelskiego. Na miejscu znajdowały się warsztaty rzemieślnicze i internat.

W latach okupacji hitlerowskiej zorganizowano tu szkoleniowy obóz pracy dla germanizowanej młodzieży polskiej i dla robotników przymusowych.

Dzisiaj w budynku swoją siedzibę ma CENTRUM MEDYCZNE „KSIĘŻY MŁYN”.

Przeczytaj jeszcze:

baedeker łódzki: Dawny Dom Wychowawczy przy ulicy Przędzalnianej 66.

Obóz dla dzieci przy ulicy Przemysłowej.

1 grudnia 1942 roku na wyodrębnionym terenie żydowskiego getta w Łodzi (Litzmannstadt Ghetto) utworzono obóz dla polskich dzieci i młodzieży. Więziono w nim ok. 12 tys. małych Polaków, spośród których końca wojny dożyło zaledwie ok. 900. Z powodu wycieńczenia i chorób większość z nich niedługo po wyzwoleniu zmarła.

Pierwsi więźniowie przybyli do Polen-Jugendverwahrlager 11 grudnia 1942 roku. Obóz funkcjonował do końca okupacji niemieckiej w Łodzi, czyli do 19 stycznia 1945 roku. Znany był też jako obóz przy ul. Przemysłowej (Gewerbestrasse) - od nazwy ulicy, przy której znajdowała się jego brama główna i która była wykorzystywana jako plac apelowy. Teren obozu był ogrodzony wysokim parkanem z desek i dodatkowo strzeżony przez niemieckich wartowników.

Obóz nazywany "małym Oświęcimiem" przeznaczono dla osób od 8. do 16. roku życia, ale więźniami były także młodsze dzieci, nawet dwulatki. Według założeń obóz miał być miejscem przetrzymywania polskiej młodzieży przyłapanej na drobnych kradzieżach, szmuglu, ulicznym handlu, a także dzieci po zabitych lub aresztowanych przez Niemców rodzicach. W praktyce można było tam trafić także za jazdę tramwajami bez biletu, bezdomność czy żebranie. W Polen-Jugendverwahrlager umieszczano także dzieci pochodzące z rodzin, które odmówiły podpisania volkslisty, a także młodzież podejrzaną o współpracę z ruchem oporu. Znalazły się tam dzieci nie tylko z Łodzi, ale również z Poznańskiego, Śląska, Mazowsza, Pomorza, Generalnego Gubernatorstwa. Te, które kończyły 16 lat, wywożono do obozów dla dorosłych.

W obozie przy Przemysłowej panowały straszne warunki. Po przekroczeniu bramy obozu dzieciom zabierano wszystkie przedmioty i przyznawano numery, przebierano w drelichowe mundurki. Zmuszano do pracy trwającej nawet do 12 godzin dziennie. Chłopcy wyrabiali buty ze słomy, koszyki z wykliny, paski do masek gazowych, skórzane części do tornistrów, prostowali igły. Dziewczynki szyły, prały, pomagały w kuchni. Dzieci chodziły głodne, brudne, zawszone. Często chorowały, były bite z byle powodu, poganiane przy pracy batem. Do jedzenia dostawały suchy chleb, czarną, gorzką kawę, zupę z ziemniaków w łupinach lub brukwi. Mieszkały w barakach zbitych z desek, w których zimą zamarzały podłogi.

18 stycznia 1945 roku Niemcy uciekli, pozostawiając otwartą bramę. Niektóre dzieci opuściły wtedy obóz w poszukiwaniu jedzenia i pomocy. Jednak większość została w barakch. Wystraszone, chore i głodne maluchy odnaleźli Sowieci, którzy wrkroczyli 19 stycznia. Naprędce zorganizowano pogotowie opiekuńcze, gdzie trafiło 233 dzieci.

Czytaj w baedekerze:

Obóz dla dzieci i młodzieży polskiej przy ulicy Przemysłowej. (baedekerlodz.blogspot.com)

Obóz cygański (Zigeunerlager) i Kuźnia Romów.

Przy ulicy Brzezińskiej (Sultzfederstrasse, dziś ulica Wojska Polskiego) znajdował się podobóz dla ludności cygańskiej, na terenie istniejącego Litzmannstadt getto.
Późną jesienią 1941 roku w kwadracie dzisiejszych ulic Wojska Polskiego (wówczas Brzezińska), Obrońców Westerplatte (wówczas Towiańskiego), Starosikawskiej i Głowackiego naziści wyodrębnili tzw. obóz cygański. Było to jakby getto w getcie. Naziści zamknęli tam ponad 5 tysięcy Cyganów: Romów i Sinti z Burgenlandu przywiezionych z pogranicza austraicko-węgierskiego.
To jeden z najbardziej tajemniczych rozdziałów w dziejach Litzmannstadt getto. Nawet sami Żydzi niewiele wiedzieli, kto tam został zamknięty, dlaczego i jaki był los tych, których potem wywieziono w nieznanym dla nich kierunku.
Obóz został zorganizowany na niewielkim obszarze 0,019 km kw. Z jednej strony graniczył ze stroną aryjską i był strzeżony przez funkcjonariuszy Schupo. Od strony getta był pilnowany przez policję żydowską. Został ogrodzony podwójnymi zasiekami z drutu kolczastego, a z dwóch stron także głęboką - prawie dwumetrową - fosą (później zasypaną z uwagi na groźbę runięcia kamienicy).
Wszystkie okna od strony zewnętrznej zabito deskami. Na teren obozu można było wchodzić tylko przez bramę przy ulicy Brzezińskiej (dziś Wojska Polskiego).

Cyganów przywieziono do Łodzi w bydlęcych wagonach w dniach 5-9 listopada 1941 roku. Wśród 5007 osób było 2689 dzieci. Mieszkali w strasznych warunkach. Na terenie obozu nie było latryn, łaźni, wody. Nie było kuchni, brakowało naczyń, nie było łyżek...
Wkrótce wybuchła epidemia tyfusu, która zdziesiątkowała ludność, w pierwszej kolejności dzieci. W ciągu siedmiu tygodni zmarło 719 Cyganów. Byli grzebani na terenie cmentarza żydowskiego w części kwater PV i PVI w zbiorowych mogiłach.

Przy ulicy Wojska Polskiego 84 znajduje się tzw. Kuźnia Romów, miejsce egzekucji ludności cygańskiej z obozu Cyganów.
Dla upamiętnienia miejsca kaźni Romów budynek dawnej Kuźni uznano za miejsce pamięci narodowej.

Przeczytaj jeszcze:

baedeker łódzki: LITZMANNSTADT GETTO - obóz cygański (Zigeunerlager) i Kuźnia Romów

Centrala Przesiedleńcza w Łodzi.

Już na początku 1940 roku utworzono w Łodzi ekspozyturę Oddziału Urzędu ds. Wysiedleń Polaków i Żydów, którą po reorganizacji przekształcono w maju 1940 roku w Oddział Łódzki podlegającej Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (niem. Umwandererzentralstelle in Posen, UWZ). Całość podlegała IV Departamentowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Lokalizację w mieście Łodzi wybrano ze względu na bliskie położenie wobec tzw. Kraju Warty, skąd Niemcy rozpoczęli masowe wysiedlenia ludności polskiej oraz ze względu na dobrze rozbudowany węzeł komunikacyjny umożliwiający masowy transport wysiedlanych z Wielkopolski Polaków do Generalnego Gubernatorstwa.

Centrala mieściła się przy ulicy Adolf-Hitler-Straße 133 i była kierowana przez SS-Obersturmbannführera Hermana Krumeya. W mieście utworzono sieć obozów przesiedleńczych podlegających centrali, w których dokonywano selekcji rasowej i rozdzielano wysiedlonych na kilka podstawowych grup: dzieci przeznaczonych do germanizacji, osób przeznaczonych na roboty przymusowe do Niemiec, osób kierowanych do obozów koncentracyjnych i więzień oraz kierowanych do przesiedlenia w Generalnym Gubernatorstwie.

Obozy przesiedleńcze podlegające centrali w Łodzi mogły jednorazowo pomieścić ok. 15 000 przesiedleńców i były strzeżone przez oddział wartowniczy w liczbie 360 żołnierzy.

W 1943 roku Niemcy założyli w Sikawie pod Łodzią karny obóz „pracy wychowawczej” (Arbeitserziehungslager), działający do stycznia 1945 roku. Cały obóz był ogrodzony drutem kolczastym. W narożnikach usytuowano wieżyczki obserwacyjne. Obóz składał się z części męskiej i żeńskiej. Były one oddzielone siatką, na którą założono drut kolczasty. Przez obóz przeszło co najmniej 2,5 tysiąca więźniów, przede wszystkim zbiegłych z miejsca pracy lub uchylających się od pracy robotników przymusowych; kierowano tu również Polaków skazanych przez policję na obóz karny. Więźniów zatrudniano w przyobozowych warsztatach rzemieślniczych (kuźni, stolarni, przy wyrobie słomianych butów) oraz poza obozem, przy pracach polowych i w ogrodnictwie, kopaniu stanowisk przeciwlotniczych wokół Łodzi, budowaniu bunkrów czy kopaniu basenów przeciwpożarowych. W obozie powszechnie stosowano odpowiedzialność zbiorową, bicie, znęcanie się fizyczne i psychiczne nad więźniami przez funkcjonariuszy obozowych było na porządku dziennym. Obóz w Sikawie, obok więzienia na Radogoszczu czy obozu dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej, stał się symbolem tragicznych losów łódzkich Polaków w czasie okupacji hitlerowskiej.

Z kolei w okresie powojennym, władze komunistyczne założyły już na początku 1945 r. na terenie dawnego hitlerowskiego obozu – Obóz Pracy w Sikawie. Przeznaczony głównie dla Niemców i volksdeutschów, od jesieni 1948 roku działał jako obóz dla niemieckich jeńców wojennych – oficerów. Od grudnia 1950 r. obóz był przeznaczony już wyłącznie dla Polaków. W latach 1950-1951 Sikawa, obok obozu pracy przymusowej, pełniła funkcję aresztu miasta Łodzi. Więźniowie wynajmowani byli, za opłatą, przez komendanturę obozu łódzkim zakładom i instytucjom. Jednak system ten w praktyce okazał się dla obozu bardzo deficytowy, ponieważ ściągalność należności za „wynajmowanie taniej siły roboczej” była nikła. Możliwości zatrudnienia wewnątrz obozu ograniczały się do prac na roli lub przy budowaniu nowych baraków. Pojemność obozu wynosiła ok. 1,3 tys. osób: 700 w części męskiej i 600 w przeznaczonej dla kobiet.

Liczbę zmarłych w OP w Sikawie określa się w przybliżeniu na 1080 osób.

W pewien sposób miejsce zachowało pamięć o swojej historii. Dziś przy ulicy Beskidzkiej 54 mieści się Zakład Karny nr 1. Może przebywać w nim 567 więźniów i więźniarek.