Wokół Księżego Młyna…

Zespół urbanistyczny „Księży Młyn” to największy zabytkowy kompleks fabryczny Łodzi, powstały w drugiej połowie XIX wieku na miejscu dawnej osady młyńskiej, należącej do miejscowego plebana; stąd też wywodzi się jego nazwa. Został stworzony przez Karola Wilhelma Scheiblera, przedsiębiorcę z zachodniej Nadrenii, który przybył do Królestwa Polskiego w 1848 roku i po kilku latach osiedlił się  w Łodzi. 

Karol Wilhelm Scheibler

W skład kompleksu wchodzą budynki fabryczne, osiedla mieszkaniowe, rezydencje właścicieli, wille dyrektorskie, szkoła, szpitale, remiza straży pożarnej, gazownia, klub fabryczny, a także ogrody i parki. Budowę bawełnianego imperium rozpoczął Scheibler od zespołu fabryk przy Wodnym Rynku (obecnie Plac Zwycięstwa). Kolejne inwestycje obejmowały już teren Księżego Młyna, gdzie powstał największy w Łodzi wielowydziałowy kompleks fabryki tkanin bawełnianych sprzężony z osiedlem robotniczym i rezydencją dyrektora zakładów. Doświadczenie w pracy w firmach zachodnioeuropejskich i otwarcie na postęp techniczny uczyniły Scheiblera wiodącym łódzkim fabrykantem, z którego wzór brało wielu ówczesnych przedsiębiorców.

W wąskim znaczeniu Księży Młyn jest nazwą osiedla, ogromnej przędzalni i domów robotniczych wraz z krótką uliczką między nimi, położonego po zachodniej stronie ulicy Przędzalnianej, między ulicą Tymienieckiego a Fabryczną i parkiem Źródliska I. W szerszym znaczeniu obejmuje cały zespół urbanistyczny, który kształtował się do lat 20. XX wieku i  obejmuje posiadłości rodziny Scheiblerów oraz Grohmanów. W 1971 roku zespół urbanistyczny został uznany za zabytek architektury przemysłowej. Upadek przemysłu włókienniczego wymusił zmianę funkcji osiedla. Dziś Księży Młyn jest magnesem przyciągającym turystów, artystów i fotografów. W niebanalnych przestrzeniach pofabrycznych organizowane są ciekawe wydarzenia kulturalne, festiwale, pokazy mody, a dawne wille i pałace są dziś siedzibą  muzeów. Zapraszam na spacer po dawnym włókienniczym imperium Scheiblera.

Wodny Rynek

(obecnie Plac Zwycięstwa) 

Powstał po 1840 roku, jako główne targowisko Nowej Dzielnicy, która rozszerzała dotychczasowe granice Łodzi obejmując teren pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Narutowicza, Uniwersytecką, Fabryczną i Kilińskiego. Nazwa tego miejsca pochodzi od obfitości wód, które tutaj występowały. Rynek zaczął pełnić funkcję handlową dopiero po 1851 roku, kiedy to wybudowano trakt do Rokicin, gdzie znajdowała się najbliższa Łodzi stacja kolei warszawsko-wiedeńskiej. Targowisko rozrastało się i stawało się coraz popularniejsze wśród mieszkańców miasta. Wkrótce na tym terenie zaczął budowę swojego imperium największy łódzki fabrykant - Karol Scheibler. Podjęto przebudowę parterowego domu, w którym zamieszkała rodzina przemysłowca, wzniesiono przędzalnię, a w północnej części rynku wybudowano w latach 1865–1868 pierwsze w Łodzi domy familijne według projektu Jana Bojankowskiego, które usytuowane były na wprost pałacu i fabryk, tworząc charakterystyczny układ typowego XIX- wiecznego osiedla przemysłowego.

Pałac Karola Scheiblera

Plac Zwycięstwa 1

W 1856 roku stał tu skromny parterowy dom fabrykanta, ale już niecałe 10 lat później rozpoczęto jego przebudowę. Obecny neorenesansowy wygląd pałac uzyskał dopiero w wyniku przebudowy z lat 1884 – 1887. Rezydencja posiada piękną salę lustrzaną, w pokojach znajdują się ozdobne kominki i piece, ściany wyłożono tkaninami, boazerią i płytkami ceramicznymi. W gabinecie zachowała się także piękna mozaika z weneckiego warsztatu Antonio Salviatiego przedstawiająca kobietę w stroju orientalnym z tamburynem. Od ponad 25 lat pałac jest siedzibą  jedynego w Polsce muzeum poświęconego sztuce filmu - Muzeum Kinematografii. Prezentowane zbiory to: zabytkowe urządzenia do projekcji filmów, plakaty filmowe i scenografie z polskich produkcji. Niebywałą atrakcją jest zabytkowy fotoplastikon z 1900 roku, który „zagrał” m.in. w „Vabanku” Juliusza Machulskiego. Obecnie można w nim oglądać trójwymiarowe zdjęcia łódzkich zabytków. Wnętrza pałacu Scheiblera były wielokrotnie wykorzystywane jako scenografia do wielu filmów, między innymi: „Ziemi obiecanej”, „Stawki większej niż życie” – epizody: „Cafe Rose” i „Żelazny Krzyż”, „Powrotu wilczycy”, „Między ustami a brzegiem pucharu” czy „Pożegnania jesieni”. Przy muzeum działa kino „Kinematograf”, w którym prezentowane są etiudy studentów łódzkiej szkoły filmowej oraz filmy o Łodzi.

„Centrala” fabryki Karola Scheiblera

Plac Zwyciestwa 2

To najstarszy fragment kompleksu fabrycznego Karola Scheiblera.  Przędzalnia z czerwonej cegły stanęła w 1855 roku w sąsiedztwie Ogrodu Spacerowego (Park Źródliska) przy Wodnym Rynku. Zamontowano w niej nowoczesną maszynę parową o mocy 40 KM. W następnych latach powstawały kolejne monumentalne budowle: tkalnie, kotłownie, magazyny i wykańczalnie. Zwiększając produkcję przemysłowiec z czasem zaczął poszukiwać nowych miejsc na fabryki. Wtedy to narodził się „Pfaffendorf” – osiedle przemysłowe Księży Młyn, a najstarszą  część zakładów  bawełnianych położoną przy parku Źródliska zaczęto nazywać Centralą.

Park Źródliska

Park Źródliska I.

Park Źródliska II.

Ten najstarszy park miejski w Łodzi został założony w 1840 roku na terenie lasu rządowego, a jego dzisiejsza nazwa pochodzi od występujących na tym terenie licznych źródeł. W 1855 roku zachodnią część parku przekazano Karolowi Scheiblerowi, który wybudował tu swój dom i fabrykę. Ogród, który stworzył
za pałacem, znany jest jako Źródliska II. Część publiczna parku bardziej przypominała wtedy las, w części prywatnej ustawiono donice z drzewami pomarańczowymi, porcelanowe figurki zwierząt, altany, wybudowano basen i sztuczną grotę. W tej części parku podziwiać można najstarsze łódzkie platany, a także, podobnie jak w parku Źródliska I pomnikowe okazy dębów liczące po 300 lat. Po II wojnie światowej rozebrano ogrodzenie, wycięto część drzew, wytyczono nowe alejki i w 1947 roku park udostępniono mieszkańcom Łodzi.
Parki Źródliska I i Źródliska II zostały uznane w całości za pomnik przyrody oraz wpisane do rejestru zabytków. Dziś, ponownie ogrodzony i uporządkowany park z nowoczesnym budynkiem Palmiarni, w której oglądać można palmy sadzone ręką żony Karola Scheiblera – Anny, jest jednym z najpiękniejszych terenów spacerowych w Łodzi.

Pałac Oskara Kona

ul. Targowa 61/63

Neorenesansowa rezydencja została zbudowana w 1903 roku prawdopodobnie według projektu Franciszka Chełmińskiego. Po 1918 roku przeszła na własność Widzewskiej Manufaktury i stała się siedzibą jej prezesa Oskara Kona, uznawanego wówczas za jednego z najbogatszych ludzi międzywojennej  Łodzi.  Do wnętrza rezydencji prowadzi wejście osłonięte portykiem wspartym na dwóch kolumnach. Bogato wyposażone i zdobione salony nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Przetrwały pozostałości sztukaterii, witraże i drewniane schody. Obecnie gospodarzem budynku jest Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi.
To właśnie tutaj znajdują się słynne schody prowadzące do szkolnego kina, na których przesiadywali studenci „Filmówki”, m.in. Roman Polański, Krzysztof Kieślowski czy Andrzej Wajda. Podczas organizowanego corocznie Dnia PWSFTviT można poznać codzienne życie szkoły, spotkać się z wykładowcami i studentami, zobaczyć specjalne projekcje filmów.

Biurowiec zakładów Scheiblera

ul. Targowa 65

Okazały budynek wzniesiony w 1912 roku zajmuje działkę w narożniku ulic Targowej i Fabrycznej.  Zbudowany na planie litery L i ozdobiony bogato secesyjnymi detalami dekoracyjnymi zyskał miękką, asymetryczną ornamentykę i kontrastujące kolorem tynki na elewacjach. Główne wejście do gmachu znajduje się od ul. Targowej, drugie, usytuowane od ul. Fabrycznej prowadziło do przedszkola. Ściany wnętrz ochronki zarząd firmy przyozdobił ku uciesze maluchów malowidłami nawiązującymi tematycznie do bajek Braci Grimm. Dziś budynek jest siedzibą Wyższej Szkoły Sztuki i Projektowania w Łodzi.

Beczki Grohmana

ul. Targowa 46

Zabytkowe neogotyckie wejście do tkalni fabryki Ludwika Grohmana jest jednym z symboli przemysłowej Łodzi. Grohmanowie, podobnie jak Scheiblerowie, byli niemieckimi osadnikami, którzy w Łodzi znaleźli swą „Ziemię obiecaną”. Od rękodzielników wytwarzających tkaniny na ręcznych warsztatach, poprzez dużą manufakturę stali się właścicielami zmechanizowanych fabryk włókienniczych i jedną z najzamożniejszych rodzin fabrykanckich. Po I wojnie światowej Grohmanowie i Scheiblerowie skonsolidowali swe zakłady we wspólne przedsiębiorstwo – Spółkę Akcyjną Scheibler i Grohman.
Szczyt ozdobnej bramy do tkalni L. Grohmana przywodzi na myśl średniowieczne zamki. Szeroki łuk wsparty jest na monumentalnych filarach przypominających kształtem szpule nici.  Ponieważ Grohmanowie przewodzili łódzkiej straży pożarnej, po wybudowaniu bramy niektórzy myśleli, że kolumny to beczki na wodę lub, jak mówi znana miejska „legenda” – miejsce, w którym fabrykant ukrył część swej fortuny.

Dom Traugotta Grohmanna
ul. Targowa 81

U zbiegu ulic Targowej i Tylnej stoi typowy dla początków Łodzi przemysłowej dom rzemieślniczy. Należał on do Traugotta Grohmanna - ojca rodu łódzkich fabrykantów. Początkowo prowadził swoje interesy
w Warszawie, później w Zgierzu, w 1843 roku przeniósł się wraz z rodziną do Łodzi i przejął w dzierżawę teren, na którym postawił tkalnię. Zamieszkał w skromnym domu tuż obok fabryki. Obecnie w starannie odnowionym budynku znajduje się siedziba Niemieckiego Stowarzyszenia Kulturalno-Społecznego.

Willa Alfreda Grohmana
ul. Tylna 14

Kolejny dom rodziny Grohmanów, różni się znacznie od dużo skromniejszego domu Traugotta Grohmanna. Świadczy to o stopniowo poprawiającej się sytuacji finansowej rodziny bogacącej się na produkcji tkanin. Trójkondygnacyjny budynek wzniesiono w 1873 roku w stylu dworkowym. W 2001 roku został tu przeprowadzony generalny remont, podczas którego z ogromną dbałością zrekonstruowano sztukaterie, balustrady i inne elementy dekoracyjne. Na tyłach budynku znajduje się ogród, a w nim altana i rzeźba znanego twórcy amerykańskiego Soll LeWitta. Obecnie właścicielem obiektu jest Okręgowa Izba Radców Prawnych.

Willa Ludwika Grohmana i Park im. Jana Kilińskiego
ul. Tylna 9/11

W 1889 roku naprzeciwko domu Traugotta stanęła jedna z pierwszych luksusowych rezydencji w Łodzi zaprojektowana przez Hilarego Majewskiego. Neorenesansowa willa należąca do Ludwika Grohmana – syna Traugotta doskonale odzwierciedlała zamożność jej właściciela. W latach 1894-1896 dobudowano do niej klatkę schodową i ogród zimowy, a tuż przed wybuchem I wojny światowej piętrowy aneks z osobnym wejściem. W 1945 roku budynek zajęło NKWD i większość znajdujących się w nim przedmiotów została rozkradziona. Udało się uratować jedynie kilka obrazów, porcelanową zastawę i biurko Grohmanów, które trafiło do willi Herbsta. Później obiekt przechodził z rąk do rąk. W latach 90. XX wieku rozpoczął się remont, który do dzisiejszego dnia nie został ukończony. Rezydencja wyróżnia się okazałą bramą z kutą kratą, na której znajdują się inicjały LG (Ludwik Grohman). 

Willę otacza niemal 3-ha park im. Jana Kilińskiego założony pod koniec XIX stulecia przez Ludwika Grohmana. Znajdziemy tu kilkanaście  drzew uznanych za pomniki przyrody. W  jego środkowej części znajdował się kiedyś staw.

Willa Henryka Grohmana
ul. Tymienieckiego 24

Budowę willi rozpoczęto w 1892 roku. Początkowo miały się w niej znajdować pomieszczenia biurowe, ale ostatecznie zamieszkał tu jeden z wnuków Traugotta Grohmanna i syn Ludwika - Henryk z rodziną, który przejął po ojcu prowadzenie rodzinnej firmy. Henryk był wielkim znawcą i kolekcjonerem dzieł sztuki. Willę kilkakrotnie przebudowywano, ale zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz zachowały się cenne detale architektoniczne i oryginalnie wyposażone pomieszczenia, m. in. gabinet przemysłowca, urządzony w duchu secesji wiedeńskiej. W okalającym budynek parku z pięknym, okazałym drzewostanem stoi stylowa altana. Od początku lat 90. XX wieku willa jest siedzibą Muzeum Książki Artystycznej, którego założyciele – państwo Tryznowie są miłośnikami i wydawcami pięknych książek. Ich wyjątkowa publikacja „Jakuba Boehmego objawienia dotyczące Boga, nicości i natury, także duszy ludzkiej i człowieczego ciała” została uznana w 1994 roku za najpiękniejszą książkę świata.

Remiza  strażacka

ul. Tymienieckiego 30

Budowlę wzniesiono w 1891 roku z przeznaczeniem na remizę konnej straży pożarnej. W 1900 roku dobudowano nawiązującą do architektury średniowiecznej pięciokondygnacyjną wieżę obserwacyjną. Po dokładnej renowacji obiekt przekształcono na centrum biurowe. Do dziś zachowany został pierwotny wygląd budynku, łącznie z oryginalnymi drzwiami dawnej wozowni i gongiem alarmowym na wieży. Przed wybrukowanym podjazdem stoi zabytkowa, żeliwna parowa pompa. Na tyłach działki zachowały się dawne budynki mieszkalne dla strażaków oraz ścianka do ćwiczeń. Malownicza budowla „zagrała” komisariat policji w serialu „Komisarz Alex”.

Przędzalnia Scheiblera

ul. Tymienieckiego 25

Ten potężny, liczący 207 metrów gmach, to dawna przędzalnia zakładów Karola Scheiblera. Pierwotnie miał on cztery kondygnacje i konstrukcję ze zbrojonego betonu. Ta nowoczesna, jak na tamte czasy technologia zapobiegała wibracjom pochodzącym od pracujących maszyn i zapewniała odporność na ogień. W środkowej części budynku umieszczona była maszyna parowa, napędzająca warsztaty znajdujące się na różnych poziomach. W przędzalni zainstalowano 70 tysięcy wrzecion!   Ośmioboczne wieże mieściły klatki schodowe i windy. Tajemnicą pozostaje pochodzenie ozdobnego żeliwnego okapu nawiązującego stylem do sztuki arabskiej, stanowiącego element dekoracyjny fasady na wprost bramy wejściowej. To niezwykła rzadkość w architekturze przemysłowej. Obecnie w gmachu dawnej przędzalni urządzono stylowe mieszkania, tzw. lofty oraz apartamenty hotelowe dla turystów.

Osiedle robotnicze

ul. Księży Młyn

W 1875 roku, na wprost wejścia do fabryki wytyczono wewnętrzną ulicę osiedla robotniczego „Księży Młyn” – Aleję Karola Scheiblera. Miała formę  szerokiej ulicy  z drzewami  i trawnikami. Wzdłuż alei zbudowano dwa szeregi domów mieszkalnych i dodano trzeci przy ulicy Przędzalnianej. Domy są dwukondygnacyjne, zbudowane z czerwonej cegły, nieotynkowane i pozbawione zdobień. Wejścia do budynków znajdowały się od szczytu, prowadziły od nich długie korytarze. Na każdym piętrze są cztery mieszkania dwuizbowe i cztery jednoizbowe. Pomiędzy domami dobudowano ubikacje i komórki. Cały teren był ogrodzony i zamykany na noc. Z czasem wznoszono kolejne budynki, które powtarzały układ z Księżego Młyna. Tak powstało doskonale zorganizowane i zaplanowane w każdym calu osiedle dla pracowników fabryki Karola Scheiblera, tzw. „famuły”.

Budynek szkoły

ul. Księży Młyn 13 

Najstarsza łódzka szkoła przyfabryczna była przeznaczona dla dzieci pracowników zakładów Karola Scheiblera. Gdy otwarto ją w 1875 roku, liczyła trzy oddziały i nauczało w niej trzech nauczycieli. Kilka lat później otwarto dodatkową klasę żeńską, szkoła liczyła wtedy 240 uczniów. Jednak ich liczba stale się zwiększała i to zmusiło Scheiblerów do budowy kolejnej placówki. W 1885 roku Edward Herbst, kurator obu szkół, podjął decyzję o ich połączeniu. Utworzono tu cztery oddziały chłopięce, trzy żeńskie i jeden mieszany - przygotowawczy. Do dziś szkoły tworzą okazały gmach, którego gospodarzem od niedawna jest Akademia Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego w Łodzi.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Gazeta "Rozwój", rok 1909.

Konsumy
ul. Księży Młyn 14

W budynku zbudowanym w 1882 roku mieściły się konsumy, w których sprzedawano produkty spożywcze oraz pochodzące z fabryki firmowe resztki i wybrakowane towary po obniżonych cenach.  Do dokonywania zakupów upoważnieni byli robotnicy posiadający specjalne książeczki sklepowe. Zysk ze sprzedaży przeznaczony był na kasę zapomogową dla pracowników fabryki. Dziś miejsce to zajmuje Dom Wydawniczy „Księży Młyn” specjalizujący się w publikacjach o tematyce łódzkiej. Przy budynku zaczyna się alejka „Koci Szlak”.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Willa Matyldy i Edwarda Herbstów
ul. Przędzalniana 72

Rezydencja jest bardzo ważnym elementem Księżego Młyna. Powstała w latach 1875-1877  i była prezentem dla córki Karola Scheiblera Matyldy oraz jej męża Edwarda Herbsta, pracownika, a następnie dyrektora fabryki i współwłaściciela fortuny. Willa zbudowana w stylu włoskiego renesansu według projektu Hilarego Majewskiego miała 16 pomieszczeń – reprezentacyjne salony, sypialnie, garderoby, gabinet pana domu i jadalnię. Dobudowano do niej także salę balową i oranżerię. Murowany łącznik prowadził do pomieszczeń dla służby.  W nieco oddalonym budynku z wieżyczką zaprojektowanym przez Adolfa Zeligsona znajdowały się stajnia i powozownia. Rezydencja jest oddziałem Muzeum Sztuki w Łodzi, a prezentowana wystawa ukazuje wnętrza fabrykanckie z końca XIX i początku XX wieku. Zgromadzona kolekcja mebli, obrazów, przedmiotów codziennego użytku i bibelotów pochodzi z różnych łódzkich pałaców pofabrykanckich. Budynki stajni i powozowni mieszczą Galerię Sztuki Dawnej. 

Dom dyrektorów fabryki Grohmanów
Ulica Tylna 12

Budynek przy ulicy Tylnej 12 pierwotnie został wybudowany jako mieszkanie dla dyrektorów fabryki Grohmanów. Po wojnie przechodził z rąk do rąk. Przez wiele lat stał pusty. Zabiegała o niego szkoła filmowa. W połowie lat 90. Urząd rejonowy przekazał w końcu pałacyk PWSTViT, miała tam powstać studencka scena teatralna, ale willa była już bardzo zdewastowana. Remont wymagał dużych nakładów i kurateli konserwatora zabytków. Uczelni nie udało się zdobyć funduszy i budynek oddała miastu. Wtedy został wystawiony na przetarg. Wygrała go spółka Midas. Budynek po gruntownym remoncie wypiękniał nie do poznania, zajmuje go dzisiaj filia firmy Midas-Bis, ma tu także swoją siedzibę Prywatna Polsko-Brytyjska Szkoła Podstawowa (http://www.szkolapol-ang.pl/)  oraz Centrum Neurologii/Krzysztof Selmaj (http://selmaj.com/rezonans.html) 

"Rozwój", rok 1908.

Dom Krystiana Wendischa 
ul. Przędzalniana 71

Budynek ten uznawany jest za najstarszy dom mieszkalny w Łodzi. Należał do Krystiana Wendischa, który w 1824 roku podpisał z władzami Królestwa Polskiego umowę zobowiązującą go do otwarcia w Łodzi przędzalni bawełny. W 1825 roku fabrykant otrzymał w wieczystą dzierżawę teren Księżego Młyna i w tym samym roku wybudował dom wyglądem przypominający polski dworek szlachecki.

Szpital Dziecięcy
ul. Tymienieckiego 18

Okazały budynek znajdujący się przy ul. Tymienieckiego 18 w Łodzi wchodził w skład trzeciego zespołu fabrycznego utworzonego przez "Króla bawełny" Karola Wilhelma Scheiblera. Obiekt powstał z przeznaczeniem na Szpital Dziecięcy. Wzniesiono go w latach 1904-1905 według planów architektonicznych Pawła Riebensahma. Budowę przeprowadziła firma Nestler-Ferrenbach. Obecnie w budynku mieści się Międzyzakładowy Ośrodek Medycyny Pracy. 

Domy familijne z III zespołu fabrycznego Karola Wilhelma Scheiblera
ul. Tymienieckiego 6, 8, 10, 12, 14, 18 i ul. Kilińskiego 183, 190

"Król bawełny" Karol Wilhelm Scheibler wraz z podwajaniem swojej fortuny majątkowej rozbudowywał swe kompleksy fabryczne. W okresie od końca XIX wieku do drugiej połowy lat 20. XX wieku powstał trzeci zespół fabryczny ulokowany wzdłuż ulicy Tymienieckiego, Kilińskiego i Tylnej. W zespole tym powstały m.in. domy dla robotników, znajdują się one przy Tymienieckiego pod nr 6, 8, 10, 12, 14, 18 oraz Kilińskiego pod nr 183, 190. Ten znajdujący się pod nr 183 został wzniesiony w roku 1890 z czerwonej nieotynkowanej cegły. Architektonicznie przypomina domy familijne znajdujące się na Księżym Młynie, które wchodzą w skład drugiego kompleksu fabrycznego. Budynki są wpisane do rejestru zabytków.

Nowa Tkalnia
ul. Kilińskiego (dawna Widzewska) 187/189

Chyba najbardziej charakterystycznym obiektem całego imperium Scheiblerów był budynek przy Widzewskiej 187. W 1899 roku w tym właśnie miejscu powstała nowoczesna tkalnia mechaniczna zwana "Nową Tkalnią". Jej wartość wraz z zainstalowanymi maszynami i urządzeniami w chwili otwarcia wynosiła prawie 2 miliony rubli.
Ten bardzo rozległy, parterowy budynek o konstrukcji szedowej, wymurowany z czerwonej cegły i wyróżniający się arkadowymi otworami okiennymi, zajmował ok 3 ha powierzchni. Jego projektantem był zapewne Paweł Rubensahm, który w tym czasie pełnił rolę głównego architekta zakładów scheiblerowskich.

Szpital im. Karola Jonschera

ul. Milionowa 14

Lekarz rodziny Scheiblerów, Karol Jonscher, przedstawił projekt utworzenia pierwszego w Łodzi, a trzeciego w Polsce przyfabrycznego szpitala dla robotników. W 1884 roku, za rzeką Jasień niedaleko fabryki wzniesiono budynek szpitala, jego fundatorką była wdowa po Karolu Scheiblerze, Anna z Wernerów.
W latach 50. XX wieku otrzymał imię Karola Jonschera  i do dziś służy mieszkańcom Łodzi. 

"Rozwój", rok 1908.

Źródła:

Polska Niezwykła http://www.polskaniezwykla.pl
Centrum Informacji Turystycznej w Łodzi http://pl.cit.lodz.pl

Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Fot. Monika Czechowicz

Fot. archiwalne ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.