Eliasz
Stumman (Stummann także Stumann, Штуман Илья
Ариямович) był właścicielem zakładu fotograficznego, który prowadził w Łodzi od 1871 roku aż do
śmierci w roku 1903. Z jego nazwiskiem związane jest powstanie najwcześniejszego znanego cyklu fotografii z widokami obiektów Łodzi. Pierwsze zdjęcia wykonał około 1872 roku, a ostatnie około 1890.
Fot. Eliasz Stumman, ok. 1872-1890.
Eliasz Stumman urodził się 28 kwietnia 1834 w Szereście w Wielkim
Księstwie Poznańskim, zmarł w Łodzi 14 czerwca 1903 roku. Był
synem
Arona i Micheli z Grafmenów. Praktykę prawdopodobnie rozpoczął w
1851 roku, a jak
wynika z napisów znajdujących się na winietach jego zdjęć, w
roku 1856 miał
już pierwszy zakład fotograficzny.
Działalność jako litograf, typograf, fotograf zaczął naprawdopodobniej w Warszawie a później w Grodnie.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
Piotrkowska 24.
Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" przedstawiająca popiersie mężczyzny w ciemnej marynarce.
"Izraelita", rok 1882.
Zezwolenie na otwarcie zakładu fotograficznego w Grodnie otrzymał w roku 1864, ale zakład fotograficzny "E. Stumman" funkcjonował już w 1856 roku prawdopodobnie w Warszawie. Zezwolenie na otwarcie zakładu w Łodzi otrzymał od gubernatora piotrkowskiego 23 listopada 1871 roku.
Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" w Łodzi, przedstawiająca młodą kobietę w ciemnej sukni i ozdobnym kapeluszu (prawdopodobnie Julię Kwaśniewską), trzymającą ręce w mufce.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
Piotrkowska 16.
W latach 1862 i 1886 Stumman prowadził zakład przy ulicy Piotrkowskiej pod numerem 16, do 1887 roku zakad mieścił się przy Piotrkowskiej 24.
"Dziennik Łódzki", rok 1887.
Gdy w 1887 roku Antoni Jezierski postanowił wybudować murowaną piętrową oficynę mieszkalną z pomieszczeniem dla zakładu fotograficznego, na posesji pod adresem Piotrkowska 20, Eliasz Stumman skorzystał z nadarzającej się możliwości i przeniósł swój zakład. 23 wrzesnia 1891 roku uzyskał zezwolenie na prowadzenie firmy pod tym adresem i tu pracował do 1903 roku, czyli aż do swojej śmierci.
"Rozwój", rok 1898.
Piotrkowska 20.
Przeczytaj w baedekerze:
"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1897.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
Fotografia portretowa wykonana w atelier zakładu fotograficznego "E. Stumman" przedstawiająca starszego mężczyznę siedzącego na fotelu. Z adnotacji na odwrocie wynika, że jest to Fryderyk Sellin. Fryderyk Sellin (1831-1914) był łódzkim cukiernikiem, kupcem oraz przedsiębiorcą teatralnym.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.
Kolejna zmiana adresu miała nastąpić na początku XX wieku, kiedy to w centralnej części podwórka przy Piotrkowskiej 17, wystawiono jednopiętrowy budynek z przeznaczeniem na zakład fotograficzny. Nowe atelier nie służyło już jednak Eliaszowi Stummanowi, który zmarł w 1903 roku.
"Führer durch Łodz", 1898.
Przeczytaj w baedekerze:
WIELKA INAUGURACJA TEATRU WIELKIEGO, czyli inwestycja Fryderyka Sellina. (baedekerlodz.blogspot.com)
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
Od
1882 roku Stumman rejestrował
w specjalnej książce każde zamówienie i wszystkie wykonane
fotografie. O pozwolenie na założenie jej nowego egzemplarza prosił
władze policyjne 12 grudnia 1886 roku.
Jego
firma miała wówczas cztery
aparaty, co stawiało ją na drugim miejscu w Łodzi po zakładzie
Leopolda Zonera.
Leopold
Zoner (1839-1915)
- drukarz, wydawca, właściciel zakładu litograficzno-drukarskiego, wydawnictwa, księgarni oraz dziennikarz, wydawca dwóch gazet i działacz licznych towarzystw społecznych i zawodowych w XIX wiecznej Łodzi.
Fotografia wykonana w łódzkim atelier fotograficznym "Leonardi"
Przeczytaj
w baedekerze:
Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" przedstawiająca popiersie młodej kobiety w ciemnej sukni.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
Z nazwiskiem Stummana związane jest powstanie najwcześniejszego znanego
cyklu fotografii z widokami obiektów Łodzi. Pierwsze zdjęcia
wykonał około 1872 roku,
a ostatnie około 1890. W 1885 roku
informowała o nich gazeta: „Spory komplet widoków łódzkich, w
dużym formacie, wykonanych z możliwym wykończeniem. W nim, oprócz
kilku widoków Helenowa,
widzimy przeważnie gmachy fabryczne i pałace prywatne”.
Fot. Eliasz Stumman, ok. 1872-1890.
Fot. Eliasz Stumman, ok. 1872-1890.
Zdjęcia
zostały pokazane w witrynie księgarni Ludwika Fiszera przy ul.
Piotrkowskiej 47, w styczniu 1885 roku.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
Piotrkowska 47.
Przeczytaj w baedekerze:
"Dziennik Łódzki", rok 1884.
Zachęcony
zainteresowaniem z jakim spotkał się sprzedawany od września 1884
roku album –
składanka „z widokami sławniejszych gmachów i zakładów
fabrycznych naszego miasta”, postanowił wydać podobny zawierający
dotychczas wykonane przez niego fotografie.
"Dziennik Łódzki", rok 1884.
W lipcu 1885 roku
prasa doniosła o projektach wydania „albumu łódzkiego”, do
którego wykonał prawdopodobnie pierwszą panoramę miasta z
wysokiego komina farbiarni należącej do Lewkowicza i znajdującej
się przy ul. Widzewskiej (obecnie ulica Kilińskiego). Wydany w Dreźnie
album miały sprzedawać miejscowe
księgarnie.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
Nie
zachował się, niestety żaden
egzemplarz tego albumu, ani albumu z 1888 roku, o których mówi
tylko jedna notatka prasowa. Możliwe,
że nie został wydany z przyczyn finansowych.
Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung", 1863-1888.
Natomiast
110 zdjęć jego autorstwa wykorzystał Johann
Peterslige w
wydawnictwie towarzyszącym jubileuszowi 25-lecia gazety „Lodzer
Zeitung”
w 1888 roku.
Fotografie Eliasza Stummana w jubileuszowym wydaniu "Lodzer Zeitung" Johanna Peterslige.
„Jubilaums Beilage zur Lodzer Zeitung 1863–1888” na 74 stronach zawiera oprócz artykułów i reklam 28 tablic z 110 ilustracjami. Ze względu na brak w Królestwie Polskim wówczas fotochemigrafii, wydawca gazety Johann Petersilge zlecił wykonanie rysunków wydawnictwu „Tygodnika Ilustrowanego” w Warszawie. Drzeworyty rytowano kopiując fotografie wykonane w latach około 1880–1888 głównie autorstwa Eliasza Stummana. Pracochłonność tej techniki spowodowała opóźnienie wydania dodatku – nie był gotowy w czasie uroczystości 25-lecia gazety w grudniu 1888 roku. Przeciągające się prace spowodowały przesłanie 55 zdjęć do najbardziej znanego wówczas w Niemczech zakładu, wykonującego metalowe klisze w Meisenbach. Tablice fotochemigraficzne i drzeworytnicze zostały w „Beilage...” przemieszczone. Widoczne są znaczne różnice w poziomie wykonania rycin. Najlepsze wyszły spod rylca E. Gorazdowskiego i E. K. Nicza. Na stronie 52 wydawca dziękował fotografom: Eliaszowi Stummanowi oraz Bronisławowi Wilkoszewskiemu - być może wykonawcy kilku fotografii w 1888 roku, oraz Ludwikowi Zonerowi, który prawdopodobnie dostarczył dawne zdjęcia łódzkich przemysłowców.
Johann Peterslige (1830-1905)
- drukarz i wydawca prasy. Założyciel pierwszej gazety w Łodzi „Lodzer Zeitung” (wcześniej „Łódzkie Ogłoszenia-Łodźer Anzeiger)
Grób Johanna Peterslige na Cmentarzu Starym przy ul. Ogrodowej w Łodzi.
Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung", 1863-1888.
Przeczytaj w baedekerze:
Latem
1885 roku
Stumman
wykonał na zamówienie dyrekcji Towarzystwa Akcyjnego Karola
Scheiblera serię
zdjęć fabryki, zachowanych w postaci albumu (w zbiorach Centralnego
Muzeum Włókiennictwa).
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Zakłady Przemysłu Bawełnianego Karola Wilhelma Scheiblera, fot. Eliasz Stumman.
Eliasz Stumman był autorem wszystkich fotografii, wykonanych prawdopodobnie w 1885 roku, według nich wykonano potem ryciny.
(zbiory Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi)
Album "Ansichten
der Baumwoll – Manufactur von Carl Scheibler" znajduje się w zbiorach CMW.
Składa się z 57 kart z grubego kartonu, okładka pokryta jest skórą, na
której wytłoczono powyższy tytuł. Na niesygnowanych fotografiach
przedstawiono perspektywiczne rysunki posiadłości wokół pałacu,
fabryki i osiedla mieszkaniowego Pfaffendorf (Księży
Młyn).
Prawie 50 zdjęć pokazuje maszyny parowe, włókiennicze, hale
fabryczne, warsztaty w „Bielniku”
i
inne pomieszczenia zakładów K. Scheiblera. Projekt wydania albumu
powstał w związku z zakończeniem rozbudowy fabryki i uruchomieniem
w grudniu 1883 roku
maszyny parowej o mocy 1400 KM, największej z czynnych wówczas w
Łodzi. W styczniu 1885 roku
miejscowa prasa pisała o powierzeniu Stummanowi tej pracy. Ta sama gazeta
informowała w lipcu o rozpoczęciu wykonywania zdjęć, a w
początkach sierpnia o wystawieniu ich w witrynach na parterze
składów firmy w „Pałacu Scheiblera” przy Piotrkowskiej 11.
Piotrkowska 11.
Przeczytaj w baedekerze:
Prawdopodobnie były wówczas sprzedawane pojedyncze zdjęcia,
ponieważ zachowała się w zbiorach WBP fotografia frontonu pałacu
i fabryki K. Scheiblera o identycznych wymiarach jak w albumie, sygn.
czerwonym tuszem pod prawym dolnym brzegiem z odręcznym podpisem
fotografa łacińskim literami. Ponieważ zdjęcia przedstawiały
największą wówczas w Europie fabrykę włókienniczą, często
wykorzystywano je w publikacjach prasowych jej poświęconych. W
„Kłosach”
pokazano 14 z nich z widokami hal fabrycznych. W zbiorach WBP
znajduje się 50 fotografii przedstawiających różne fragmenty zakładów K. Scheiblera.
Wszystkie są opisane ołówkiem na stronie odwrotnej w języku
niemieckim. Datowane były częściowo na 1885, a większość na
1888 rok.
Prawdopodobnie
latem 1890 roku
Stumman
wykonał
na porcelanie fotografię amerykańskiego aktora Iry
Aldridge’a zmarłego
w Łodzi 7 sierpnia 1867 roku -
umieszczoną na jego grobie na Starym
cmentarzu przy ulicy Ogrodowej w części ewangelickiej.
Być
może fotografię skopiował ze zdjęcia wykonanego przez Jana
Mieczkowskiego w Warszawie, podczas
występów tam czarnoskórego aktora od 12 do 20 maja 1862 roku.
Fotograf Łodzi i historyk
fotografii Ignacy
Płażewski pisał:
„.Łódź
miała E. Stumanna który między innymi fotografował sławnego
aktora murzyńskiego Aldrige’a, zmarłego w czasie gościnnych
występów w tym mieście”.
Grób Iry Aldridge’a na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej w Łodzi.
"Gazeta Łódzka", rok 1917.
Eliasz Stumman był
jedynym łódzkim fotografem, który uczestniczył w „Wystawie
Rolniczo-Przemysłowej” zorganizowanej w Warszawie w 1885 roku. Za
zdjęcia wnętrz otrzymał tam brązowy medal.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
"Gazeta Polska", rok 1885.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
Po zakończeniu wystawy pokazał wystawiane portrety w oknach parterowych
kamienicy Karola Scheiblera przy Piotrkowskiej 11.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
W
1885 roku wykonał zbiorową fotografię członków straży pożarnej w
zakładach K. W. Scheiblera i podobną w 1886 roku w 10-lecie straży
miejskiej – Łódzkiej Straży Ogniowej Ochotniczej.
.jpg)
Oficjalni goście przed wejściem głównym Pierwszej Wystawy Przemysłowej w Łodzi, fot. Bronisław Wilkoszewski.
(zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi)
Na
„Pierwszej Wystawie Przemysłowej w Łodzi” czynnej w 1895 roku w
parku Helenów Eliasz Stumman miał własne stoisko w drewnianym pawilonie.
Przeczytaj w baedekerze:
"Tydzień", rok 1895.
Na wystawie Stumman
pokazał swój dyplom mistrzowski, cztery bardzo duże portrety w
ramach i w dwóch witrynach 27 dużych zdjęć.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)
Portret Amalii Heleny Bursche, ok. 1885.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)
Portret lekarza Alfreda Kruschego, ok. 1890.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)
Portret Julii Szczawińskiej z Potzerów, ok. 1889.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)
Według
reklamy na stronie odwrotnej kartoników, na których naklejał
wykonywane fotografie otrzymał dyplom uznania na fotograficznej
wystawie w Petersburgu w 1889 roku.
Rewers
fotografii wykonanej w zakładzie E. Stumanna, obecnie w kolekcji
Muzeum Miasta Łodzi.
"Izraelita", rok 1899.
Fotograf był również autorem unikalnych wielkoformatowych zdjęć wykonanych w latach 1884-1885, przedstawiających cerkiew św. Aleksandra Newskiego tuż po zakończeniu budowy.
Zdjęcie przedstawia ogólny plan gmachu cerkwi, dorożki i orszak ślubny (1885).
Zdjęcie przedstawia ikonostas cerkwi (według K. Stefańskiego projektował go Hilary Majewski, wykonany w 1883 roku)
Zdjęcie przedstawia cerkiew w dalszym planie z fragmentem ulicy Kilińskiego, widoczna duża grupa żołnierzy, karabiny w kozłach. Zima 1884/1885 (wizyta generał-gubernatora przed nabożeństwem dla wojska?)
Fasada boczna. Fotografia rysunku Hilarego Majewskiego (ok.1882)
Cerkiew soboru św. Aleksandra Newskiego w Łodzi, ul. Kilińskiego 56, wzniesiona według projektu Hilarego Majewskiego w latach 188-1884.
Przeczytaj w baedekerze:
Pomyślny
okres w rozwoju firmy spowodował, że Stumman powiększał grono swych
pracowników – poszukując m.in. uczniów.
"Dziennik Łódzki", rok 1886.
"Dziennik Łódzki", rok 1890.
Fotografia wykonana w atelier fotograficznym "E. Stumman".
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
W
lutym 1900 roku fotograf uroczyście obchodził 50-lecie działalności, co
odnotowała miejscowa prasa, podkreślając, że był wynalazcą
„sylwetografii i fotografii wypukłej”. Wtedy też złożył w
redakcji gazety 50 rubli jako dar na fundusz projektowanej kasy
pomocy dla fotografów.
"Rozwój", rok 1900.
Chcąc
sprostać rosnącej konkurencji często reklamował się w gazetach,
na przykład latem 1901 roku w co dziesiątym numerze „Gońca
Łódzkiego” zamieszczał jednakowej treści anonse o obniżaniu w
soboty i święta ceny tuzina fotografii wizytowych do 3 rubli, a
gabinetowych do 8 rubli.
"Goniec Łódzki", rok 1901.
"Rozwój", rok 1903.
Pod
koniec życia pragnął przekazać zakład synowi Adolfowi, z którym
od około 1890 roku razem pracował. Jego drugi syn, Józef również prowadził zakład fotograficzny, ale w Warszawie.
"Słowo", rok 1895.
.jpg)
Fotografia rodzinna wykonana w atelier fotograficznym "E. Stumman".
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)
W kwietniu 1903 roku przeniósł
firmę do lokalu przy Piotrkowskiej 17, ale prawdopodobnie już nie zdążył
uruchomić tam zakładu. Zmarł w czerwcu 1903 roku w Łodzi. Pochowany
został na cmentarzu żydowskim przy ulicy Brackiej.
.jpg)
Nowy Cmentarz Żydowski przy ulicy Brackiej.
źródła:
Wanda Mossakowska. Początki fotografii w Warszawie (1839-1863).
Ignacy Płażewski. Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii.
Jacek Strzałkowski. Historia fotografii w Łodzi do 1944 roku.
Mirosław Zbigniew Wojalski. Fotografowie i fotografie Łodzi.
Wiesław Puś. Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793 – 1914.
"Odgłosy", rok 1976.
"Odgłosy", rok 1977.
Przeczytaj w baedekerze:
WIELKA INAUGURACJA TEATRU WIELKIEGO, czyli inwestycja Fryderyka Sellina. (baedekerlodz.blogspot.com)
Fot. współczesne Monika Czechowicz