Łódzki Chór Rzemieślniczy "Lira", rok 1906.
Z chwilą objęcia władzy carskiej w 1894 roku przez Mikołaja II zdawało się, że uciemiężone narody będą miały większą swobodę niż za Aleksandra III. Ogłoszono bowiem, że panowaniu nowego cara miało towarzyszyć uszczęśliwienie ludów i stały pokój. Możliwe, że ufni w te obietnice rzemieślnicy łódzcy chcieli wykorzystać tak dogodną sytuację dla utworzenia nowego towarzystwa.
Aleksander III Romanow Mikołaj II Romanow
1845-1894 1869-1918
Oto bowiem jeszcze przed dniem koronacyjnym (26 maja 1896 roku) pary carskiej - Mikołaja II i Aleksandry Fiodorówny, powstała wśród członków chóru męskiego (Sumowego) kościoła św. Józefa myśl stworzenia - na pamiątkę tej koronacji - chóru świeckiego.
Kościół św. Józefa
Nie wiadomo, czy uczyniono to z pietyzmu dla koronowanych, czy - co wydaje się bardziej prawdopodobne - stanowiło to raczej pretekst do uzyskania zatwierdzenia statutu. Faktem jest, że prezydent Łodzi odniósł się do sprawy przychylnie, a piotrkowski Rząd Gubernialny wysłał statut do zatwierdzenia do Ministerium Spraw Wewnętrznych w Petersburgu. Nowo powstałe towarzystwo przyjęło nazwę "Lira", a za dzień swego powstania uznało 26 maja 1897 roku.
Ustawa Łódzkiego Rzemieślniczego Towarzystwa Śpiewu Chóralnego "Lira", rok 1900.
Corocznie, tego właśnie dnia urządzano koncert na pamiątkę wspomnianej koronacji, z którego dochód przeznaczano na Czerwony Krzyż. Ze wszystkich koncertów dawano 10 procent dochodu na cele dobroczynne.
"Rozwój", rok 1903.
"Rozwój", rok 1905.
Wszystkie te koncerty organizowano jeszcze przed zatwierdzeniem statutu przez Ministerium Spraw Wewnętrznych, co nastąpiło dopiero po trzech latach, a pierwsze oficjalne zebranie odbyło się 24 października 1900 roku w sali Manteuffla. Wcześniej odbywały się już spotkania organizacyjne.
"Rzwój", rok 1900.
Dawny Hotel „Manteuffla” - dwupiętrowy budynek przy ulicy Zachodniej 81/83 w Łodzi, usytuowany na skrzyżowaniu z ulicą Próchnika (dawniej ulica Zawadzka). Wybudował go w 1879 roku, z przeznaczeniem na hotel, Adolf Manteuffel, na podstawie projektu architekta miejskiego Hilarego Majewskiego.
"Rozwój", rok 1900.
W myśl statutu, celem "Liry" było: ... 1) podniesienie poziomu moralnego rzemieślników łódzkich przez rozwinięcie zamiłowania do śpiewu chóralnego i 2) okazywanie materialnej pomocy instytucjom i towarzystwom dobroczynnym..."
1902.
"Rozwój", rok 1903.
Budynek przy ulicy Nawrot 38, obecnie w trakcie remontu.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1902.
Nawrot 38.
Głownym organizatorem "Liry" był dziennikarz Feliks Kwaśniewski, a protektorem - hr. Feliks Czacki.
"Rozwój", rok 1900.
Towarzystwo rosło szybko, bo już w czasie pierwszego miesiąca jego istnienia zapisało się na członków przeszło 100 rzemieślników, a w najbliższym czasie miał dołączyć także chór drukarzy. Nie upłynął rok, a liczba ta podwoiła się, bo z końcem września 1901 roku "Lira" liczyła już 205 członków, w tym 91 czynnych (72 mężczyzn i 19 kobiet) oraz 114 pasywnych. 1 stycznia 1904 roku w jej skład wchodziło 360 członków. Mimo, że w następnych latach liczba ta stale wzrastała, to jednak nie świadczy to o większym zaangażowaniu się członków w pracach Towarzystwa. Tak na przykład z 500 członków figurujących na liście Towarzystwa, można było w rzeczywistości liczyć na stu. Bardzo pożądana była jednak dla Towarzystwa również jak największa liczba członków pasywnych, gdyż ich składki stanowiły najważniejsze źródło dochodu.
"Rozwój", rok 1903.
Poziom artystczny chóru jest w wielkim stopniu uzależniony od walorów dyrygenta. Zarząd "Liry" starał się o jak najwyższy poziom swojego towarzystwa. Stąd też dyrygentami jego byli między innymi, tacy wybitni muzycy jak Zygmunt Noskowski, Tadeusz Joteyko, Alfons Brandt, Kazimierz Danysz i inni. Roczne wynagrodzenie dla dyrygenta - ustalone późną jesienią 1900 roku, wynosiło 500 rubli. Wybrano też pierwszego dyrygenta, ktorym został dyrektor miejscowej szkoły muzycznej - Ignacy Hanicki.
"Rozwój", rok 1898.
Jednak za kadencji Hanickiego, jak i jego następcy Kazimierza Danysza (który zajmował to stanowisko w sezonie 1902/1903) "Lira" wykazała się przeciętną aktywnością. Większego rozmachu nabrała dopiero za kadencji Zygmunta Noskowskiego, który kierował tym chórem i dyrygował koncertami "Liry" w Teatrze Wielkim i w ogrodzie Grand Hotelu. Pomocnikiem jego był pianista Stanisław Szwarcbach.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1904.
Tadeusz Joteyko (1872-1932)
- polski kompozytor, dyrygent chórów, pedagog.
Portret Tadeusza Joteyki autorstwa Józefa Grodzickiego, 1898.
(źródło: pl.wikipedia.org)
"Rozwój", rok 1905.
Tadeusz Joteyko był również wybitnym pedagogiem, piastował urząd dyrektora szkoły muzycznej przy Towarzystwie im. Fryderyka Chopina (od 1913 roku), chętnie przyjmował uczniów i uczył muzyki również prywatnie.
"Rozwój", rok 1911.
Piotrkowska 292
"Rozwój", rok 1913.
Piotrkowska 71
Tadeusz Joteyko był inicjatorem wielu akcji, które przyczyniły się do ożywienia środowiska polskiego w Łodzi, a w szczególności scalenia i ukierunkowania polskiego śpiewactwa świeckiego.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1905.
Jednak lata rewolucyjne 1905-1906, w których Joteyko pisatował funkcję dyrektora "Liry", były dla rozwoju tego towarzystwa bardzo ciężkie. Rozpoczął się w nim bowiem ferment, po którym nastąpił stale postępujący upadek.
"Rozwój", rok 1905.
Sytuacja pogorszyła się jeszcze z chwilą ustąpienia Joteyki.
"Rozwój", rok 1907.
Następca Joteyki - Aleksander Szymulski miał do dyspozycji chór, liczący zaledwie 30 osób. Szymulski przed poprowadzeniem chóru "Liry" był dyrygentem orkiestr wojskowych i amatorskiej orkiestry symfonicznej w Radomiu.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1909.
Nawrot 38
"Rozwój", rok 1908.
Od czasu objęcia 1 września 1908 roku stanowiska dyrektora "Liry" przez Antoniego Grudzińskiego, będącego zarazem dyrektorem miejscowej szkoly muzycznej, zaznaczył się w chórze pewien postęp, a liczba członków wzrosła do sześćdziesięciu.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1906.
Od 1902 roku w kamienicy przy Piotrkowskiej 39, także przy Piotrkowskiej 50, później 89 - prowadził Kursy Muzyczne prof. Antoni Wawrzyniec Grudziński, absolwent Warszawskiego Instytutu Muzycznego.
PIotrkowska 39.
Piotrkowska 50.
Piotrkowska 86.
"Rozwój", rok 1906.
Do chwili powstania w Łodzi pierwszej szkoły muzycznej w 1893 roku łodzianie uczyli się muzyki głównie u miejscowych prywatnych nauczycieli. Oczywiście tylko ci lepiej sytuowani materialnie oraz korzystający z pomocy łódzkich protektorów muzyki i ze stypendium m. Łodzi. (…) Prywatnych lekcji muzyki udzielali na początku XX wieku również niektórzy dyrektorzy łódzkich szkól muzycznych. Antoni Grudziński uczył prywatnie gry na fortepianie.
"Rozwój', rok 1900.
Antoni Grudziński uzyskał w 1901 roku pozwolenie na założenie w Łodzi „Kursów Muzycznych” z programem nauczania Warszawskiego Instytutu Muzycznego.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1907.
Oficjalne otwarcie tej szkoły odbyło się 1 stycznia 1902 roku. Okres nauki trwał 6 lat, a absolwenci otrzymywali dyplomy nauczyciela muzyki i świadectwa kapelmistrzowskie.
"Rozwój", rok 1907.
W szkole zorganizowano w specjalny kurs przygotowawczy dla kandydatów do Warszawskiego Instytutu Muzycznego. Utworzono specjalne klasy fortepianu, skrzypiec, wiolonczeli, organów i śpiewu solowego oraz klasę kameralną nauki harmonii, kontrapunktu i historii muzyki. Antoni Grudziński zaangażował na nauczycieli, oprócz miejscowych, także muzyków warszawskich: pianistów Antoniego Sygietyńskiego i Wojciecha Gawrońskiego oraz kompozytora Zygmunta Noskowskiego. Uczelnia ta miała w 1908 roku 100 uczniów.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1907.
"Rozwój", rok 1910.
Wróćmy jednak do historii Towarzystwa Śpiewu Chóralnego "Lira. W celu przygotowania "Liry" do 10-lecia jej istnienia 13 listopada 1910 roku zaangażowano - od października 1909 roku na dyrektora chórów - Alfonsa Brandta z Piotrkowa, który zajmował to stanowisko do 1910 roku.
Alfons Brandt (1868-1925)
- największy piotrkowski skrzypek, koncertujący solista-wirtuoz, absolwent Instytutu Muzycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie oraz Konserwatorium Cesarskiego Rosyjskiego w Moskwie.
W 1895 roku osiadł na stałe w Piotrkowie Trybunalskim. Przez wiele lat jako pierwszy skrzypek kierował piotrkowskim kwartetem smyczkowym. Od 1909 roku dyrektor muzyczny Towarzystwa Śpiewaczego "Lira".
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1910.
Dyrektorzy "Liry" często się zmieniali. W 1911 roku stanowisko to objął Edmund Sawicki, a w 1912 ponownie Tadeusz Joteyko, a od 1913 roku do wybuchu I wojny światowej - Zygmunt Szczepański.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.
Lista dyrektorów artystycznych "Liry" od czasu jej powstania do I wojny światowej:
1900-1902 Ignacy Hanicki
1902-1903 Kazimierz Danysz
1903-1905 Zygmunt Noskowski, pomocnik dyrektora Stanisław Szwarcbach
1905-1907 Tadeusz Joteyko
1907-1908 Aleksander Szymulski
1909-1911 Alfons Brandt
1911-1912 Edmund Sawicki
1912-1913 Tadeusz Joteyko (ponownie)
1913-1914 Zygmunt Szczepański
Budynki przy ulicy Tuwima 34 (dawniej Przejazd)
Towarzystwo zmieniło również swoje siedziby. Po krótkim pobycie przy ulicy Chłodnej 25, zajmowało lokal przy ulicy Przejazd 34 (dzisiaj ul. Tuwima). W 1909 roku przeniesiono siedzibę "Liry" z ulicy Przejazd (Tuwima) na Mikołajewską 11 (dzisiaj ul. Sienkiewicza).
"Rozwój", rok 1909.
"Rozwój", rok 1910.
"Rozwój", rok 1910.
Towarzystwo "Lira" do listopada 1912 roku zajmowało lokal przy ulicy Andrzeja 6. Od 10 listopada 1912 miało swoją siedzibę w sali przy ulicy Piotrkowskiej 91.
Piotrkowska 91, "Lira" miała tu swoją siedzibę i obszerną salę, ktorą wynajmowała od 1912 roku.
"Rozwój", rok 1912.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.
W czasie swego istnienia "Lira" przechodziła różne fazy rozwojowe: wzloty i obniżenia. Największy jej rozkwit przypadł na kierownictwo Zygmunta Noskowskiego, gdy 100-osobowy chór urządzał wielkie koncerty.
Zygmunt Noskowski (1846-1909)
- polski kompozytor, dyrygent i pedagog.
Najwartościowsze z nich i najbardziej udane były: koncert benefisowy na rzecz Zygmunta Noskowskiego (5 marca 1904 roku), z udziałem skrzypaczki Róży Schindler-Süss, śpiewaczki Janiny Niekrasz, pianisty Stanisława Szwarcbacha i deklamatora Zygmunta Stanisława Noskowskiego (syna dyrygenta), koncert dobroczynny 5 czerwca 1904 roku w parku miejskim przy ulicy Mikołajewskiej (dzisiaj ulica Sienkiewicza) na rzecz Chrześciańskiego Towarzystwa Dobroczynności, z przeznaczeniem "dla biednych robotników" z udziałem dwóch orkiestr fabrycznych: scheiblerowskiej oraz Heinzla i Kunitzera...
Park im. Henryka Sienkiewicza, dawniej Mikołajewski
....i koncert w ogrodzie Grand Hotelu 10 czerwca 1904 roku oraz koncert moniuszkowski w Teatrze Wielkim 10 kwietnia 1905 roku, na którym wykonano Pieśni Witoloraudy, wyjątki z Dziadów i oper - Halka i Verbum nobile.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1905.
"Lira" urządzała rocznie zazwyczaj cztery koncerty własne i około dziesięciu wieczornic. Na ich programy składało się zazwyczaj kilkadziesiąt pieśni rocznie.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1906.
W 1906 roku "Lira" urządziła cztery koncerty i dziewięć wieczornic, wykonując 51 pieśni.
"Rozwój", rok 1906.
"Rozwój", rok 1907.
Zanim Noskowski objął kierownictwo "Liry", towarzystwo to mogło wykazać się raczej przeciętną aktywnością: w czasie od 1 stycznia 1902 roku do 1 stycznia 1904 roku odbyło ono 88 prób i zorganizowało dwa koncerty, pięć wieczorów, jeden bal i jeden festyn dziecięcy.
Natomiast większe zaangażowanie przejawiała "Lira" za dyrektorstwa Tadeusza Joteyki. Wystąpiła ona bowiem z inicjatywą organizowania koncertów zbiorowych. Już w 1905 roku zaprosiła łódzką "Lutnię" do współudziału w koncercie w parku miejskim przy ulicy Mikołajewskiej (dziś ulica Sienkiewicza), na dochód Szkoły Rzemiosł przy Chrześcijańskim Towarzystwie Dobroczynności. Taki wspólny występ nie miał precedensu; po raz pierwszy wspólnie koncertowały w Łodzi dwa miejscowe chóry polskie.
"Rozwój", rok 1905.
"Rozwój", rok 1906.
Łódzka "Lira" była też organizatorem Festiwalu Śpiewaczego, który odbył się w Łodzi 29 czerwca 1906 roku. Oprócz "Liry" wzięły w nim udział następujące towarzystwa: "Lutnia" łódzka, "Lutnia" częstochowska, "Lira" kaliska i Zgierskie Towarzystwo Śpiewacze. Miejscem występów był Helenów, a 200-osobowym chórem dyrygował Tadeusz Joteyko.
"Rozwój", rok 1906.
"Rozwój", rok 1906.
Helenów
Następny konkurs chórów polskich zorganizowała w grudniu 1908 roku "Lutnia" łódzka, "Lira" licząca wtedy 69 śpiewaków, wykonała na tym konkursie pod dyrekcją Tadeusza Joteyki psalm Pan chce królować W. Troszla (utwor obowiązkowy) i Bacarolę A. Müncheimera.
"Rozwój", rok 1908.
Burzliwe lata 1905-1906, aczkolwiek niekorzystne dla rozwoju regularnej pracy polskich towarzystw, przyczyniły się jednak do bardzo intensywnego szukania form pracy amatorskich zespołów artystycznych. W tym czasie szwankowała również praca chóru męskiego "Liry".
"Rozwój", rok 1906.
Aby nie dopuścić do stałego obniżania się działalności Towarzystwa, szukano oparcia w kompletowaniu nowych zespołów. Dlatego też utworzono w "Lirze" w 1906 roku modne wówczas kwartety wokalne, które jednak nie dały należytego rezultatu artystycznego. Podobnie w lutym 1907 roku zorganizowano kwartet, który z powodu niezadowolenia chóru męskiego (liczącego wówczas 60-70 osób), włączono do ogólnych chórów.
"Rozwój", rok 1907.
W skład chórów "Liry" wchodził także Chór Żeński, utworzony w październiku 1906 roku.
"Rozwój", rok 1906.
Powstało też szereg kółek i zespołów muzycznych, a nawet orkiestra amatorska, która jednak po odejściu Joteyki zaprzestała działalności. Już wiosną 1906 roku Joteyko zorganizował przy "Lirze" "Kółko orkiestrowe". Skompletował najpierw orkiestrę dętą, a następnie - smyczkową, tworząc z nich orkiestrę amatorską, która już od 16 maja 1906 roku odbywała próby w każdą środę.
"Rozwój", rok 1906.
Zdawać by się mogło, że "Lira" już w tym czasie przekształciła się z towarzystwa śpiewaczego w towarzystwo muzyczne. Choć tendencja taka najwyraźniej istniała, to jednak stanęła temu na przeszkodzie rezygnacja (z końcem sezonu 1906/1908) Tadeusza Joteyki ze stanowiska dyrektora artystycznego. Z chwilą jego odejścia upadła też działalność tej orkiestry amatorskiej. Utrzymała się przez pewien czas orkiestra mandolinowa, jako samodzielna i odrębna sekcja (założona we wrześniu 1906 roku, złożona z mandolin i bałałajek). Organizatorem jej był Wacław Korotkiewicz. Pierwsza lekcja odbyła się w lokalu "Liry" 15 września 1906 roku.
"Rozwój", rok 1906.
"Rozwój", rok 1906.
Na fotografii z 1908 roku widnieje nad zespołem napis:
"Łódzka Orkiestra Mandolinistów i Gitarzystów pod dyrekcją Wacława Korotkiewicza".
"Łódzka Orkiestra Mandolinistów i Gitarzystów pod dyrekcją Wacława Korotkiewicza".
Zespół ten liczył w roku założenia ponad dwadzieścia osób, a w dwa lata później liczba ta wzrosła do trzydziestu.
"Rozwój", rok 1906.
Do najważniejszych występów tego zespołu należy zaliczyć wzięcie udziału 1 sierpnia 1908 roku w wielkim koncercie na benefis dyrektora Orkiestry Edwarda Webera w Helenowie, wraz z orkiestrą amatorską cytrzystów, którą dyrygował Wacław Korotkiewicz. Zespół mandolistów występował na koncercie we włoskich kostiumach.
"Rozwój", rok 1908.
Helenów
Wspomniana "orkiestra amatorska cytrzystów" stanowiła również sekcję "Liry", którą zorganizowano w listopadzie 1906 roku pod nazwą "Koło Cytrzystów". Zespół ten liczył przy końcu 1906 roku 24 członków i odbywał próby raz w tygodniu w lokalu "Liry".
"Rozwój", rok 1906.
Oprócz sekcji muzycznych, istniało jeszcze przy "Lirze" koło dramatyczne, które nieraz występowało wspólnie z chórami tego towarzystwa.
"Rozwój", rok 1907.
1 cerwca 1907 roku Tadeusz Joteyko dyrygował w Helenowie koncertem, w ktorym wystąpiły: orkiestra amatorska i koło dramatyczne "Liry" oraz połączone chóry polskiej młodzieży szkolnej w liczbie 200 osób.
"Rozwój", rok 1910.
"Rozwój", rok 1912.
Pomimo, że po 5-letniej przerwie (1907-1912) Joteyko znów objął kierownictwo Towarzystwa, to jednak nie doszło ono do tego rozwitu, w jakim było na początku 1907 roku. Działalność jego ożywiono wprawdzie odbywającymi się co dwa tygodnie "wieczorami towarzyskimi", czyli koncertami wokalnymi i instrumentalnymi, deklamacjami, amatorskimi sztukami teatralnymi i tańcami, jednak akcja ta już na początku 1913 roku wyraźnie zaczęła słabnąć.
"Rozwój", rok 1907.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1910.
"Rozwój", rok 1910.
Jedną z przyczyn słabnięcia aktywności "Liry" było zaangażowanie się Joteyki w organizację nowej szkoły muzycznej przy Towarzystwie Muzycznym im. Fryderyka Chopina i objęcie od stycznia 1913 roku stanowiska jej dyrektora.
"Nowa Gazeta Łódzka", rok 1913.
Piotrkowska 108 - dawna siedziba szkoły muzycznej przy Towarzystwie Muzycznym im. F. Chopina, także siedziba Towarzystwa Śpiewaczego "Lutnia".
Budynek Resursy przy ul Kilińskiego 123 (dawna Widzewska 117).
"Gazeta Łódzka", rok 1917.
Po zakończeniu I wojny światowej ruch śpiewaczy w Łodzi rozwijał się intensywnie, a "Lira" wróciła do lokalu przy ulicy Przejazd 34 (dzisiaj ulica Tuwima) i kontynuowała swoją działalność aż do wybuchu II wojny światowej pod nazwą Towarzystwo Miłośników Śpiewu i Muzyki "Lira".
Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.
Ulica Tuwima 34 (dawniej Przejazd)
"Łódź w Ilustracji", dodatek tygodniowy "Kuriera Łódzkiego", rok 1930.
Alfons Pellowski. Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918.
Na zakończenie, dla cierpliwych - pełen tekst Ustawy Łódzkiego Rzemieślniczego Towarzystwa Śpiewu Chóralnego "Lira", wydanej w drukarni "Rozwoju" w 1900 roku:
...i obowiązujący regulamin dla czynnych członków Towarzystwa Śpiewaczego "Lira":
Regulamin Towarzystwa Śpiewaczego "Lira", rok 1900
Fot. archiwalne pochodzą ze stron:
oraz ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
Restauracja i sala koncertowa w Helenowie.
Fot. współczesne Monika Czechowicz
"Rozwój", rok 1910.
Przeczytaj jeszcze w baedekerze:
"Rozwój", rok 1910
BAEDEKER POLECA:
Alfons Pellowski. Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918.
Przygotowanie do druku i redakcja naukowa tomu
Jerzy Andrzejewski
Wydawca
Wojciech Grochowalski
Łódź 1994.