Droga do utworzenia w Łodzi pierwszego zalegalizowanego towarzystwa śpiewaczego, jakim była łódzka "Lutnia", wiodła przez nielegalne chóry amatorskie. Jesienią 1885 roku zawiązał się w Łodzi polski amatorski chór świecki, liczący początkowo 12 śpiewaków. Nie był on jeszcze urzędowo zatwierdzonym stowarzyszeniem, jednak członkowie jego mieli zamiar przeprowadzić wszelkie związane z tym formalności. Również polska młodzież rzemieślnicza zamierzała już w maju 1887 roku zorganizować w Łodzi chór, wzorowany na "Lutni" warszawskiej, powstałej na początku tego samego roku. Jednak na legalne utworzenie takiego łódzkiego zespołu trzeba było jeszcze parę lat poczekać.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
Początek łódzkiej "Lutni" dało kółko amatorskie, które od 1890 roku zbierało się na lekcje śpiewu. Był to amatorski chór męski, który ćwiczył pod kierunkiem Gustawa Gebethnera i został przyjęty (w liczbie 37 osób) na zebraniu organizacyjnym "Lutni" jako pierwszy zespół członków czynnych. I tak kółko to przemieniło się w "Lutnię".
"Dziennik Łódzki", rok 1892.
Na początku 1891 roku opracowano statut, w myśl którego celem "Lutni" było "popieranie rozwoju śpiewu chóralnego". Miała ona prawo "urządzać zabawy publiczne i koncerty, a według "instrukcji do Ustawy" - była nawet zobowiązana "corocznie urządzać przynajmniej cztery publiczne produkcje muzyczne".
Pierwszym dyrygentem został nauczyciel muzyki i śpiewu, dotychczasowy wicedyrektor "Lutni" warszawskiej - Stanisław Niedzielski, który objął kierownictwo artystyczne łódzkiej "Lutni" na początku września 1892 roku. Funkcję tę pełnił przez blisko dwa lata, kończąc ją benefisowym koncertem w 1894 roku - po czym z powodu złego stanu zdrowia - powrócił do Warszawy, gdzie zmarł 4 marca 1895 roku.
"Dziennik Łódzki", rok 1892.
Stanisław Niedzielski rozpoczął pracę z chórem we wrześniu 1892 roku. Próby odbywały się dwa razy w tygodniu w Grand Hotelu.
Grand Hotel, Piotrkowska 72.
Piotrkowska 108.
Teatr Thalia
więcej w baedekerze tutaj: baedeker łódzki: Ulica Dzielna 18, Narutowicza 20.... czyli historia Teatru Thalia - i co było dalej?
Ten pierwszy występ był nie tylko przez muzyczną Łódź entuzjastycznie przyjęty, ale miał także ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju tego towarzystwa. Zrozumiano bowiem, że miastu przybyła nowa instytucja kulturalna, zdolna do organizowania własnymi siłami koncertów. Odtąd "Lutnia" - choć początkowo jeszcze sporadycznie, bo zaledwie co kwartał - urządzała oprócz zwykłych wieczorów także koncerty. Na występy te angażowano zarówno solistów miejscowych, jak i zamiejscowych, a nawet wybitnych wirtuozów zagranicznych.
Zapraszanie jednak sławnych artystów, zwłaszcza zagranicznych, stało się później kłopotliwe, gdyż było to duże obciążenie finansowe. Urządzanie koncertów wyłącznie przy pomocy miejscowych sił miało dla rozwoju łódzkiego życia koncertowego ogromne znaczenie, bo nie tylko zaspokajało ambicje lokalne, lecz także uwalniało Łódź od kompleksu niższości wobec Warszawy, obalając przekonanie, że bez warszawskich artystów nie można w Łodzi zorganizować koncertu. Praca, jaką Niedzielski wykonał dla nowo powstałej "Lutni", stanowiła zasadniczy fundament dla jej dalszego rozwoju. Jednak stale pogarszający się stan zdrowia, nie pozwolił mu na kontynuowanie tego dzieła i po koncercie pożegnalnym, który odbył się w czerwcu 1894 roku, miejsce jego zajął równie wybitny muzyk - Kazimierz Danysz. Przejął on kierownictwo artystyczne "Lutni" w czasie, gdy liczyła oba 232 członków, a chór posiadał w swym repertuarze 57 pieśni wyuczonych przez Niedzielskiego.
Nie doszło jednak do stagnacji, gdyż po zaprzestaniu działalności Łódzkiego Towarzystwa Muzycznego inne towarzystwa musiały wypełniać powstałą w ten sposób lukę w łódzkim życiu koncertowym, tym bardziej że poprzez urządzanie koncertów należało przyjść z pomocą potrzebującym robotnikom. Toteż już w marcu 1906 roku Towarzystwo urządziło większy koncert na rzecz Komitetu Obywatelskiego. W koncercie tym wzięli udział: Lucyna Robowska (fortepian), Lucyna Bruzendorf (śpiew), Józef Kotarbiński (deklamacje) oraz połączone chóry "Lutni" i Liry", którymi dyrygowali Alojzy Dworzaczek i Tadeusz Joteyko.
Zanim odbyła się pierwsza lekcja z Kazimierzem Danyszem, część członków "Lutni" postanowiła utworzyć nowy chór kościelny. Zamiar ten zrealizowali bezpośrednio po wyborze Danysza, bo już w pierwszych dniach lipca 1894 roku nowy zespół śpiewał w każdą niedzielę, podczas nabożeństwa w kościele św. Józefa przy ulicy Ogrodowej.
Kościół św. Józefa, ulica Ogrodowa.
"Rozwój", rok 1911.
Był to chór wotywny tegoż kościoła, który w połączeniu z innymi chórami kościoła św. Józefa od stycznia 1913 roku pracował na podstawie nowo zatwierdzonego statutu jako Towarzystwo Śpiewacze im. Stanisława Moniuszki.
"Rozwój", rok 1913.
Towarzystwo Śpiewacze "Lutnia", składające się z mężczyzn i kobiet, miało dotychczas jedynie chór męski. Na ogólne życzenie członkiń "Lutni" i nowego dyrektora, powstał także chór żeński. Kazimierz Danysz widział w tym pociągnięciu dalszy, głębszy cel: stworzenie chóru mieszanego, niezbędnego do prezentowania większych dzieł. Zdawał sobie sprawę, że nie można wykonywać dużych i trudnych utworów bez szkolonego śpiewaka, zasługującego na nazwę muzyka, dlatego już w 1894 roku urządził w Łodzi ogólny kurs nauki śpiewu solowego i teorii muzycznej. W ten sposób umożliwiono chętnym melomanom naukę muzyki; w szczególności śpiewu solowego.
"Lodzer Zeitung", 1895.
Wielką atrakcję stanowił XI koncert "Lutni" urządzony w sali koncertowej, w którym po raz pierwszy wystąpiły chóry żeńskie i mieszany. Wzięły w nim udział także dwie artystki warszawskie: wiolonczelistka Stanisława Sułkowska i śpiewaczka Jadwiga Mielęcka.
Cały sezon koncertowy - zakończony XII koncertem "Lutni" w Helenowie, ze współudziałem Orkiestry 37 Pułku Piechoty - był bardzo udany.
"Lodzer Zeitung", 1895.
Park Helenów.
Oprócz wielkich koncertów, urządzała "Lutnia" również zwykłe koncerty, z których dochód przeznaczano na cele dobroczynne. Wybitnie kameralny charakter miały różne podwieczorki i wieczornice, urządzane dla członków "Lutni" i zaproszonych gości. Wspaniałą wieczornicę urządzono w lutym 1895 roku w sali koncertowej, gdzie na trzech zainspirowanych estradach odbywały się występy instrumentalne i wokalne.
"Lodzer Zeitung", 1895.
We wrześniu 1895 roku Kazimierz Danysz zrzekł się dotychczas zajmowanego stanowiska. Do chwili wyboru nowego dyrektora funkcję tę pełnił dotychczasowy wicedyrektor "Lutni", kapelmistrz Stanisław Chodakowski. Rezygnacja Danysza mocno zahamowała pracę artystyczną dobrze rozwijającego się towarzystwa. Koncerty odbywały się rzadko, a programy wykazywały coraz niższy poziom ich wykonania. Wybór i zaangażowanie nowego dyrektora "Lutni" odwlekały się. Ostatecznie wybrano, w listopadzie 1896 roku, Alojzego Dworzaczka.
Alojzy Dworzaczek (1869-1931)
- polski muzyk pochodzenia czeskiego, kompozytor, dyrygent, skrzypek i nauczyciel muzyki.
"Rozwój", rok 1908.
Urodził się w środkowoczeskim mieście Český Brod. Studiował muzykę w Instytucie Muzycznym w Warszawie (1883-1892). Jego nauczycielami byli Stanisław Barcewicz i Zygmunt Noskowski. Od 1886 roku występował jako skrzypek w orkiestrze Warszawskich Teatrów Rządowych. Pracował też jako nauczyciel muzyki. Po przeniesieniu się do Łodzi był w latach 1896-1913 kierownikiem Towarzystwa Śpiewaczego "Lutnia". W osobie Alojzego Dworzaczka Łódź zyskała nie tylko chórmistrza, lecz także dobrze wykształconego skrzypka, śpiewaka, pedagoga, kompozytora i organizatora życia muzycznego, rozwijał ożywioną działalność muzyczną nie tylko na terenie łódzkiej "Lutni", lecz także w całym mieście.
"Lutnia" pod dyrekcją Alojzego Dworzaczka osiągnęła duże postępy, co często podkreślali znawcy muzyczni i o czym świadczyła stale zapełniona na koncertach widownia. Występy te odbywały się coraz częściej.
"Rozwój", rok 1898.
"Rozwój", rok 1899.
Do Łodzi zaczęli znów przyjeżdżać artyści warszawscy, jak: pianista Aleksander Michałowski, primadonna Opery Warszawskiej _ Zofia Konarska i zbierający w naszym mieście największe laury skrzypek - Stanisław Barcewicz.
Stanisław Barcewicz (1858-1929)
26 stycznia 1900 roku Barcewicz wykonał w Łodzi jeden ze swoich jubileuszowych koncertów z okazji 25-lecia rozpoczęcia pracy artystycznej.
"Rozwój", rok 1900.
Ważne ogniwo łączące polskie chóry w zaborze rosyjskim stanowiły zjazdy "Lutni".
Z chwilą powstania "Lutni" łódzkiej można już było myśleć o wymianie kulturalnej między chórami Królestwa. W tym celu organizowano zjazdy śpiewacze: pierwszy w Warszawie (rok 1895), drugi w Kaliszu (rok 1897) i trzeci w Łodzi, odbył się 29 maja 1898 roku. Był to zjazd zakrojony na wielką skalę. Na placu Cyklistowskim w Helenowie zbudowano specjalną halę na 1000 miejsc siedzących, nie licząc miejsc stojących i estrady dla 250 śpiewaków. Ogólnie obliczano, że na wszystkich występach chóralnych było około 7 tysięcy słuchaczy!
Park Helenów
Sława "Lutni" rosła, toteż zapraszano ją do wzięcia udziału w różnych imprezach zarówno łódzkich, jak i zamiejscowych - w 1898 roku zaproszono ją z koncertem podczas Wystawy Przemysłowo-Rolniczej w Kielcach, na rozpoczęcie działalności Stowarzyszenia Śpiewaczego "Lutnia" w Częstochowie (1901), na inauguracyjny koncert Filharmonii Warszawskiej (1901), na którym "Lutnia" łódzka wspólnie z "Lutnią" warszawską wykonała kantatę "Żyj pieśni" Władysława Żeleńskiego.
"Żyj pieśni", Władysław Żeleński.
Orkiestra i chór Filharmonii Warszawskiej, dyryguje Antoni Wit.
(źródło: YouTube.pl)
Na liście swoich członków chór miał wybitne nazwiska. Był wśród nich Henryk Sienkiewicz, któremu "Lutnia" w czasie jego pobytu w Łodzi z okazji otwarcia Teatru Wielkiego (teatr Sellina, przy dawnej ulicy Konstantynowskiej, dzisiaj Legionów) wręczyła dyplom, mianując go swoim członkiem honorowym.
"Rozwój", rok 1898.
"Rozwój", rok 1900.
Koncerty "Lutni", których od założenia Towarzystwa do 1900 roku było ponad 30, cieszyły się nie słabnącą frekwencją. W koncertach, a zwłaszcza wieczorkach muzycznych, uczestniczyły często małe zespoły wokalne. W koncertach urządzanych w porze letniej, brały też udział orkiestry, między innymi w Monstre-Koncercie w 1900 roku występowała holenderska orkiestra symfoniczna J. Quasta.
"Rozwój", rok 1900.
"Rozwój", rok 1900.
24 października 1902 roku "Lutnia obchodziła jubileusz 10-lecia swojego istnienia. W tym dniu urządzono wielki koncert i w fotograficznym atelier Bronisława Wilkoszewskiego wykonano grupowe zdjęcie Towarzystwa, a artysta Strzeżymir Pruszyński zrobił winietę. Dzień ten stał się okazją do podsumowania 10-letniej działalności Towarzystwa.
"Rozwój", rok 1902.
W końcu 1905 roku opracowano dla "Lutni" nowy statut, zmieniający znacznie zakres jej działania. Po zatwierdzeniu statutu przez władze, w 1906 roku, "Lutnia" straciła charakter towarzystwa wyłącznie śpiewaczego, jakim była na początku swego istnienia. Władze bowiem nie wydawały wówczas (rok 1892) zezwolenia na zawiązanie stowarzyszenia "o szerszym pokroju".
"Rozwój", rok 1905.
Według programu rozszerzonego statutu "Lutnia" stała się "orędowniczką śpiewu, muzyki, literatury i sztuki". Program jej działania obejmował odczyty treści literackiej i naukowej, jak również dotyczył sztuki i nauk społecznych, a nawet - urządzanie wystaw dzieł sztuki.
"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1924.
"Rozwój", rok 1906.
"Rozwój", rok 1906.
"Rozwój", rok 1906.
"Lutnia" uczestniczyła też w zjeździe śpiewaczym, który odbył się w Filharmonii Warszawskiej w grudniu 1906 roku. Łódzka "Lutnia" pod dyrekcją Dworzaczka wykonała Mazura z opery "Halka", który powtórzyła na ogólne życzenie...
"Rozwój", rok 1906.
"Rozwój", rok 1906.
Mazur z opery "Halka" wykonany przez Orkiestrę Symfoniczną Szkoły Muzycznej w Gdańsku pod dyrekcją Anny Janiak.
(źródło: YouTube.pl)
"Lutnia" zorganizowała własną orkiestrę smyczkową, która wystąpiła po raz pierwszy 28 kwietnia 1907 roku pod dyrekcją Alojzego Dworzaczka.
"Rozwój", rok 1907.
W sezonie 1908/1909 "Lutnia" urządziła siedem wieczorów wokalno-instrumentalnych i muzyczno-dramatycznych, posiadała trzy koła: śpiewacze, orkiestrowe i dramatyczne.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1908.
W sezonie 1909/1910 zorganizowano 19 wieczorków muzyczno-dramatycznych, podwieczorków muzycznych, wieczornic i podwieczorków tanecznych.
"Rozwój", rozwój 1910.
Największym wydarzeniem sezonu koncertowego 1911/1912 był "wielki koncert" "Lutni" (25 listopada 1911 roku) z udziałem Stanisława Barcewicza (skrzypce) i Ignacego Dygasa (śpiew) oraz Heleny Arkawinówny (deklamacje).
"Rozwój", rok 1911.
"Rozwój", rok 1911.
Sława "Lutni" rosła. Otrzymała ona zaproszenie od towarzystwa śpiewaczego "Hlahol" z Pilzna do wzięcia udziału w uroczystości 50-lecia istnienia tego towarzystwa. Obchody te połączone były z turniejem zespołów śpiewaczych. Nie ma jednak informacji o tym, czy "Lutnia" skorzystała z tej propozycji.
"Rozwój", rok 1912.
"Wielki koncert" tego towarzystwa odbył się też w łódzkim Domu Koncertowym 15 marca 1913 roku pod dyrekcją kierownika artystycznego "Lutni" Tadeusza Mazurkiewicza, z udziałem tenora Opery Warszawskiej Ignacego Dygasa, koncertmistrza Warszawskiej Orkiestry Symfonicznej Józefa Ozimskiego, artysty dramatycznego Teodora Orlanda oraz chóru "Lutnia".
"Rozwój", rok 1913.
Na początku 1914 roku liczba członków "Lutni" wynosiła 303 osoby, w tym chór męski liczył 45 osób, a chór żeński 29. Zespoły te wzięły udział w 10 koncertach. "Lutnia" miała też sekcję zespołów solowych i koło dramatyczne.
Na jej dorocznym "wielkim koncercie" 28 marca 1914 roku wystąpił pianista H. Melcer, wykonując między innymi Sonatę fortepianową A-dur Karola Szymanowskiego. W koncercie tym wzięła też udział śpiewaczka Jadwiga Lachowska.
"Rozwój", 1914.
Sonata fortepianowa A-dur Karola Szymanowskiego.
Sławomir Zubrzycki - fortepian.
Ostatnia część sonaty, nagranie z 1987 roku.
(źródło: YouTube.pl)
Dyrygenci "Lutni" do 1916 roku:
Stanisław Niedzielski (1892-1894)
Kazimierz Danysz (1894-1895)
Stanisław Chodkowski (zastępczo 1895-1896)
Alojzy Dworzaczek (1896-1912)
Tadeusz Mazurkiewicz (1913-1914)
Antoni Michałowski (od 1916)
"Gazeta Łódzka", rok 1916.
Na początku I wojny światowej "Lutnia" przerwała swoją działalność, wznawiając ją dopiero z początkiem 1916 roku, w nowym lokalu przy ulicy Piotrkowskiej 17.
Piotrkowska 17
Dyrekcję chórów objął Antoni Michałowski. Zorganizował chór męski, z którym 10 maja 1916 roku wystąpił w sali koncertowej przy ulicy Dzielnej (dziś Narutowicza). Chór ten kontynuował swoje zajęcia w sezonie 1917/1918.
"Nowy Kurier Łódzki", rok 1917.
Źródła:
Alfons Pellowski. Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
Wikipedia.pl.
"Rozwój", rok 1904.
"Śmiech", tygodnik humorystyczno-satyryczny, rok 1913.
Przeczytaj jeszcze:
Materiały archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
Utwory muzyczne pochodzą ze strony YouTube.pl.
Fot. współczesne Monika Czechowicz
BAEDEKER POLECA:
Alfons Pellowski. Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918.