SEN O WIELKIEJ ŁODZI - druga połowa XIX wieku

Druga połowa XIX wieku – Łódź nabiera wielkomiejskiego charakteru. Zmienia się wygląd ulic, na których pojawiają się latarnie gazowe. Pierwsza z nich rozbłysła 13 lipca 1869 roku przed willą Ludwika Meyera przy zbiegu ulic Mikołajewskiej i Pasażu Meyera (dzisiaj Sienkiewicza i Moniuszki), który był wówczas prywatną ulicą tego fabrykanta. 

Meyer na swoim terenie wytoczył ulicę i postawił tam kilka budynków z myślą o ich wynajmie. Architektem dozorującym budowle przy pasażu był Hilary Majewski.*

Dawny Pasaż Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki)

Uruchomienie gazowni w mieście oraz założenie chodników było ukoronowaniem działalności rady Miejskiej rozwiązanej w 1869 roku. Powołane do życia Towarzystwo Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej wybudowało torowisko do Koluszek i w ten sposób Łódź otrzymała pierwsze połączenie kolejowe. Głównym udziałowcem tego przedsięwzięcia, obok łódzkich przemysłowców, był warszawski bankier Jan Bogumił Bloch, który później też eksploatował kolej.
 Uruchomienie linii kolejowej pozwoliło na usprawnienie transportu łódzkiego, który dotychczas odbywał się końmi od stacji kolejowej w Rokicinach. Dwie dawne ulice: Przejazd (obecnie Tuwima) i Nawrot od tego wzięły swój historyczny początek i swoje nazwy. Najintensywniejsza rozbudowa przemysłu włókienniczego w 
Jan Bogumił (Gotlieb) Bloch

Łodzi następuje po roku 1970, co wiąże się z wkroczeniem w okres wielkokapitalistycznego rozwoju miasta poprzez wzmożone oddziaływanie kapitału na przemysł. Władze przestając się troszczyć o rozwój przemysłu, stworzyły tym samym miejsce dla działania dla banków i ich akcji kredytowych.

Bank Handlowy, obecnie - Powszechna Kasa Oszczędności Bank Państwowy I Oddział (aleja Kościuszki 15, dawniej Spacerowa lub Promenada). 

Zamiast dotychczasowej filii warszawskiego banku, istniejącej jako oddział łódzki Banku Polskiego, utworzono w 1872 roku Bank Handlowy* oraz założono Towarzystwo Kredytowe m. Łodzi*, które odegrało ważną rolę w budownictwie mieszkaniowym.

Towarzystwo Kredytowe, ulica Pomorska 21.

Oddziaływanie kapitału finansowego na przemysł spowodowało przekształcenie się wielu zakładów przemysłowych w spółki akcyjne. Dotychczas istniejące spółki posiadały charakter tylko rodzinny i miały wyłącznie na celu zabezpieczenie własnych interesów. Tworzenie spółek akcyjnych spowodowało w przemyśle bawełnianym jego dalszą rozbudowę przez tworzenie zakładów posiadających wszystkie działy produkcji. Koncentracja przemysłu na taką skalę pozwoliła na samodzielne, w ramach jednego przedsiębiorstwa, wyprodukowanie, wykończenie i sprzedanie towaru. W pojęciu koncentracji przemysłu mieściło się też budowanie całych zespołów fabrycznych, w skład których wchodziły budynki mieszkalne, fabryczne i pałace przemysłowców.

Największe takie enklawy fabryczne powstały przy ulicy Ogrodowej (I. K. Poznańskiego)* oraz na Księżym Młynie (K. Scheiblera) *. 

Imperium Izraela Poznańskiego.

Podobne zespoły fabryczne, lecz już na mniejszą skalę, zostały wybudowane również przez innych przemysłowców w różnych częściach miasta, z dala od głównej arterii komunikacyjnej, jaką była wówczas ulica Piotrkowska. Wiązało się to z powszechną tendencją do lokalizowania nowych przedsiębiorstw na obrzeżach miasta, gdzie było więcej wolnej przestrzeni do rozbudowy i parcele były tańsze.

Imperium Karola Scheiblera "Księży Młyn".

Przemysłowcy mający duże place, przestarzałe urządzenia przemysłowe i fabryczne oraz ciasne domy, sprzedawali swoje działki na ulicy Piotrkowskiej po 25 rubli za łokieć i kupowali nowe przy granicach miasta, płacąc po rublu za łokieć ziemi. Tam też stawiali nowe budynki fabryczne i wyposażali je w nowoczesne maszyny. Tak zrobił między innymi Ludwig Meyer, przenosząc się z Piotrkowskiej 72 do osady leśnej „Mania”, przy drodze srebrzyńskiej. Te zespoły fabryczne należą dziś do unikatowych zabytków architektury przemysłowej XIX wieku.

Czynnikiem sprzyjającym rozbudowie i koncentracji przemysłu było niewątpliwie wprowadzenie w 1877 roku przez rząd carski cła ochronnego dla wyrobów włókienniczych. Bezpośrednio po jego wprowadzeniu wartość wyprodukowanych przez Łódź towarów wzrosła do 18 mln rubli (1879 rok), co powodowało dalsze ożywienie przemysłu wełnianego. Z innych gałęzi przemysłowych najbardziej rozwijały się branże: spożywcza i metalowa (produkująca maszyny i części do nich)*, które przeżywały okres prosperity oparty na koniunkturze przemysłu włókienniczego.

"Sen o wielkiej Łodzi" - fragment filmu "Ziemia obiecana" Andrzeja Wajdy z 1975 roku.

* Przeczytaj jeszcze:

PASAŻ LUDWIGA MEYERA
ŁÓDZKI BANK HANDLOWY
Towarzystwo Kredytowe m. Łodzi
Pałac Izraela Poznańskiego
KSIĘŻY MŁYN
ŁÓDZKIE RODY FABRYKANCKIE
Łódź. Wełna i... przemysł metalowy

źródła:
Marek Budziarek, Leszek Skrzydło, Marek Szukalak. Łódź nasze miasto.
Youtube.pl

Fotografie współczesne Monika Czechowicz