baedeker łódzki: II WOJNA ŚWIATOWA/ marzec 1942 roku

1 marca

Namiestnik, Arthur Greiser, zobowiązał wszystkie urzędy do oszczędzania papieru.

Został też wprowadzony okresowy zakaz kupna przez Polaków sałaty, rzodkwi, marchwi i kalarepy, które miały być dostępne tylko dla ludności niemieckiej.

5 marca

Władze miejskie nakazały oszczędne ogrzewanie budynków publicznych.

6 marca

Gestapo aresztowało sztab Komendy Dzielnicy Łódź Północ ZWZ-AK: komendanta ppor. Wacława Góreckiego, pseudonim Wacek, komendanta Rejonu Żabieniec Antoniego Hajkowskiego, Michała Paluszkiewicza z żoną i czwórką dzieci (wszyscy w konspiracji) oraz łącznika Henryka Cyrana, pseudonim "Heniek". Mężczyźni zostali rozstrzelani w egzekucji w Zgierzu 20 marca 1942 roku.

Czytaj w baedekerze:

Masowy mord niemiecki w Zgierzu. 20 marca 1942 roku. (baedekerlodz.blogspot.com)

Dzień aresztowania tak wspomina Aniela Paluszkiewicz, wówczas 12-letnia dziewczynka:

Około godziny 10 było nas w mieszkaniu sporo osób - cała moja rodzina oprócz brata Leszka, który poszedł do pracy, komendant Górecki i p. Henryk Cyran, który przyszedł do niego. W pewnej chwili za oknem rozległ się stukot butów, przesunęły się sylwetki czterech cywili i natychmiast wywalili oni drzwi i z pistoletami w rękach wpadli do mieszkania. Wszyscy zostali ustawieni pod ścianą; wśród bicia i krzyków rozpoczęto rewizję. Mieszkanie zostało doszczętnie zdemolowane, cięto obrazy, został rozbity nawet kaflowy piec. Zaaresztowano wszystkich znajdujących się w mieszkaniu: komendanta Góreckiego, Henryka Cyrana, mojego ojca Michała, matkę Leokadię, siostry Melanię, Alicję i mnie. Zostaliśmy zakuci w kajdani i przewiezieni do gestapo na ulicy Anstadta. Miałam takie cienkie przeguby rąk, że kajdanki po prostu mi spadły.

Dawna siedziba gestapo w Łodzi, al. Karola Anstadta, dzisiaj XII Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego.

Czytaj w baedekerze:

Pomnik Ofiar Komunizmu w Łodzi (baedekerlodz.blogspot.com)

6-13 marca

Aresztowany kilka dni wcześniej były sierżant Wojska Polskiego (WP), Józef Mierzyński, oskarżony o działalność w konspiracyjnej organizacji Polska Siła brojna (PSZ), w trakcie ujawniania skrytki na broń w swoim domu, zastrzelił w Zgierzu dwóch eskortujących go funkcjonariuszy gestapo. Po czym zbiegł i ukrył się u znajomych w Łodzi.

Niemcy zabrali Mierzejewskiego na wizję lokalną do jego domu przy ul. Długiej 54 w Zgierzu.

Tego samego dnia Niemcy rozpoczęli akcję odwetową, dokonując masowych aresztowań w Zgierzu, Łodzi i innych miastach rejencji. Do wieczora 7 marca aresztowano 923 osoby. Aresztowania trwały jeszcze przez kilka dni, w sumie zatrzymano 1700 osób. Spośród nich, po przesłuchaniach, wybrano grupę oficerów i podoficerów WP, których 13 marca wywieziono do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Pozostałych zakładników przewieziono do łódzkich więzień - kobiety (w tym żonę Mierzejewskiego, Joannę) na ulicę Gdańską, a mężczyzn na Radogoszcz.

Dawne więzienie przy ul. Gdańskiej 13, dzisiaj siedziba Muzeum Tradycji Niepodległościowych

Czytaj w baedekerze:

13 GRUDNIA - GDAŃSKA 13. (baedekerlodz.blogspot.com)

Dawna fabryka Samuela Abbego, w okresie okupacji niemieckiej obóz przesiedleńczy, zamieniony na

męskie „Rozszerzone Więzienie Policyjne” (niem. Erweitertes Polizeigefangnis, Radegast)

Czytaj w baedekerze:

MAUZOLEUM i MUZEUM NA RADOGOSZCZU – dawna fabryka Samuela Abbe. (baedekerlodz.blogspot.com)

Plan akcji represyjnej, zaakceptowany przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, zakładał zabicie 50 Polaków za każdego Niemca. W Zgierzu rozstrzelani mieli być żołnierze i oficerowie WP, jak i cywile podejrzani o działalność konspiracyjną. Jednocześnie za Józefem Mierzyńskim rozesłano listy gończe i wyznaczono wysoką nagrodę za pomoc w jego ujęciu.

Sierżant WP Józef Mierzyński z żoną Joanną

(zbiory Muzeum Miasta Zgierza)

11 marca

Namiestnik Kraju Warty wydał dekret, w którym zabronił odprawiania nabożeństw w pomieszczeniach świeckich (głównie w prywatnych mieszkaniach) bez zgody gestapo.

12/13 marca

Aresztowany został w getcie komendant Centralnego Więzienia przy ul. Czarnieckiego, Salomon Hercberg, bardzo wpływowy członek społeczności żydowskiej.

Więzienie przy ulicy Czarnieckiego 14/16.

Hercberg okazał się sprytnym malwersantem, który kosztem mieszkańców getta zgromadził pokaźny majątek. Kilka dni później wysłano go wraz z rodziną do obozu w Chełmnie nad Nerem.

Salomon (Szlomo) Hercberg

- komisarz żydowskiej policji w getcie i komendant Centralnego Więzienia w getcie łódzkim.

(źródło fotografii: https://www.infocenters.co.il/gfh)

16 marca

Rozporządzeniem namiestnika wprowadzono w całym Kraju Warty okresowy zakaz sprzedaży Polakom owoców, kalafiorów, szparagów i cebuli.

Kartka na owoce dla niemieckich dzieci

Sałatka gettowa – wymyślona przez Israela Gurina. Głównym składnikiem były łupiny nadgniłych lub wysuszonych kartofli oraz kartofle nienadające się już do spożycia. Moczy się je w zimnej wodzie aż straci zapach. Do tego dodawano zwiędnięte liście kapusty, buraków i rozmoczone resztki chleba. Wszystkie te produkty należało ze sobą dokładnie wymieszać i już nadawały się do jedzenia...

19 marca

Gestapo wyznaczyło 100 więźniów przeznaczonych do egzekucji represyjnej w odwecie za zabicie przez Józefa Mierzyńskiego dwóch funkcjonariuszy tajnej policji. Z więzienia przy ulicy Sterlinga (Robert-Koch-Strasse) wybrano 76 więźniów, cztery kobiety z więzienia przy ulicy Gdańskiej (Danzinger Strasse), jedną z nich była żona Józefa Mierzyńskiego - Joanna, pozostałych z więzienia na Radogoszczu. Wśród wybranych byli głównie ludzie aresztowani za działalność konspiracyjną już od jesieni 1941 roku i w początkach 1942 roku. Niewielu było zakładników aresztowanych bezpośrednio po akcji Józefa Mierzyńskiego 6 marca. Po egzekucji w Zgierzu pozostałych zakładników zwolniono do domu.

20 marca

Dla uczczenia ofiar zbrodni nazistowskich społeczeństwo Zgierza w miejscu egzekucji przy zbiegu ulic Piątkowskiej i Józefa Piłsudskiego wzniosło pomnik. Plac, na którym stoi nosi dziś nazwę Placu Stu Straconych.

W Zgierzu na placu Stodół (dziś Plac Stu Straconych), który pełnił w tym czasie funkcję wysypiska śmieci odbyła się publiczna egzekucja 100 Polaków. Przyglądało się jej ok. 6 tysięcy ludzi siłą spędzonych ze Zgierza i okolicznych miejscowości. Obecni byli także przedstawiciele hitlerowskich władz na czele z prezesem rejencji, Friedrichem Übelhӧrem.

Friedrich Übelhör (1893-1945)

(źródło: https://en.wikipedia.org/)

Egzekucji przez rozstrzelanie dokonał batalion policji z Łodzi. Jak zeznają świadkowie, zakładnicy zachowywali się godnie i dumnie. Szli na miejsce kaźni w 15-osobowych grupach w milczeniu i wyprostowani, a na ich twarzach malował się dziwny spokój.

Akwarela Józefa Ludwikiewicza (1911-1988) pt." Egzekucja Stu Straconych w Zgierzu", 1942.

(zbiory Muzeum Miasta Zgierza)

Ciała rozstrzelanych przewieziono do lasów lućmierskich i tam zostały pochowane we wspólnej mogile.

Prawdopodobne jedyne zdjęcie dokumentujące zbrodnię niemiecką w Zgierzu. Pochodzi z ulotki zrzucanej przez lotnictwo RAF na terytorium Niemiec w latach 1942-1943 "O czym żaden Niemiec wiedzieć nie powinien". Ulotka zawierała informację na temat przeprowadzonej przez Niemców 20 marca 1942 roku egzekucji stu Polaków w Zgierzu.

Rozstrzelani w Zgierzu 20 marca 1942 roku.

A. Wykaz 92 osób ustalonych w toku śledztwa zawieszonego w 1982 r.

B. Wykaz 99 osób ustalonych na podstawie akt gestapo w Łodzi.

A		B
Nazwisko i imię	Data i miejsce urodzenia	Nazwisko i imię	Data i miejsce urodzenia
Adamiak Antoni	24 I 1921 Kalisz	Adamiak Antoni	24 I 1921 Kalisz
Antosiewicz vel Antonowicz
Ast Jerzy	2 I 1923 Kalisz	Ast Georg	2 I 1923 Kalisz
Balcerzak Feliks	18 II 1915 Dobrzec	Balcerczak Felix	18 II 1915
Balicki
Barczyński Kazimierz Jan	7 VI 1917 Kalisz	Barczyński Johann	7 VI 1917
Bednarowicz Bolesław	31 VIII 1889 Oświęciny	Bednarowicz Bolesław	31 VIII 1889
Bujnowska Krystyna	13 IV 1916 Łask	Bujnowska Christina	10 II 1916 Łask
Bujnowski Stanisław	7 I 1910 Łask	Bujnowski Stanisław	7 I 1910 Łask
Bukato
Chamczyk		Chamczyk Stefan	1 I 1901 Łódź
Chodera Józef	26 VIII 1912 Bronisławów	Chodera Josef	26 VIII 1912
		Chudzik Andrzej	21 XI 1903
Cyran Henryk		Cyran Henryk	30 VII 1918
		Czechowski Edmund	19 X 1896 Poznań
Dębiński Jerzy
Dratkiewicz Henryk		Dratkiewicz Henryk	21 VI 1908
Dzierżyński Władysław	4 III 1881 Dzierżynów	Dzierzynski Władysław	11 III 1881
Feja Hieronim		Feja Heronim	14 I 1903
Fercz Andrzej	5 IX 1892 Lubań k. Poznania	Fercz Andrzej	5 VIII 1892
Górecki Wacław		Gorecki Wacław	28 XI 1906
		Goszkiewicz Josef	12 III 1920 Łódź
Górny Józef	Ok. 25 lat
Góźdź Edward	23 VIII 1918 Kalisz	Gozdz Eduard	23 VIII 1918 Kalisz
Gruszczyński Napoleon Ludwik	5 II 1914 Łódź	Gruszczynski Napoleon	5 II 1914
		Gruszki Josef	8 XII 1911
Hajkowski Antoni	20 I 1901 Łódź
Jacolik Feliks	31 VIII 1911 Rumin k. Konina	Jaczolik Felix	31 VIII 1911
Jakubowski Władysław
Janiak
Jankowski Zygmunt Kacper	6 I 1881 Mińsk Maz.	Jankowski Zygmund	6 I 1881
Jarzębowski Zygmunt		Jarzembowski Zygmund	13 IV 1899
Jaszczak
Jasiński Kazimierz Zygmunt	4 VII 1879 Nowa Sól	Jasinski Kazimierz	3 VII 1979
Kalinowski Antoni		Kalinowski Antoni	5 XII 1894 Łódź
		Kaluczniak Waclaw	12 XII 1914
Karczmarczyk
		Kaczmarek Karol	20 XI 1902
		Kaczmarek Franz	25 III 1913
Karowski Stefan	Ok. 40 lat	Karowski Stefan	18 IV 1906
Kit Zygmunt	1910 Stawiszyn	Kitt Zygmund	21 IV 1910 24 IV 1910 Kalisz
		Kowalczyk Wladyslaw	3 II 1901
Kowalik Bolesław
Kowalski Kazimierz Józef		Kowalski Kazimierz	2 III 1902
Kowalski Bolesław	6 IV 1894 Balin	Kowalski Bolesław	25 IV 1894
Adam
Kruczkowski Henryk	13 III 1913 Tykadłów	Kruczkowski Henryk	28 III 1913
Kubiak Bolesław	1 XII 1896 Łódź	Kubiak Bolesław	1 XII 1896 Łódź
		Kubiak Stefan	10 VII 1911 Łódź
Kuligowski Wiktor	18 X 1910 Kalisz	Kuligowski Viktor	18 X 1910
Kupczak Stanisław	1920 Częstochowa	Kubczak Stanisław	5 XI 1920
Kurasiński Zenon	1 II 1918 Kościółki k. Kalisza	Kurasinski Zenon	26 II 1918
Laskowski Edward		Laskowski Eduard	14 IV 1920
Machalski Kazimierz	13 X 1908 Łódź	Machalski Kazimierz	13 X 1908 Łódź
Maciejewska
Maciejewski
		Mackiewicz Tadeusz	16 X 1911
Mak Ignacy	23 I 1910 Dymek	Mak Ignacy	23 I 1910 Dymek
Marczewski Feliks	23 V 1913 Wieluń	Marczewski Felix	24 V 1913 Wieluń
Matusiak Michał	17 IX 1919 Kalisz	Matusiak Michal	17 VIII 1919
Mierzyńska Joanna		Mierzynska Johanna	27 V 1915
Mila Stanisław	6 I 1897 Aleksandrów	Mila Stanislaus	6 I 1897
		Misiewicz Alexander	6 V 1894
Molenda Czesław		Molenda Czeslaw	25 I 1912
Mroczek Stanisław	8 V 1905 Łódź	Mroczek Stanislaus	6 V 1905
		Napierala Josef	3 XII 1907
		Nissner Marian	25 III 1895
Nowicki Jan Kacper	27 XII 1901 Pabianice	Nowicki Johann	27 XII 1901 Pabianice
Ofis Franciszek	28 VIII 1894 Aleksandrów	Ofic Franciszek	28 VIII 1894 Aleksandrów
Ostojski Klemens	16 IX 1903 Łódź	Ostojski Klemenz	22 I 1907 11 X 1902 Łódź
Owczarek
Pakuła Tadeusz	9 XII 1911 Łódź	Pakuła Tadeusz	9 XII 1911 Łódź
Paluszkiewicz Michał	18 IX 1887 Kłodawa	Paluszkewicz Michal	18 IX 1887
Pasikowski Roman
		Patinowski Roman	31 III 1906
Pawłowski Stefan	16 III 1889 Łomża	Pawlowski Stefan	16 III 1889 3 III1889 Łomża
Piechota Ignacy	10 I 1901 Krzywiec	Piechota Ignacy	7 I 1901 Krzywiec
		Pieczkowska Janina	27 XII 1894
Pieczkowski Marian		Pieczkowski Marian	15 VIII 1920
Pietrzak Adam		Pietrzak Adam	24 XII 1907
Piotrowski		Piotrowski Vitold	29 X 1915
Pol Władysław	17 I 1903 Łódź	Pol Wladyslaw	17 XI 1903 17 I 1903 Łódź
Przelaskowski Stanisław	7 IV 1907 Alabany USA	Przeslakowski Stanislaw	7 IV 1907
		Przeslawski Antoni	7 IX 1920
Romanowski Stanisław	Ok. 45 lat Sembór	Romanowski Stanisl.	8 V 1893
		Rychlowski Zenon	26 XI 1914
Sekura Kazimierz		Sekura Kazimierz	4 I 1907
Sieradzki		Sieradzki Waclaw	16 II 1915
Sikorski Dionizy	8 IV 1893 Biała Rawska	Sikorski Dyonisius	8 IV 1893
		Siewek Stefan	21 III 1901
Siwiński Kazimierz	1 III 1910 Mniszki	Siwinski Kazimierz	1 III 1910 Mniszków
Skóra
Skrzekotowski Leonard	11 IV 1896 Łódź	Skrzekotowski Leonh.	11 IV 1896 Łódź
		Sobanski Tadeusz	4 II 1907
Sobieraj Czesław		Sobieraj Czesław	12 XI 1912 Łódź
Sroka Eugeniusz	9 VII 1923 Wieluń	Sroka Eugeniusz	8 VII 1923
		Stachurski Alexander	30 I 1893
Sygulski Kazimierz		Sygulski Kazimierz	14 I 1923
Szubert Władysław	1908 Łódź	Szubert Wladyslaw	1 I 1910
Szurczak Konstanty	23 IX 1904 Kalisz	Szurczak Konstanty	23 IX 1904
Szurek Franciszek	1 XII 1916 Kalisz	Szurek Franciszek	1 XII 1916
Szwajdler
Świątczak Józef	8 III 1919 Uniejów	Swiontczak Josef	8 III 1919
Tosik Bolesław	Ok. 25 lat
Trela Leon		Trella Leon	3 IV 1909
		Tucholski Waclaw	8 X 1894
		Wieslawski Jerzy	14 VI 1906
		Wiśniewski Bolesl.	14 IV 1917
		Wlodarz Josef	6 VIII 1910
Wnukowski Jerzy	28 IV 1918 Łódź	Wnukowski Jerzy	28 IV 1918
Wojciechowski Józef	Hanower
Wrocławski Jerzy
Zaborowski Stanisław		Zaborowicz Stanislaw	23 X 1884
		Zagurowski Romuald	11 IV 1920
		Zajewska Emilia	8 II 1905
		Zelechowski Jan	9 VIII 1902
Zieliński Ryszard	12 X 1922 Kalisz	Zielinski Richard	12 X 1922
Zimny Józef	22 XII 1911 Dobrzec k. Kalisza	Zimny Josef	6 XII 1911
		Zimny Waclaw	11 II 1905
Ziółkowski Bolesław	12 III 1901 Nowe Chojny	Ziolkowski Boleslaw	11 III 1901 5 IV 1896 Łask
Ziółkowski Wawrzyniec	4 VIII 1903 Osiny

Przeczytaj w baedekerze:

Masowy mord niemiecki w Zgierzu. 20 marca 1942 roku. (baedekerlodz.blogspot.com)

21 marca

Ukazał się pierwszy numer "Tyrteja" - dodatku literackiego do "Biuletynu Kujawskiego".

"Tyrtej", dodatek do "Biuletynu Kujawskiego", rok 1942.

Redaktorem naczelnym był łódzki poeta Grzegorz Timofiejew. Do czasu jego aresztowania 26 sierpnia 1942 roku, ukazało się pięć numerów pisma. "Tyrtej" zawierał artykuły programowe, satyryczne oraz wiersze Tadeusza sarneckiego i Grzgorza Timofiejewa.

Grzegorz Timofiejew (1908-1962) - polski poeta, pisarz i tłumacz.

Fot. Jerzy Benedykt Dorys, rok 1951.

(zbiory Polona)

Grzegorz Timofiejew, "Człowiek jest nagi":

Nazwa [gazetki "Tyrtej] cyba nie dość dla wszystkich jasna, ale właściwie wyrażała nasze intencje. Przypominając postać żołnierza-poety z czasów starożytnej Grecji, podkreśliliśmy, że i literatura polska dziś walczy. (...) Pismo zawierało wiersze (m.in. Tadeusza Sarneckiego, Cz. Gardy i moje), artykuły programowe i dyskusje.

Grób Grzegorza Timofiejewa na Cmentarzu Komunalnym na Dołach w Łodzi.
"Poeta Łodzi" - napis na nagrobku.

Przeczytaj w baedekerze:

Grzegorz Timofiejew - poeta Łodzi... "nie złamany w walce i w nadziei". (baedekerlodz.blogspot.com)

21 marca 1942 roku aresztowano inż. Jerzego Thӧlkę - przywódcę najaktywniejszej grupy sabotażowej łódzkiego Związku Odwetu. Został skazany na karę śmierci i stracony.

28 marca

Komitet Sabotażowy do Walki z Hitleryzmem zaczął wydawać na powielaczu pismo pt. "Front Walki za Naszą i Waszą Wolność". Tytuł ten wkrótce stał się równocześnie nową nazwą organizacji. W skład zespołu redakcyjnego wchodzili: Ignacy Loga-Sowiński, Leon Koczaski i Mieczysław Moczar. Wydano siedem numerów "Frontu".

Pierwsza strona gazetki "Front Walki za Naszą i Waszą Wolność"

marzec 1942

Do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem wywieziono 24 687 mieszkańców getta. W dzielnicy żydowskiej zapanowało powszechne przygnębienie i paniczny nastrój. Kronika getta łódzkiego odnotowała w związku z tym rekordową liczbę - 17 samobójstw wśród ludności żydowskiej w jednym miesiącu.