baedeker łódzki: Żydowskie szkolnictwo w Łodzi do wybuchu I wojny światowej.

Od końca XVIII wieku do 1914 roku, w systemie kształcenia dzieci i młodzieży żydowskiej na ziemiach polskich, podstawową rolę odgrywały chedery - elementarne szkoły żydowskie o charakterze religijnym. W chederach uczyli mełamedowie (nauczyciele małych dzieci), wyłącznie chłopców w wieku od 4 lub 5 roku życia.

Mełamed wraz z uczniami w chederze

(źródło: http://www.gfh.org.il/)

Nauka w chederach trwała 9 lat i obejmowała czytanie po hebrajsku Tory, zapoznanie się z częścią Talmudu, jak również tłumaczenie z hebrajskiego na jidysz, czasami uczono czytania i pisania po niemiecku, po polsku i później po rosyjsku. W chederach uczono także arytmetyki.

W Łodzi pierwszymi nauczycielami byli na początku XIX wieku rzezacy rytualni. Pierwszym rzezakiem rytualnym, a jednocześnie nauczycielem był od 1807 roku Lewek Heber, a jego zastępcą Pinkus Sonenberg.

Wkrótce okazało się jednak, że zdaniem członków łódzkiej gminy żydowskiej obaj rzezacy rytualni zaniedbywali nauczanie dzieci, zajmując się handlem. W związku z powyższym władze administracyjne w 1810 roku podjęły decyzję o zmianie na stanowisku rzezaka, którym został Dawid Herszkowicz, pełniący jednocześnie funkcję kantora w miejscowej bożnicy, był on także nauczycielem. Nie ma jednak informacji, czy w tym czasie funkcjonował w Łodzi cheder, czy raczej mełamed uczył dzieci w synagodze przy okazji sprawowania funkcji kantora. W spisie ludności żydowskiej z 1821 roku, sporządzonym przy okazji przyjmowania przez rodziny żydowskie stałych nazwisk, wśród zawodów, które reprezentowali poszczególni przedstawiciele tej społeczności, spotykamy jednego nauczyciela. Był nim przybyły w 1820 roku z Uniejowa Szmul Jakubowicz, który przyjął nazwisko Grynsztayn. Podobnie jak w poprzednim przypadku, nie wiemy, czy prowadził cheder. Wydaje się jednak, że w tym czasie, kiedy ludność żydowska Łodzi liczyła już ponad 260 osób, potrzeba istnienia chederu była oczywista, można mniemać, że przybycie w 1820 roku nauczyciela z Uniejowa było następstwem zabiegów ze strony łódzkiej gminy żydowskiej.

Cheder (źródło: tygodnikits.pl)

Nie ma bezpośrednich informacji na temat liczby chederów. Pierwsze dane na ten temat pochodzą z 1861 roku, kiedy w Łodzi było 22 mełamedów.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Z kolei według informacji ukazującego się od 1884 roku „Dziennika Łódzkiego”, w 1885 roku władze miejskie (prezydent miasta, policmajster i lekarz miejski), na podstawie decyzji gubernatora piotrkowskiego, były zobowiązane do przeprowadzenia kontroli funkcjonujących w Łodzi chederów. Kontrola miała obejmować głównie warunki higieniczne lokali szkolnych (wielkość, meble, oświetlenie). W okresie od kwietnia 1885 roku do sierpnia tegoż roku komisja powołana przez władze miejskie skontrolowała 107 chederów, w których uczyło się 1510 chłopców. Warto dodać, że wcześniej „Dziennik Łódzki” podawał, że w Łodzi ogółem funkcjonuje 230 chederów (w Warszawie w tym czasie czynne były 234 chedery).

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Według danych urzędowych w 1895 roku wśród wielu chederów funkcjonujących w Łodzi na uwagę zasługiwało 15 szkółek religijnych, były to: Abrama Bara przy ul. Rzgowskiej, Szmula Ferenbacha przy ul. Wschodniej 64, Szymona Freindlicha przy ul. Wolborskiej 18, Szlomy Gutmana przy ul. Piotrkowskiej 69, Icka Kona przy ul. Północnej, Markusa Krula przy ul. Średniej, Tobiasza Kleczewskiego przy ul. Cegielnianej 56, Manasse Kryńskiego przy ul. Piotrkowskiej 19, Szlomy Majzela przy ul. Zachodniej 54, Icka Płockiego przy ul. Wschodniej 16, Jankiela Sybirskiego przy ul. Kamiennej 13, Abrama Szapiro przy Nowym Rynku 11, Natana Taube przy ul. Zarzewskiej, Gedani Wąsowicza przy ul. Nowomiejskiej 6 oraz Mendla Wunte przy ul. Kamiennej 14.

Mimo że chedery spełniały głównie rolę szkół religijnych, to jednak w życiu społeczności żydowskiej odgrywały istotną rolę kształcącą. Kiedy bowiem w 1846 roku sporządzono w Łodzi wykaz umiejących czytać i pisać oraz analfabetów, okazało się że wśród chrześcijan tylko 16% potrafiło czytać, a 10% pisać i czytać, natomiast liczba analfabetów przekraczała 74%. Z kolei wśród Żydów łódzkich 56% potrafiło czytać, a 25% pisać i czytać, analfabeci stanowili poniżej 20% ogółu starozakonnych.

Jest oczywiste, że na taki stan rzeczy poważny wpływ miało nauczanie chłopców żydowskich w chederach, ponieważ w tym czasie niewielka liczba dzieci żydowskich uczęszczała do państwowych szkół elementarnych. Według danych z lat dwudziestych XIX wieku w jedynej wówczas szkole elementarnej w 1820 roku na ogólną liczbę 11 uczniów uczęszczało 3 Żydów, w 1821 roku wśród 47 uczniów tej szkoły, dzieci żydowskich było 9. W 1825 roku kiedy liczba uczniów wzrosła do 108 osób, już połowę stanowili uczniowie Żydzi, w tym 30 chłopców i 24 dziewczęta.

Jednakże w latach trzydziestych i czterdziestych mimo stałego przyrostu liczby ludności żydowskiej, liczba dzieci tej narodowości, uczęszczających do szkoły elementarnej, zdecydowanie spadła. W roku szkolnym 1839/1840 wśród 55 uczniów szkoły elementarnej był tylko jeden z rodziny żydowskiej. W 1843/1844 uczęszczało tylko 3 Żydów na ogólną liczbę 90 uczniów. W 1848/1849 roku - 9 Żydów, w 1851/1852 - 4 uczniów żydowskich, w 1855/1856 tylko 3 Żydów, natomiast w 1859/1860 roku jedynie 7 uczniów żydowskich na ogólną liczbę 92 uczniów.

Wydaje się, że główną przyczyną spadku liczby uczniów żydowskiego pochodzenia w państwowej szkole elementarnej, było przywiązanie większości społeczności żydowskiej do wychowania religijnego i pobierania nauki w chederze, natomiast grupa zamożnych Żydów tzw. reformowanych, lub „postępowców”, przedkładała kształcenie prywatne nad naukę w szkołach elementarnych. Na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku istotną rolę wśród społeczności żydowskiej w Łodzi zaczęła odgrywać grupa zamożnych reformowanych Żydów, którzy założyli Towarzystwo Izraelitów Niemieckiego Rytuału. Jak podaje François Guesnet byli to zamożni kupcy pochodzący z pogranicza pruskiego, ich liczebność wynosiła około 1500 osób (150 rodzin). Posiadali oni własny dom modlitwy, gdzie występował kaznodzieja głoszący „zakon Boży” w języku niemieckim.

W grupie tej znajdowali się Majer i Bernard Ginsbergowie, Adolf (Abram) Likiernik oraz Izrael Kalmanowicz Poznański, późniejszy potentat przemysłowy. Warto także dodać, że Adolf Likiernik, Izydor Kempiński i Bernard Ginsberg w 1861 roku zostali wybrani do rady miejskiej m. Łodzi.

Piotrkowska 36. W latach 60. XIX stulecia posesja należała do majstra tkackiego i farbiarskiego Adolfa (Abrama) Likiernika. Abram Likiernik, w połowie lat 40. XIX wieku, jako jeden z pierwszych łodzian wyznania mojżeszowego uzyskał zezwolenie władz carskich na osiedlenie się poza rewirem wyznaczonym dla starozakonnych.

Z inicjatywy postępowych Żydów w czerwcu 1861 roku gmina żydowska w Łodzi wystąpiła z wnioskiem o utworzenie w Łodzi rządowej szkoły elementarnej dla dzieci żydowskich. W imieniu gminy uzasadniał taką potrzebę w piśmie do władz gubernialnych w Warszawie Samuel Kochański. Mimo poparcia ze strony władz miejskich ze względu na wybuch powstania styczniowego w 1863 roku, sprawa ta została odłożona.

"Jutrzenka", rok 1862.

W listopadzie 1863 roku w tej sprawie znaczniejsi Żydzi wystosowali odpowiednie pismo do płk Aleksandra Broemsena naczelnika wojennego m. Łodzi. W styczniu 1864 roku otrzymali zezwolenie na tworzenie elementarnej szkoły rządowej dla dzieci wyznania mojżeszowego. Jednakże szkoła ta zaczęła funkcjonować dopiero w 1865 roku.

"Jutrzenka", rok 1862.

Wcześniej, w 1862 roku powstała w Łodzi prywatna szkoła elementarna dla dzieci żydowskich, którą prowadził Adolf Szarlam przy ul. Średniej. Warto dodać, że Adolf Szarlam poszukiwał poprzez ogłoszenie w „Jutrzence” w 1862 roku nauczyciela, „który posiada gruntownie i gramatycznie język polski i hebrajski i który by był zdolny przedmioty hebrajskie wykładać po polsku”.

"Jutrzenka", rok 1862.

W szkole Szarłama, gdzie uczyło się 40 dzieci żydowskich, pracował także Moryc Siiss z Częstochowy, który miał być kierownikiem pierwszej żydowskiej szkoły rządowej, prawdopodobnie w 1864 roku stał się on właścicielem wspomnianej szkoły prywatnej.

Na początku lat sześćdziesiątych XIX stulecia działało w Łodzi w środowisku żydowskim wielu nauczycieli i korepetytorów wykładających prywatnie przedmioty świeckie.

Jednym z bardziej znanych był Bernard Landau z Częstochowy, który ukończył „wyższą szkołę w kraju”, wcześniej był nauczycielem we Włocławku. W Łodzi w 1861 roku założył, jak pisze F. Friedman, „pensjonat dla żydowskich uczniów szkół publicznych, udzielając równocześnie korepetycji dzieciom ucywilizowanych starozakonnych”.

Herman Konstadt (1835-1895)

Wspomniana wyżej pierwsza żydowska szkoła państwowa (więcej w baedekerze TUTAJ) w zamyśle inicjatorów jej utworzenia (Herman Konstadt, Jakub Dobranicki, Lejzer Berger, Henoch Goldberg) miała być 2-klasową szkołą męską, dla dzieci wyznania mojżeszowego. Na jej kuratora wyznaczono Hermana Konstadta, ówcześnie członka Rady Miejskiej w Łodzi. Ortodoksyjni Żydzi, po jej otwarciu w kwietniu 1865 roku, organizowali protesty, nawoływali do bojkotu tej placówki. Jednakże władze oświatowe ostatecznie podjęły decyzję o uruchomieniu szkoły elementarnej męskiej, otrzymała ona jednak status szkoły 1-klasowej.

Rocznik łódzki poświęcony Łodzi i okolicy, rok 1928.

W okresie do 1869 roku szkoła funkcjonowała przy ul. św. Jakuba w dzierżawionym budynku.

Ulica Jakuba. Budynek już nie istnieje.

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, dzięki inicjatywie Hermana Konstadta szkoła została przeniesiona do nowych pomieszczeń przy ul. Solnej.

Ulica Solna.

Warto dodać, że pełniący obowiązki kuratora Konstadt z własnych funduszy zbudował salę gimnastyczną w tej szkole, a także przez okres 13 lat płacił pensje nauczycielom gimnastyki i śpiewu. W 1879 roku decyzją Kuratora Warszawskiego Okręgu Naukowego omawianą szkołę elementarną żydowską przekształcono na 2-klasową. W następnych latach w wyniku zabiegów Hermana Konstadta i środowiska postępowych Żydów, władze wyraziły zgodę na utworzenie w Łodzi 1-klasowej szkoły elementarnej żydowskiej dla dziewcząt. Szkoła ta rozpoczęła swoją działalność w roku szkolnym 1882/1883. Już w pierwszym roku jej funkcjonowania naukę pobierało 150 dziewcząt.

W 1885 roku Herman Konstadt przekazał szkole żeńskiej, która mieściła się także przy ul. Solnej, nowe meble, wcześniej od momentu jej uruchomienia utrzymywał ją z własnych środków.

Jednodniówka "Dzień ubogich w Łodzi", 17 września 1911 roku.

Na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, dzięki usilnym staraniom Dozoru Bóżniczego, powstała druga żydowska męska szkoła elementarna 1-klasowa. Rozpoczęła ona działalność w 1891 roku w budynku przy ulicy Południowej (dziś Rewolucji 1905 roku). Dotychczasowy opiekun i fundator szkół elementarnych żydowskich Herman Konstadt, który już wcześniej od 1881 roku założył własną fundację „Dom Ubogich w Łodzi”, w 1894 roku, na rok przed śmiercią, sporządził nowy testament, w którym większość swojego majątku przeznaczył na utworzenie Fundacji Dobroczynnej im. Małżonków Konstadt (fundacja ta po wielu perturbacjach powstała dopiero w październiku 1899 roku).

"Rozwój", rok 1898.

Istotną częścią testamentu było przeznaczenie 30 tysięcy rubli na zakup działki i budowę pomieszczeń dla trzy- lub czteroklasowej szkoły elementarnej dla dzieci żydowskich, która miała nosić nazwę: „Szkoła Elementarna imienia Hermana i Miny Konstadt”.

"Rozwój", rok 1898.

Po śmierci Konstadta, który zmarł jesienią 1895 roku, już w maju 1896 roku władze oświatowe wyraziły zgodę na utworzenie planowanej szkoły, jednakże tylko 2-klasowej.

Jednodniówka "Dzień ubogich w Łodzi", 17 września 1911.

Grób małżonków Miny i Hermana Konstadtów, Nowy Cmentarz Żydowski przy ulicy Brackiej.

Herman Konstadt, poza zapisem 30 tysięcy rubli na budowę szkoły, przeznaczył także pewne sumy na opłacenie czynszu za mieszkania dla trzech młodych nauczycieli przyszłej szkoły. Jednakże w 1897 roku zarząd Dozoru Bóżniczego w składzie - Izrael Kalmanowicz Poznański, Szaja Rosenblatt i Adolf Dobranicki, przeznaczył te fundusze na utworzenie klasy przygotowawczej oraz dwóch równoległych oddziałów w elementarnej szkole męskiej przy ulicy Solnej.

Izrael Poznański Szaja Rosenblatt Adolf Dobranicki

Realizacja zapisu obejmującego ufundowanie szkoły nastąpiła w latach 1898-1900. Za sumę 8 tysięcy rubli zakupiono plac przy ulicy Zawadzkiej 42 (obecnie ul. Próchnika). Najbardziej zaangażowani w proces budowy nowej szkoły byli: znany architekt Gustaw Landau-Gutenteger i kurator szkoły elementarnej przy ulicy Solnej - Bernard Dobranicki. Budową szkoły zajęła się firma budowlana „Olszer i Szczeciński”, w dniu 26 października 1900 roku budynek został przekazany do użytku. Przeniesiono tutaj męską 2-klasową szkołę elementarną z ulicy Solnej. Nowa szkoła przez kilka lat była utrzymywana z funduszów Fundacji Konstadtów. Należała ona do najlepiej wyposażonych szkół elementarnych w Łodzi.

Dawny budynek szkoły elementarnej Fundacji Miny i Hermana Konstadtów, ulica Zawadzka 42 (dzisiejsza ulica Adama Próchnika)

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

W okresie do 1900 roku funkcjonowały w Łodzi dwie elementarne szkoły państwowe żydowskie męskie, w tym jedna 2-klasowa oraz cztery szkoły żeńskie. Ponadto istotną rolę zaczęły odgrywać w tym czasie szkoły prywatne. W 1892 roku istniały trzy 2-klasowe szkoły żeńskie - S. Heller przy ul. Cegielnianej, Anny Kryształ przy ul. Piotrkowskiej 28 i S.Weller, także przy ul. Cegielnianej. Funkcjonowała także jedna 1-klasowa szkoła ogólna Abrahama Jacobsona przy ul. Południowej (dom Rosena).

"Dziennik Łódzki", rok 1892.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

Istotną, pozytywną zmianą w stosunku do społeczności żydowskiej, jaką władze oświatowe wprowadziły na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, było zwolnienie Żydów z obowiązku opłacania składki szkolnej na wszystkie szkoły, w tym także na chrześcijańskie. Odtąd Żydzi płacili wyłącznie na utrzymanie żydowskich szkół elementarnych. (...)

Również w środowisku żydowskim organizowano tajne nauczanie. W latach osiemdziesiątych w Łodzi funkcjonowały trzy tajne szkoły, które prowadzili: Szulim Krul w lokalu przy ul. Północnej, naukę w języku żydowskim - jidysz mogło pobierać tam 40 dzieci; Eljasz Polewoda przy ul. Kościelnej, gdzie mogło uczyć się 30 dzieci; Majlich Warszawski w lokalu przy ul. Zachodniej 43, gdzie lekcje w języku jidysz pobierało 45 dzieci.

Społeczeństwo łódzkie przejawiało szczególną aktywność w sferze oświaty w latach rewolucji 1905-1907 roku. Po uzyskaniu w październiku 1905 roku prawa zakładania szkół prywatnych, nasiliła się akcja na rzecz zreformowania szkolnictwa.

"Rozwój", 11 grudnia 1905 roku.

W dniu 10 grudnia 1905 roku zgromadzeni na wiecu łodzianie podjęli uchwałę o powołaniu w poszczególnych szkołach komitetów rodzicielskich oraz jednego komitetu ogólnołódzkiego, w skład którego mieli wejść przedstawiciele poszczególnych szkół. Ostatecznie w dniu 22 grudnia 1905 roku na zebraniu poświęconym sprawie budżetu łódzkich szkół powołano Radę Szkolną, przemianowaną później na Komisję Szkolną, która miała przygotować wnioski w kwestii organizacji nowych szkół i zmian w programach nauczania. Warto zaznaczyć, że w powołanej samorzutnie Komisji Szkolnej znaleźli się przedstawiciele społeczności żydowskiej. Byli to - Bernard Dobranicki, Maurycy Likiernik, Leon Gole i Franciszek Hirszberg.

"Rozwój", rok 1906.

W okresie wydarzeń rewolucyjnych dużą aktywność przejawiało Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Żydów, które powstało 23 października 1896 roku. W końcu grudnia 1904 roku liczyło ono 326 członków, w tym nauczycieli szkół państwowych, prywatnych, jak również opiekunów i protektorów szkół. W listopadzie 1905 roku członkowie tegoż stowarzyszenia, podobnie jak miało to miejsce w stowarzyszeniu chrześcijańskim, postanowili utworzyć Związek Zawodowy Nauczycieli Żydów Proletariuszy, do którego mieli należeć wyłącznie nauczyciele szkół ludowych. Celem tego związku miało być dążenie do zdobycia prawa nauczania dzieci w języku narodowym. Nie udało się jednak zarejestrować tej organizacji w grudniu 1905 roku. Wtedy członkowie Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Żydów, podjęli próbę w 1906 roku zarejestrowania Związku Zawodowego Nauczycieli Żydów w Łodzi, niestety także bezskutecznie. W 1907 roku u schyłku fali rewolucyjnej Stowarzyszenie liczyło około 300 członków. W całym okresie wydarzeń rewolucyjnych 1905-1907 organizacja ta prowadziła szeroko zakrojoną działalność oświatową. Obejmowała ona gromadzenie i udostępnianie zbiorów własnej biblioteki, która liczyła ponad 4 tysięcy tomów, akcję szkoleń zawodowych oraz publiczne odczyty. Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Żydów po rewolucji przetrwało do 1914 roku, w 1913 liczba członków niezmiennie wynosiła około 300 osób. Także w latach 1910-1913 prowadzono szeroką akcję odczytową, organizowano szereg konferencji na tematy ogólnospołeczne i zawodowe, głównie dla działaczy oświatowych.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

W 1914 roku trzech przedstawicieli łódzkiego Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Żydów wzięło udział w ogólnorosyjskim zjeździe nauczycieli ludowych w Petersburgu. Byli to Abraham Szwajcer, B. Tumański i Nirenberg.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1909.

W latach 1905-1907 poza szkołami miejskimi powstało kilka elementarnych żydowskich szkół prywatnych. W 1909 roku funkcjonowało 5 takich szkół: Perli Birezweig przy ul. Brzezińskiej 15, gdzie uczyło się 75 osób, Ity Kon przy ul. Widzewskiej 13, gdzie uczęszczało 160 osób, Michaliny Lewi, przy ul. Cegielnianej 28 z liczbą 40 uczniów, Estery Familier przy ul. Zawadzkiej 33, gdzie uczęszczało 88 osób oraz Motela Zeligmana przy ul. Cegielnianej 46, gdzie kształciło się 116 uczniów.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1912.

W 1912 roku w szkolnictwie elementarnym Łodzi funkcjonowały ogółem 92 szkoły, w których pracowało 291 nauczycieli i kształciło się 16211 uczniów. Były to szkoły rosyjskie, polskie, niemieckie, żydowskie, mariawickie, tzw. fabryczne (założone przez właścicieli przedsiębiorstw dla dzieci robotników), cerkiewno-parafialne. W tej liczbie szkół elementarnych żydowskich było 12, w których pracowało 44 nauczycieli i uczęszczało do nich 2156 uczniów. Wśród tych szkół były dwie 2-klasowe i dziesięć 1-klasowych.

"Rozwój", rok 1913.

Ten stan żydowskiego szkolnictwa elementarnego utrzymał się w Łodzi do 1914 roku. W okresie po roku 1907 uruchomiono także przy dwóch szkołach elementarnych (przy 2-klasowej na ul. Zawadzkiej 42 i 1-klasowej przy ul. Cegielnianej 66), bezpłatne kursy wieczorowe dla dorosłych analfabetów Żydów.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

W końcu lat osiemdziesiątych XIX wieku wśród postępowych Żydów powstał zamysł budowy szkoły rzemiosł. Inicjatywę tę podjęli Żydzi skupieni w organizacji „Talmud-Tora”, wśród których główną rolę odgrywali przemysłowcy: Izrael Poznański, Markus Silberstein, Salomon Barciński, Hugo Wulfshon, Herman Konstadt, Zygmunt Jarociński i Szaja Rosenblatt. Wykupili oni nieruchomość przy ulicy Zachodniej 20, gdzie wzniesiono budynek szkolny i warsztaty.

"Rozwój", rok 1898.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

W 1890 roku szkoła Talmud-Tora została otwarta, a w 1894 roku uruchomiono warsztaty. Szkoła dzieliła się na oddziały męskie i żeńskie, miała charakter szkoły zawodowej, gdzie przyuczano do zawodu tkacza, ślusarza, kowala, elektrotechnika. Była ona przeznaczona dla dzieci żydowskich z biednych rodzin oraz sierot. W całym okresie do 1914 roku ponad połowę uczniów stanowiły sieroty i półsieroty.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Już w latach dziewięćdziesiątych w szkole Talmud-Tora naukę pobierało 500 uczniów. Rosnąca liczba chętnych spowodowała poważne trudności lokalowe. Zostały one jednak pokonane dzięki hojności żydowskiej rodziny Jarocińskich.

"Rozwój", rok 1900.

Ulica Pomorska 46/48. Gmach dawnej Żydowskiej Szkoły Rzemiosł Talmud-Thora, obecnie mieści Wydział Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego.

Fundatorami nowego gmachu przy ul. Średniej 46/48 (dziś ulica Pomorska) byli małżonkowie Berta i Zygmunt Jarocińscy, którzy w ten sposób uczcili 50-lecie związku małżeńskiego.

Szkoła została zbudowana według planu Gustawa Landau-Gutentegera, przez firmę „Olszer i Szczeciński”. Koszt budowy plus wyposażenie szkoły wynosił 90 tysięcy rubli.

"Rozwój", rok 1900.

"Głos Poranny", dodatek ilustrowany, rok 1930.

Uroczyste otwarcie nastąpiło 10 listopada 1901 roku, nowa placówka nosiła imię fundatorów „Berty i Zygmunta Jarocińskich”. Rodziny Poznańskich i Jarocińskich oraz Maurycy Frenkiel dokonali wpłat na tzw. „fundusz żelazny” szkoły, który wynosił 33 tysięcy rubli. Prezesem Zarządu szkoły Talmud-Tora został Maurycy Frenkiel, a kasjerem Stanisław Jarociński.

"Rozwój", rok 1900.

"Rozwój", rok 1902.

W 1906 roku organizację „Talmud-Tora” jej członkowie przekształcili w niezależne Towarzystwo Oświatowe „Talmud-Tora”, które w okresie do 1914 roku prowadziło dwie szkoły - ludową z kursem sześcioletnim ogólnym i rzemieślniczą.

Kalendarz-Informator, rok 1919.

Wśród najaktywniejszych członków tego towarzystwa znaleźli się: Zygmunt i Stanisław Jarocińscy, Dawid Rosenblatt, Ber Wachs, Paweł Hertz, Aleksander Walfisch, Naftali Bukiet oraz Karol Poznański.

Eliasz Chaim Majzel (1821-1912)

W 1909 roku powstało z inicjatywy rabina Eliasza Chaima Majzela drugie Żydowskie Towarzystwo „Talmud-Tora”, w skład którego wchodzili m. in. Paweł Lichtenberg jako prezes oraz Jakub Warchiwker, Jakub Wiślicki, Sender Dyszkin, Szmul Szapiro i Chaim Berman. W okresie do 1914 roku nie odegrało ono jednak tak znaczącej roli jak poprzednie. Należy jednak pamiętać, że rabin Eliasz Chaim Majzel już w 1873 roku założył w Łodzi pierwszą szkołę Talmud-Tora, która miała charakter szkoły elementarnej i jednocześnie zawodowej. Przyjmowano do niej dzieci z biednych rodzin żydowskich oraz sieroty. Nauka była bezpłatna, uczniowie otrzymywali także bezpłatnie odzież. Budżet tej szkoły na początku XX wieku wynosił 10 tysięcy rubli rocznie i pochodził głównie z ofiar i kwest. Budynek szkoły znajdował się przy zbiegu ulic Wolborskiej i Północnej, w 1903 roku uczyło się w tej placówce w 7 klasach 700 osób.

W 1912 roku odbył się jeden z najbardziej uroczystych pogrzebów w historii miasta. Wielotysięczny kondukt odprowadzał na cmentarz trumnę ze zwłokami Eliahu Chaima Majzela. Na całej długiej trasie do cmentarza przy ulicy Brackiej trumna była niesiona na ramionach wiernych, a grób rabina stał się miejscem kultu i pielgrzymek.

Eliahu został pochowany na Nowym Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Brackiej w Łodzi. Co roku w jorcajt rabina, do jego grobu pielgrzymują liczni Żydzi z całego świata.

"Rozwój", 3 maja 1912 roku.

Grób rabina Eliasza Chaima Majzela. Nowy Cmentarz Żydowski przy ulicy Brackiej w Łodzi.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Żydowskie szkolnictwo średnie, w odróżnieniu od polskiego i niemieckiego, zaczęło powstawać dopiero w ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej. Inicjatorem powołania w 1912 roku Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich był Markus Braude, przybyły do Łodzi w 1909 roku, kaznodzieja w synagodze reformowanej przy ul. Spacerowej (obecnie al. Kościuszki).

"Republika", rok 1923.

Obok Markusa Braudego w wyżej wymienionym towarzystwie istotną rolę odgrywali przemysłowcy i kupcy: M. Brisk, Ludwik Cukier, Artur Goldstadt, Jakub Hertz, Henryk Hirschberg, Natan Kopel, Mojżesz Pikielny i Adolf B. Rosenthal. Towarzystwo objęło swoim patronatem 8-klasową szkołę dra Dawida Rabinowicza, przy ulicy Magistrackiej 7 (obecnie ul. Kamińskiego), która została przekształcona w pierwsze gimnazjum żydowskie.

Markus Braude (1869-1949)

Markus Braude był działaczem społecznym, syjonistą, który w 1909 roku objął stanowisko rabina synagogi postępowej w Łodzi, utworzył Towarzystwo Żydowskich Szkół Średnich i zaczął organizować polsko-hebrajskie szkoły nazywane potem od jego nazwiska "szkołami braudowskimi". Rabin Braude był nietuzinkową postacią, wspaniałym mówcą, świetnym wychowawcą, senatorem II Rzeczpospolitej. Jego żoną była siostra filozofa Martina Bubera.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1913.

Budynek dawnego I Gimnazjum Męskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich przy ulicy Kamińskiego 21.

Budynek dawnego II Gimnazjum Męskiego Towarzystwa Szkół Średnich przy ulicy Kamińskiego 22.

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

Przy ulicy Magistrackiej 7 (dziś Kamińskiego 21) powstała pierwsza szkoła o profilu dwujęzycznym, polsko-hebrajskim. W programie była nauka polskiego i innych przedmiotów jak w szkołach powszechnych, ale także język hebrajski oraz kultura i historia żydowska. Było to zgodne z przekonaniem Braudego, że walkę o zatrzymanie młodych ludzi przy żydostwie należy rozpocząć jak najwcześniej. W pewnym sensie była to droga sprzeciwiająca się asymilacji, ale dająca młodzieży szansę na funkcjonowanie w dwu kulturach i dwu językach. Kładziono też nacisk na realizację idei syjonistycznych. Wychowywano młodzież w poczuciu przynależności do narodu żydowskiego i dumy. Aby - jak tłumaczono - uchronić je od kompleksu i mentalności pariasa i przybłędy bez tożsamości.
Pierwszym dyrektorem do 1914 roku był Mojżesz Zusmer (Cusmer). W 1913 roku w skład rady szkolnej tegoż gimnazjum wchodzili: dr Markus Braude, Artur Goldstadt, dr I. Margolis, dr M. Silberstrom i M. Brisk.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

"Głos Poranny", rok 1935.

W ostatnich latach przed I wojną światową do wyłącznie żydowskich szkół w Łodzi należały jeszcze, tzw. freblówka (przedszkole) i szkoła podstawowa hebrajska przy ul. Cegielnianej 4, prowadzone przez Szoszanę Feinstein i Icchaka Kacenelsona.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

"Najer Fołksbłat", 1926.

Jak wiadomo już w okresie międzywojennym Icchak Kacenelson prowadził znakomite gimnazjum hebrajskie przy ul. Zawadzkiej 43 (obecnie ul. Próchnika, więcej TUTAJ).

"Głos Poranny", rok 1930.

Dawny budynek Szkoły Icchaka Kacenelsona, ulica Próchnika 43. Od 1945 roku mieściło się w jego murach Liceum Sztuk Plastycznych.

Ponadto przed 1914 rokiem Towarzystwo „Esras Ilmin” założyło specjalną szkołę dla głuchoniemych przy ul. Zawadzkiej 17.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1917.

"Ilustrowana Republika", rok 1934.

Społeczność żydowska wykazywała dużą aktywność we wspieraniu inicjatyw mających na celu tworzenie i rozbudowę szkół zawodowych. Warto wspomnieć, że w okresie starań o przeniesienie do Łodzi Instytutu Politechnicznego z Puław w latach sześćdziesiątych XIX wieku wśród 301 miejscowych obywateli, zobowiązujących się do udzielenia pożyczki na budowę gmachu tegoż Instytutu, było wielu Żydów. Najwyższe składki zobowiązali się wpłacać Abram Prussak (więcej o rodzinie Prussaków TUTAJ i TUTAJ), W. Ginsberg oraz Izrael Poznański.

Abram Prussak

Mimo fiaska tego projektu, środowisko przedsiębiorców żydowskich angażowało się w proces uruchomienia w 1869 roku Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, a następnie w jej przekształcenia na przełomie XIX i XX wieku. Obok przemysłowców niemieckich (Karol Scheibler, Geyerowie) również fabrykanci żydowscy, a szczególnie Poznańscy, przyczynili się (także finansowo) do wybudowania nowego budynku dla tej szkoły (nazywanej wtedy Szkołą Rękodzielniczo-Przemysłową), przy ulicy Pańskiej 115 (obecnie ul. S. Żeromskiego), który oddano do użytku w 1903 roku.

Dawna Szkoła Rękodzielnoczo-Przemysłowa przy ulicy Pańskiej (dziś ulica Stefana Żeromskiego 115).

Przemysłowcy żydowscy mieli poważny udział w organizowaniu oraz wspieraniu finansowym, utworzonej w 1898 roku 7-klasowej szkoły handlowej Zgromadzenia Kupców. W Radzie Opiekuńczej tej szkoły zasiadali m. in. Izrael Kalmanowicz Poznański, Stanisław Jarociński oraz Stanisław Silberstein. Ten ostatni od 1905 roku przewodniczył Komitetowi budowy nowego gmachu tej szkoły, który oddano do użytku w 1911 roku przy ul. Dzielnej 68 (obecnie ul. Narutowicza).

Budynek dawnej Szkoły Zgromadzenia Kupców, ulica Narutowicza (dawna ulica Dzielna).

Szkoła Zgromadzenia Kupców m. Łodzi powstała w 1898 roku. W 1904 roku rozpiany został konkurs na budowę nowego gmachu. Zaprojektował go Gustaw Landau-Gutenteger. Budynek należy do najładniejszych w Łodzi, ma ciekawą secesyjną elewację, geometryczne detale, jego ozdobą jest wieża od strony wschodniej, a także zakończona łukiem przybudówka, gdzie była sala gimnastyczna (...). Absolwenci "kupców" stanowili przez lata kadrę pracowników przemysłu, handlu oraz życia społecznego i kulturalnego Polski, wśród nich byli między innymi znani pisarze Marian i Kazimierz Brandysowie, Zygmunt Hertz, a także dzieci wielu fabrykantów.

Co wyniosłem ze szkoły? Trudne pytanie. Myślę, że wyniosłem z mojej młodości przyzwoity stosunek do ludzi. Rzecz najbardziej normalną, elementarną i obowiązującą. Miałem przyzwoity stosunek do ludzi, wtedy, kiedy to było istotne: w czasach wilczych i w czasach dzisiejszych. Okres łódzkiej dorosłości był okresem życia w kokonie, łatwości. Od 1939 wata przestała istnieć i czuło się cudze łokcie nie tylko na własnym boku, ale w bokach innych ludzi i od tej chwili wprowdziłem zasadę przyzwoitości ludzkiej.

Zygmunt Hertz, list do prof. Antoniego Idzikowskiego (Zeszyty Historyczne, nr 162)

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Kiedy w 1902 roku powstało Towarzystwo Pomocy dla Niezamożnych Uczniów Łódzkiej Szkoły Handlowej, jego prezesem został Stanisław Jarociński, a członkami byli m. in. Izydor Zand, Zygmunt Weinreb i Zenon Kon.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

W powstałym w 1906 roku, po strajku szkolnym, Łódzkim Towarzystwie Szerzenia Wiedzy Handlowej, główną rolę odgrywali przemysłowcy żydowscy. Towarzystwo to w 1908 roku przejęło funkcjonującą od 1900 roku 4-klasową szkołę handlową przy ul. Długiej 45 (obecnie ul. Gdańska).

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Budynek przy ulicy Gdańskiej 45.

Radę opiekuńczą tej szkoły tworzyli wyłącznie przedstawiciele żydowskich przemysłowców i kupców. Prezesem był Ber Wachs, wiceprezesem A. Goldberg, a członkami - Markus Kohn, Jakub Kohn, Maks Kernbaum, Maurycy Lauterbach, L. Maybaum, I. Muszkat, L. Mendelshon, Paweł Rosenthal, L. Margulies, B. Ginsberg i Roman Tulin.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Przedstawiciele zasymilowanych środowisk żydowskich współpracowali w tworzeniu i wspieraniu finansowym polskich stowarzyszeń oświatowych. Kiedy powstało w 1905 roku Towarzystwo Popierania Szkół Średnich „Uczelnia”, aktywnie w jego pracach uczestniczyli: Mieczysław i Paweł Hertzowie, Maksym Szyffer, Jakub Sachs i Teodor Finster. Natomiast znany przemysłowiec żydowski Edward Heiman i jego żona Helena podarowali dwa place przy zbiegu ulic Pańskiej i Nowocegielnianej (obecnie ul. Żeromskiego i ul. Więckowskiego)

pod budowę nowego gmachu dla założonego w 1906 roku przez Tow. „Uczelnia”, pierwszego polskiego gimnazjum męskiego (początkowo funkcjonowało ono przy ul. Wólczańskiej 55). Poza placami Hetmanowie sfinansowali (w zdecydowanej części) koszt budowy nowego gmachu, do którego gimnazjum polskie przeniosło się w 1910 roku.

Budynek najstarszego gimnazjum polskiego, dziś I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika.

"Rozwój", rok 1907.

Warto także odnotować, że inicjatorem, powstałego w 1908 roku Towarzystwa Oświatowego im. Elizy Orzeszkowej w Łodzi był znany przemysłowiec żydowski Stanisław Silberstein. Poza przedstawicielami inteligencji polskiej, w skład tegoż towarzystwa wchodziło wielu znanych członków społeczności żydowskiej, a mianowicie: dr Seweryn Sterling, Helena Sterlingowa, dr Bronisław Handelsman, Paweł Rosenthal, Dawid Lande, adwokat Henryk Krukowski, Józef Hirszel, Maurycy Lauterbach i Helena Lauterbachowa. Towarzystwo im. E. Orzeszkowej prowadziło założone w 1907 roku pierwsze polskie 7-klasowe gimnazjum żeńskie przy ul. Spacerowej 21 (obecnie al. Kościuszki)

Dawna kamienica Nissena Rosenbluma, Spacerowa 21 (dzisiaj al. Kościuszki). Obecnie kamienica jest w remoncie.

Trudno jest określić poziom wykształcenia społeczności żydowskiej w Łodzi w tym okresie. Nie ma również precyzyjnych informacji na temat składu narodowościowego uczniów łódzkich szkół średnich, dane źródłowe mają charakter wybiórczy. Jedynie w odniesieniu do rodzin przemysłowców żydowskich, dzięki badaniom Stefana Pytlasa, dysponujemy w miarę pełnymi informacjami. I tak wiadomo, że największy fabrykant żydowski w Łodzi Izrael Kalmanowicz Poznański był absolwentem Szkoły Powiatowej Realnej Niemiecko-Rosyjskiej w Łodzi, inaczej mówiąc ukończył progimnazjum.

Budynek dawnej Szkoły Realnej Niemiecko-Rosyjskiej,

dzisiaj siedziba Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego.

Spośród jego synów Karol Poznański uzyskał już tytuł doktora filozofii z zakresu chemii. Jednak jego brat Ignacy Poznański poprzestał na tzw. domowym wykształceniu.

Karol Poznański z rodziną - od lewej Felicja z Osserów Poznańska (żona Karola), Leon Poznański (syn Karola), Urszula Poznańska (żona Leona). Siedzą: Karol Poznański (syn Izraela), Mieczysław Andrzej (syn Leona). (źródło: Muzeum Miasta Łodzi)

Ignacy Poznański

Jednakże drugie pokolenie większych rodzin przemysłowców żydowskich w latach osiemdziesiątych XIX wieku, najczęściej po ukończeniu szkół średnich w Królestwie Polskim (gimnazja w Piotrkowie, Łodzi i Włocławku), studiowało w uczelniach zagranicznych, głównie w Rosji oraz w Niemczech. Synowie Izydora Birnbauma Józef i Henryk ukończyli studia w Instytucie Technologicznym w Petersburgu, pierwszy specjalność chemiczną, a drugi technologię włókien wełnianych. Natomiast ich brat Julian Birnbaum ukończył studia ekonomiczne w Akademii Handlowej w Petersburgu. Z kolei Michał i Jakub Prussakowie zdobyli dyplomy inżynierskie na politechnice w Rydze.

"Dziennik Łódzki", rok 1889.

Na przełomie XIX i XX wieku, w zasadzie drugie i trzecie pokolenie przemysłowców kończyło studia chemiczne w Heidelbergu (Oskar Bielschowsky), studia w Berlinie i Heidelbergu, a doktorat z chemii w Genewie (Mieczysław Silberstein), studia chemiczne w Dreźnie i Karsruhe (Max Stiller). Wyższe uczelnie handlowe kończyli: Stanisław Silberstein w Antwerpii, Bolesław Eiger w Wiedniu, Adam Osser w Warszawie Wyższą Szkołę Handlową im. L. Kronenberga, Maurycy Poznański i Mieczysław Hertz ukończyli Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Berlinie. Z kolei studia prawnicze ukończyli: Maurycy Hertz, Zygmunt Lewiński, Stanisław Dobranicki i Aleksander Tykociner (dwaj ostatni w Uniwersytecie Warszawskim). Natomiast Alfred Poznański (syn Ignacego) studiował prawo w uniwersytecie w Montpellier we Francji do 1905 roku. Jak wiadomo od 1906 roku był dość popularnym dramaturgiem francuskim, występującym pod pseudonimem Jean Savoir.

Alfred Poznański (Jean Savoir)

Jego starszy brat Maurycy Ignacy Poznański, zdobył doktorat z filozofii w uniwersytecie w Monachium.

Maurycy Ignacy Poznański, Emma Stefania Poznańska i Hugo Landau, rok 1911.

Jak już wspomniano wyżej, wykształcenie średnie młodzież żydowska zdobywała w gimnazjach łódzkich oraz we Włocławku, Piotrkowie i Kaliszu. Znaczna grupa późniejszych studentów uczelni technicznych kształciła się w łódzkiej Wyższej Szkole Rzemieślniczej, powstałej w 1869 roku, która była średnią szkołą techniczną, a na przełomie XIX i XX wieku jej nazwa została zmieniona na Szkołę Rękodzielniczo-Przemysłową. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku młodzież żydowska stanowiła ponad 12% ogółu uczniów tej szkoły. W 1885 roku na ogólną liczbę 309 uczniów Szkoły Rzemieślniczej 40 uczniów pochodziło w rodzin żydowskich, natomiast w 1891 roku wśród 330 uczniów Żydów było 41.

"Dziennik Łódzki", rok 1889.

Według informacji „Dziennika Łódzkiego” w latach 1872-1888 aż 86 absolwentów Wyższej Szkoły Rzemieślniczej w Łodzi pochodzenia żydowskiego podjęło studia w Petersburgu w Instytucie Inżynierów Cywilnych (ukończyli tam studia, jak podano wyżej, znakomici architekci - Gustaw Landau-Gutenteger, Dawid Lande i Adolf Seligshon) oraz w Instytucie Technologicznym na wydziałach: mechanicznym (ukończył Józef Birnbaum i Henryk Birnbaum), a także chemicznym, który ukończył m. in. Jakub Landau.

W założonych w 1886 roku gimnazjach rządowych męskim i żeńskim udział młodzieży żydowskiej był znaczny. W gimnazjum męskim, które funkcjonowało w budynku przy ulicy Mikołajewskiej 44 (obecnie ul. H. Sienkiewicza), w 1890 roku na ogólną liczbę 338 uczniów 119 pochodziło z rodzin żydowskich, a więc stanowili oni ponad 35% ogółu.

Budynek dawnego Miejskiego Gimnazjum Męskiego. Dzisiaj III Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki przy ulicy Sienkiewicza (dawna Mikołajewska, wcześniej ulica Dzika)

W gimnazjum żeńskim, które mieściło się w budynku przy ulicy Średniej 14 (obecnie ul. Pomorska 16), w roku szkolnym 1893/1894 wśród 600 uczennic, dziewczęta z rodzin żydowskich stanowiły najliczniejszą grupę narodowościową, obejmującą 234 osoby, a więc 39% ogółu.

"Dziennik Łódzki", rok 1890.

Budynek dawnego Gimnazjum dla dziewcząt, dzisiaj IV Liceum Ogólnokształcące im. Emilii Sczanieckiej.

Poza studiami w uczelniach zagranicznych, w Rosji oraz w krajach Europy Zachodniej, gdzie podejmowała naukę młodzież żydowska, wywodząca się głównie z zamożnych rodzin przemysłowców i kupców łódzkich, w latach 1897-1918 znaczna grupa studiowała w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Ogółem w tym czasie na trzech wydziałach krakowskiej uczelni, filozoficznym, prawnym i lekarskim studiowały 62 osoby pochodzenia żydowskiego z Łodzi. Na wydziale filozoficznym studiowali: Janina Badior, Franciszka Baumgarten, Salomon Berkman, Bronisława Bezbroda, Halina Bieslauer, Gertruda Bornstein, Helena Charlak, Regina Chentow, Róża Epstein, Ginia Epstein, Anna Glicenstein, Alina Herszlik, Felicja Herszlik, Henryka Heyman, Róża Janowska, Jan Ignacy Koral, Felicja Kronsilber, Bela Niewiazka, Maurycy Osser, Maria Przedborska, Maria Rozenberg, Michalina Rosental, Estera Salomonowicz, Natan Tarłowski, Rachela Watnicka i Helena Weyland. Ogółem 26 osób odbywało studia na wydziale filozoficznym. Natomiast na wydziale prawa studiowali: Hipolit Likiernik, Mikołaj Bornstein, Aron Cyncynatus, Ludwik Gutman, Zelman Kacenberger, Jakub Kwasner, Leopold Lindenfeld, Samuel Markowicz, Stanisław Molkner, Eliasz Markus Nejgoldberg, Leon Rubin, Aleksander Rubinstein, Bernard Seideman i Aleksander Suskind-Rubinstein. Ogółem 14 osób. Z kolei na wydziale lekarskim studiowali: Samuel Abusch, Ewa Feferman, Noemi Goldrin, Eliasz Gutman, Gustawa Horowitz, Teofila Jacobi, Dawid Kleinman, Regina Kon, Henryk Kryszek, Kazimierz Maków, Ignacy Margolis, Wilhelm Molkner, Chaim Nadel, Eugenia Nowak, Jakub Oderberg, Chuna Selig Pajewski, Samuel Perlmutter, Jakub Poswolski, Jakub Rojter, Izaak Rozenfeld, Izydor Jakub Sadokierski i Mieczysław Zylbersztajn - ogółem 22 osoby. Warto dodać, że w tej zbiorowości młodzieży żydowskiej studiującej w latach 1898-1918 w Uniwersytecie Jagiellońskim, na ogólną liczbę 62 osób prawie połowę - 28 osób - stanowiły kobiety. Przytoczone nazwiska wskazują, że w zdecydowanej większości łódzcy Żydzi studiujący w Krakowie pochodzili z rodzin inteligenckich oraz drobnomieszczańskich. Jedynie kilka osób mogło pochodzić z rodzin wielkiej i średniej burżuazji (Osser, Likiernik, Heyman).

Kalendarz-Informator, rok 1924.

Szkolnictwo żydowskie, poza chederami, zaczęło się rozwijać dopiero po równouprawnieniu Żydów w 1862 roku. Warto jednak pamiętać, że dzięki nauce w chederach, wśród Żydów łódzkich już w połowie XIX wieku ponad 75% ogółu potrafiło czytać. Dla rozwoju szkolnictwa pozareligijnego szczególnie zasłużyły się rodziny burżuazyjne Konstadtów i Jarocińskich, jak również rabin Eliasz Chaim Majzel. Żydowskie szkolnictwo średnie rozwinęło się dopiero w ostatnich latach przed I wojną światową. Przyczyniło się do tego Towarzystwa Żydowskie Szkół Średnich, którego inicjatorem był kaznodzieja Markus Braude, związany z kręgami syjonistycznymi. Młodzież żydowska zdobywała wykształcenie średnie także w miejscowych gimnazjach oraz w Szkole Rzemieślniczej, jak również w gimnazjum we Włocławku, Piotrkowie i Kaliszu. Młodzi łódzcy Żydzi, w zależności od zamożności rodziców, odbywali studia w uczelniach rosyjskich, niemieckich, francuskich, szwajcarskich, a także w Uniwersytecie Jagiellońskim. Wskazując na dużą aktywność społeczności żydowskiej w organizowaniu szkolnictwa, szczególnie po 1905 roku, należy dodać, że wielu przedstawicieli tego środowiska angażowało się w pracach nad tworzeniem szkolnictwa polskiego. Otóż należy pamiętać, że prezesem powstałego w 1906 roku Towarzystwa Krzewienia Oświaty był dr Mieczysław Kaufman, a wiceprezesem Tow. im. Elizy Orzeszkowej Paweł Rosenthal.

dr Mieczysław Kaufman (18..)

"Dziennik Łódzki", rok 1892.

Obok tych osób wielu innych przedstawicieli społeczności żydowskiej działało w różnych polskich stowarzyszeniach, w Towarzystwie „Uczelnia”, dzięki któremu powstało pierwsze polskie gimnazjum, najważniejszą rolę odgrywały rodziny żydowskie Heimanów i Szyfferów. Stanisław Silberstein aktywnie działał w Polskiej Macierzy Szkolnej. Wydaje się, iż można postawić tezę, że mimo wyraźnej odrębności religijno-kulturowej społeczności żydowskiej, w sferze życia kulturalnego miasta dochodziło do daleko idącej współpracy. Środowiska Żydów częściowo zasymilowanych (określanych mianem Polaków wyznania mojżeszowego) były często inicjatorami przedsięwzięć w dziedzinie oświaty (towarzystwa oświatowe i szkoły) oraz kultury (stowarzyszenia teatralne i muzyczne), które miały służyć społeczeństwu Łodzi bez względu na przynależność narodową.

Nauka w chederze. Chaim Goldberg (1917-1004).

Źródła:

Wiesław Puś. Żydzi w Łodzi w latach zaborów w latach 1793-1914.
Joanna Podolska. Spacerownik. Łódź żydowska.

Zygmunt Ellenberg. Żydzi i początki szkolnictwa powszechnego w Łodzi (1806-1864).

Filip Friedman. Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa do roku 1863.

Eugenia Podgórska. Szkolnictwo elementarne w Łodzi w latach 1808-1914.
Francois Guesnet. Żydowskie i niemieckie organizacje w Łodzi XIX wieku. Typy i stosunki [w:] Polacy-Niemcy-Żydzi.
Kazimierz Badziak. Herman Konstadt i jego fundacje. Przyczynek do dziejów filantropii w Łodzi, "Kronika m. Łodzi" 1994.
Paweł Spodenkiewicz. Zaginiona dzielnica. Łódź żydowska - ludzie i miejsca.
M. Oracz. Działalność rodziny Jarocińskich w Łodzi do 1914roku.
Józef Miąso. Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815-1915.
K. Głaszcz. Zarys dziejów Szkoły Zgromadzenia Kupców (1898-1939).
Kazimierz Badziak. Wielkość i upadek fortuny Poznańskich, [w:] Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944.