"Lodzer Zeitung", 1867.
Stały teatr żydowski powstał w Łodzi dopiero na początku XX wieku, ale początki teatru w Łodzi sięgają, według badaczy tego problemu, lat czterdziestych XIX wieku. Przez wiele lat jednak życie teatralne miasta ograniczało się do przedstawień organizowanych przez przyjezdne trupy teatralne.
Stałe teatry powstały później, jako pierwszy powstał stały teatr niemiecki w maju 1867 roku. W okresie do 1882 roku, występy tego teatru organizowane były głównie w sali teatralnej hotelu „Paradyz”, Augusta Hentschla, przy ulicy Piotrkowskiej 175...
Piotrkowska 175, to tutaj znajdował się dom zajezdny "Paradyz".
"Lodzer Zeitung", 1868.
Dawny Teatr "Thalia" i to samo miejsce dzisiaj, siedziba łódzkiej filharmonii.
"Lodzer Zeitung", rok 1868.
Natomiast stały teatr polski powstał w Łodzi dopiero w 1888 roku, dzięki inicjatywie Łucjana Kościeleckiego, ówcześnie sekretarza redakcji „Dziennika Łódzkiego”, który dzięki otrzymanemu kredytowi przebudował salę teatru „Victoria”, mieszczącego się w budynku Wilhelma Kerna, przy ulicy Piotrkowskiej 67.
"Dziennik Łódzki", rok 1888.
Piotrkowska 67, to tutaj w podwórzu mieścił się hotel Victoria i teatr o tej samej nazwie.
Stały teatr żydowski powstał w Łodzi dopiero na początku XX wieku. Jednakże pierwsze występy zespołów żydowskich sięgają lat sześćdziesiątych wieku XIX. Otóż już wiosną 1868 roku występował w Łodzi w ogrodzie właściciela szynku Andreasa Fischera, przy ulicy Średniej (dziś Pomorska), zespół pięciu śpiewaków żydowskich z Brodów.
"Kurier Warszawski", rok 1869.
Kolejny występ - trupy aktorów żydowskich z warszawskiego Muranowa, odnotował „Kurier Warszawski” w styczniu 1869 roku grupa ta dała dwa przedstawienia, pierwsze: "Zbawienie Izraelitów z niewoli egipskiej czyli Mojżesz" i drugie: "Jakub i jego synowie". Jak pisała Anna Kuligowska dla występujących w Łodzi w latach siedemdziesiątych XIX wieku trup teatralnych polskich, niemieckich i oczywiście żydowskich niezwykle ważną kwestią była obecność na przedstawieniach widowni żydowskiej, która według opinii ówczesnych miała szczególnie rozwinięte zamiłowania teatralne. Między innymi znakomity aktor Ludwik Solski, po latach, wspominał, że w 1876/1877 roku podczas występów w Łodzi zespołu Anastazego Trapszy, przedstawienia celowo rozpoczynano dopiero o dziewiątej wieczorem,
„aby plutokracja żydowska mogła po pracy w bankach, fabrykach i przedsiębiorstwach, zjeść kolację i dopiero w sytości ciała zażywać strawy duchowej”.
Portret Anastazego Trapszy. Fot. Karol Bayer, ok. 1860.
Ze zbiorów Biblioteki Narodowej.
W 1887 roku, wspomniany już późniejszy twórca stałego teatru polskiego Łucjan Kościelecki, pisał w „Dzienniku Łódzkim”, że „Teatr polski w Łodzi, jeśli jeszcze wegetuje jako tako od sezonu do sezonu, zawdzięcza to wyłącznie inteligencji żydowskiej”.
"Dziennik Łódzki", rok 1887.
Fryderyk Sellin - (więcej przeczytasz TUTAJ)
W końcu 1877 roku w teatrze Fryderyka Sellina przy ulicy Konstantynowskiej 16 (obecnie ul. Legionów), występował warszawski nadkantor J. L. Weiss z zespołem śpiewaków prezentując śpiewy synagogalne oraz utwory Haydna, Haendla, Beethovena i Mendelsohna. Występ ten spowodował, iż od tego czasu zespoły żydowskie najczęściej organizowały własne przedstawienia w teatrze Sellina, tym bardziej, że zespoły polskie występowały w niedawno zbudowanym teatrze W. Kerna przy ul. Piotrkowskiej 67 (teatr Victoria).
Teatr przy ulicy Konstantynowskiej 16 (dzisiaj Legionów)
"Lodzer Zeitung", 1867.
W następnych latach w teatrze Sellina, znalazł miejsce teatr Variété, który najczęściej prezentował niezbyt wyszukane programy z udziałem szansonistów, komików treserów, akrobatów oraz tancerzy. Występowały tutaj „polsko-niemieckie kwartety żydowskie z Warszawy”, lub „niemiecko-żydowskie sekstety”.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1903.
Na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku, w teatrze „Victoria” gościła trupa teatralna żydowska, którą kierowali Jakub Spiwakowski i Jakub Adler. Prezentowali oni sztuki Abrahama Goldfadena (m. in. "Kapryśna córka") w języku jidysz. Sam Goldfaden był w Łodzi z własnym zespołem w latach 1885 i 1886. Ponadto w tym czasie gościły w Łodzi inne żydowskie trupy teatralne, m. in. Józefa Wajnsztoka, Jakuba Adlera, Grodnera i Abrahama Izaaka Tancmana. Niestety od sierpnia 1883 roku wprowadzono na terenie Cesarstwa Rosyjskiego zakaz wystawiania spektakli żydowskich. Mimo tego zakazu w latach następnych żydowskie zespoły teatralne organizowały występy w Łodzi.
Wśród wielu z nich warto odnotować występ w 1887 roku operetki żargonowej pod dyrekcją Grodnera, który spotkał się z ostrą krytyką recenzenta „Dziennika Łódzkiego”.
Niezwykłą popularnością cieszyły się spektakle organizowane jesienią 1888 roku w teatrze „Victoria” przez zespół żydowski kierowany przez Jakuba Adlera i Abrahama Izaaka Tancmana. Przedstawienia Ahaszwerusza Goldfadena, Katorschnik Szajkiewicza, czy Uriel Acosta Karla Gutzkowa oraz gra aktorów żydowskich - Anety Grodner, Abrahama Fiszkinda, Berty Tancman spotkały się z dużym uznaniem recenzenta niemieckiej gazety „Lodzer Tageblatt”.
W końcu 1888 roku po raz kolejny władze rosyjskie wprowadziły zakaz wystawiania sztuk teatralnych w języku jidysz. Jak się jednak okazało i ten zakaz nie był przestrzegany, bowiem w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w Łodzi dość często występowały żydowskie zespoły teatralne.
Stałe teatry w Łodzi. "Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1903.
Pisząc na temat teatru żydowskiego w Łodzi, warto zwrócić uwagę na duże zaangażowanie przedstawicieli elity społeczności żydowskiej w subsydiowanie sceny polskiej w mieście. Otóż po otwarciu w 1901 roku Teatru Wielkiego Fryderyka Sellina przy ulicy Konstantynowskiej 14-16 (w uroczystości wzięli udział Henryk Sienkiewicz i Henryk Siemiradzki, TUTAJ), kiedy w 1903 roku powstało Polskie Towarzystwo Teatralne, jego członkami zostali przedstawiciele wybitnych rodów burżuazyjnych pochodzenia niemieckiego, jak również żydowskiego. I tak obok pierwszego prezesa tegoż towarzystwa Emila Geyera, wiceprezesem był Maurycy Poznański. Poza nim w składzie znaleźli się także następujący przedstawiciele rodzin żydowskich: Stanisław Silberstein, Zygmunt Weinreb, Dawid Lande i Józef Rappaport.
Informator handlowo-przemysłowy m. Łodzi, rok 1909.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.
Z kolei w 1913 roku prezesem został Leon Gole, sekretarzem Marceli Barciński, członkami natomiast byli: Henryk Barciński, Bolesław Feinstein, Mieczysław Hertz, Roman Oberfeld.
Mieczysław Hertz (1870-1943)
- polski handlowiec, statystyk, literat, działacz społeczny i samorządowy związany z Łodzią, autor wspomnień poświęconych wydarzeniom I wojny światowej w Łodzi.
Stały teatr żydowski powstał w Łodzi w 1905 roku dzięki inicjatywie Icchaka Zandberga, który utworzył własny zespół, korzystając z faktu, iż sala Teatru Wielkiego Fryderyka Sellina była wolna, bowiem okazała się za duża (1250 miejsc) dla teatru polskiego, który wrócił do sali „Victorii”.
Tetr Wielki przy dawnej ulicy Konstantynowskiej. Okazały gmach, zaprojektowany przez architekta Adolfa Zeligsona, a budowany kosztem popularnego na gruncie łódzkim cukiernika i zarazem przedsiębiorcy teatralnego Fryderyka Sellina, odpowiadał ambicjom mieszkańców wielkiego ośrodka przemysłowego.
Icchak Zandberg stworzył stałą scenę żydowską, która według określenia Zalmana Zilbercwajga, autora fundamentalnego „Leksikon fun jidiszn teater”, dała „najmocniejsze podwaliny sceny żydowskiej w Europie Wschodniej”.
Zandberg dawał nieprzerwanie przedstawienia aż do wybuchu I wojny. Powodzenie zdobył dzięki bogatemu repertuarowi; systematycznie też sprowadzał na gościnne występy znanych aktorów: Borysa Tomaszewskiego, Davida Kesslera, Klarę Jong, E.R. Kamińską oraz przybyłego z Londynu Morisa Wachsmana, który po śmierci Zandberga objął dyrekcję Teatru Wielkiego.
Zespół Icchaka Zandberga. W latach 1905-1914 Teatr Wielki nieprzerwanie był stałą sceną dla żydowskiego zespołu.
Icchak Zandberg (1871-1915)
- urodził się w Łodzi. Jego ojciec był właścicielem pralni samoobsługowej. Icchak od dzieciństwa śpiewał, występował w grupach ulicznych, wędrownych śpiewaków. Występował w zespołach prezentujących repertuar w jidysz: Kamińskiego, Fihzona, Bersteina i innych. Posiadał piękny głos, zadebiutował w roli kochanka w "Absalom", grał w przedstawieniach: "Bar Kochba", "Gedaylahu", "Khurbin Yerushalayim" ("Zburzenie Jerozolimy'). Później próbował swych sił w rolach komicznych ("Kuni lemel", "Natan hakhasun", "Shulamis" Goldfadena, "Khinke un Pinke" Lateinera i wielu innych. Dzięki wrodzonej naturalności i intuicji artystycznej stworzył wiele interesujących kreacji. Szczególnie popularny w roli Peretza w "La skhmud" Goldfadena i jako Khnukh w "Ashe Re" Lateinera.
W 1905 roku Icchak zandberg został dyrektorem sceny żydowskiej i prowadził swój zespół w łódzkim Teatrze Wielkim Fryderyka Sellina. W ciągu dziewięciu lat pracy na deskach tego teatru stworzył tam silny punkt wsparcia dla sceny jidysz w Europie Wschodniej. Sam wycofał się ze sceny, występując sporadycznie głównie w rolach już dawniej granych. Zandberg angażował do swojej trupy czołowe siły jidysz, byli to aktorzy tej miary jak Meerson, Titelman, Juliusz Adler, zapraszał również wybitnych aktorów jidysz aż zaa oceanu, pracowali z nim amerykańscy artyści: Morris Moshkovich, Boris Thomashefky, David Kessler, Jacob Silbert, Elias Rothstein, Malvina Lobel.
Boris Thomashefky, Elias Rothstein i Malvina Lobel
artyści scen amerykańskich występujący na łódzkiej scenie Ichaka Zandberga. 
Elias Rothstein na scenie teatru w Bostonie.
Icchak Zandberg jako pierwszy wyreżyserował kilka sztuk Sholema Ascha, Peretza Hirsbeina i Icchaka Katzenelsona. W 1914 roku, wraz z wybuchem I wojny światowej spektakle zostały przerwane, a teatr został przekształcony na szpital dla rannych żołnierzy. Zandberg wyjechał do Warszawy, gdzie zachorował - osiedlił się w pobliskim uzdrowisku w Otwocku, gdzie zmarł w osamotnieniu 24 czerwca 1915 roku.
Repertuar teatru żydowskiego był bardzo urozmaicony, obok żydowskich operetek i melodramatów, autorstwa Abrahama Goldfadena, wystawiano także operetki amerykańskie, francuskie i niemieckie.
Ponadto, co świadczyło o wysokim poziomie zespołu, wystawiano również dzieła klasyczne takie jak: "Dama kameliowa" Aleksandra Dumasa-syna, "Żywy trup" Lwa Tołstoja, czy "Medea" w tłumaczeniu Jakuba Gordina. Warto zaznaczyć, że w teatrze Icchaka Zandberga gościnnie występowali najwybitniejsi ówcześnie aktorzy żydowscy, a mianowicie: Fanny Blumentall, Klara Jong, Ester Rachel Kamińska i Borys Tomaszewski.
Ester Rachel Kamińska, gwiazda żydowskich scen w Warszawie.
Już w latach I wojny światowej żydowski zespół w Teatrze Wielkim prowadził Morris Waksman. Należy dodać, że poważną rolę w rozwoju teatru żydowskiego odegrało utworzone w 1907 roku Żydowskie Towarzystwo Dramatyczne „Kunst”.
Dawna ulica Cegielniana, kamienica pod numerem 18,
gdzie mieścił się żydowski teatr "Scala"
(zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)
"Ilustrowany Express Wieczorny", rok 1923.
"Republika, rok 1924.
W ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej powstał w Łodzi drugi stały teatr żydowski. Otóż otwarty we wrześniu 1912 roku teatr "Scala" przy ulicy Cegielnianej 18 (obecnie ulica Więckowskiego 15) stał się stałą sceną dla żydowskiej operetki i rewii, jak również przedstawień dramatycznych. Teatrem "Scala" kierowali Juliusz Adler i Herman Sierocki. W styczniu 1916 roku przyjechały tu na gościnne występy w "Medei" Gordina i "Urielu Akoście" Gutzkowa - gwiazdy teatru warszawskiego Ester Rachel i Ida Kamińskie. Świadczyło to o dużej aktywności żydowskiego towarzystwa artystycznego w porównaniu do polskiego i niemieckiego, jak również o dużej popularności przedstawień żydowskich, a także o zapotrzebowaniu w środowisku żydowskiej inteligencji oraz innych grup społeczno-zawodowych na teatr.
"Republika", rok 1923.
"Głos Poranny", rok 1936.
"Ilustrowana Republika", rok 1939.
"Głos Poranny", rok 1939.
Warto więc odnotować, że na początku XX wieku w Łodzi funkcjonowały: dwa teatry stałe polskie kierowane przez Aleksandra Zelwerowicza („Teatr Polski”), i Andrzeja Mielewskiego („Popularny”), jeden niemiecki „Thalia”, gdzie dyrektorem był Adolf Klein oraz dwa żydowskie: Teatr Wielki kierowany przez Icchaka Zanberga i teatr „Scala” z Juliuszem Adlerem i Hermanem Sierockim.
"Gazeta Łódzka", rok 1915.
Społeczność żydowska w Łodzi odegrała pierwszoplanową rolę w rozwijaniu życia teatralnego w mieście. Jak pisała ówczesna prasa na widowni teatrów polskich, niemieckich i żydowskich w okresie do 1914 roku przeważała publiczność żydowska.
Po I wojnie światowej teatry wznowiły przedstawienia - ale, to już inna historia...
Po I wojnie światowej teatry wznowiły przedstawienia - ale, to już inna historia...
"Głos Poranny", rok 1931.
Źródła:
Wiesław Puś. Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914.
Amelia Adler. Dos leben fun a idisher aktrise, "Di idishe velt".
Anna Kulikowska, Teatr, [w:] Łódź. Dzieje miasta.
Encyklopedia Teatru encyklopediateatru.pl
Rzeczpospolita. Łódzka Scala i Teatr Wielki.
"Głos Poranny", rok 1932.
Fot. archiwalne pochodzą ze stron:
Yeshiva University Museum www.yumuseum.org
Yeshiva University Museum www.yumuseum.org
www.museumoffamilyhistory.com
Instytut Teatralny im. Mieczysława Hertza http://instytuthertza.pl/ Żydowski Instytut Historyczny https://www.jhi.ploraz ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego,Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi i Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.