Nieruchomość
przy ulicy Piotrkowskiej 98 ma bogatą historię, sięgającą połowy
XIX wieku. Kiedyś funkcjonowała tu apteka, a od 1892 roku magazyn
konfekcyjny Emila Schmechela. Budynek na działce stopniowo
rozbudowywano. Od 1961 roku do końca lat 80. XX wieku mieścił się
w nim dom obuwniczy przedsiębiorstwa Państwowe Domy Towarowe. To
wówczas przylgnęła doń potoczna nazwa Dom Buta.
Stosownie
do Protokołu Deklaracyjnego, spisanego w marcu 1832 roku,
plac przy Piotrkowskiej 91 (dzisiaj
Piotrkowska 98) objął tkacz przybyły z Saksonii, Jan
Gottlieb Wüstmann.
Właściciel
zobowiązał się do
"...utrzymywania
w ciągłym ruchu fabryki płuciennej, składającej się z 3
warsztatów tkackich, przy której 3 czeladzi użytych będzie", oraz
do wystawienia drewnianego
domu.
Można
przypuszczać, że Wüstmann objął plac jeszcze w drugiej połowie
lat 20. XIX stulecia. Protokoły Deklaracyjne były często
podpisywane przez osadników po czasie.
Wüstman
dotrzymał przyrzeczenia i zbudował narożny dom drewniany. Praca na
warsztatach tkackich nie przynosiła widać spodziewanych korzyści i
Jan Gottlieb otworzył szynk, ówcześnie drugi w osadzie tkackiej -
od 1827 roku
funkcjonował już szynk przy Piotrkowskiej 45, należący do
Wentzela
Bartoscha.
Piotrkowska 45.
Przeczytaj w baedekerze:
Zgodnie
z dokumentami z 1834 roku, Jan
Gottlieb Wüstmann
sprzedał nieruchomość w 1833 roku szewcowi Janowi
Wegerowi. Informacje
zawarte w dokumentach z 1834 roku nie pokrywają się z umową spisaną
w Magistracie, na mocy której nieruchomość
Wüstmanna nabył Gottfryd
Koch (w 1842 roku). Na
podstawie kontraktu spisanego w czerwcu 1845 roku nieruchomość
kupił August
Potempa
– lekarz i ordynator szpitala miejskiego świętego Aleksandra.
August
Potempa wybudował przy Piotrkowskiej 98 murowany dom frontowy i zabudowania. Anna
Rynkowska, w książce "Ulica Piotrkowska", tak opisuje dom
Potempy:
Na
Piotrkowską wychodziło 5 okien. Wewnątrz znajdowało się 5 izb i
pomieszczenie sklepowe (apteka), a na poddaszu 2 izby, każda o dwóch
oknach.
Piotrkowska 98 dzisiaj.
August
Potempa (1808-1848)
przybył do Łodzi, z rodzicami i rodzeństwem, w 1825 roku.
Był synem Antoniego
Wilhelma Potempy,
drukarza tkanin z Wrocławia. W
1833 roku,
po zakończeniu studiów medycznych na Uniwersytecie Charkowskim,
powrócił do Łodzi. Pod koniec lat 30. pełnił funkcję chirurga
miejskiego, a w 1846 roku
został pierwszym ordynatorem miejskiego szpitala
św. Aleksandra,
otwartego 1 stycznia 1846 roku
na Rynku Fabrycznym (teren obecnego Wyższego Seminarium Duchownego
przy ulicy Stanisława
Kostki 14).
Przeczytaj
w baedekerze:
Piotrkowska 98 dzisiaj.
Po
śmierci Potempy (zmarł jako kawaler) nieruchomość przy
Piotrkowskiej 98 przeszła w ręce jego siostry Amalii
i
jej męża, Adolfa
Gritschke.
Około 1849 roku przeniesiono tutaj aptekę Ignacego Kieszczyńskiego (jedną z czterech działających wówczas w mieście). Aptekarz przeniósł się tutaj z Piotrkowskiej 168, gdzie przez kilka lat funkcjonowała w lokalu odkupionym od Wincentego Orłowskiego, właściciela drugiej łódzkiej apteki, założonej w 1841 roku. Kieszczyński urządził w podwórzu laboratorium, w którym wytwarzano leki dla miejskiego szpitala. Kolejnymi właścicielami apteki byli Juliusz Knoll i Marceli Kuźmicki, który w latach 1870-1875 przeniósł ją na Piotrkowską 95.
"Führer durch Lodz", 1893.
W
latach 70. XIX
wieku
posesja przy Piotrkowskiej 98 była w rękach Karola
Zinsera,
który wykupił część gruntu działki. Taryfa
domów z 1893 roku
wymienia nadal Karola Zinsera
jako właściciela posesji. Numer 525, to dzisiejsza Piotrkowska 98.
Przeczytaj w baedekerze:
"Führer durch Lodz", 1898.
W
latach 90. XIX stulecia i na początku XX wieku nieruchomość
należała do Maurycego
Glücksmanna.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1904.
W
1892 roku, w domu Glücksmana, otworzył sklep konfekcyjny Emil
Schmechel.
"Rozwój", rok 1900.
"Łodzianka", rok 1903.
Ojciec
Emila, Jan Daniel Schmechel (syn
Jana,
folusznika i Wilhelminy
Streich),
majster tkacki, urodził się w 1841 roku we wsi Kały, w powiecie
zgierskim. W 1864 roku, w Zgierzu, poślubił Emilię
Bertę Knak.
Z tego związku przyszedł na świat, w 1871 roku, również w
Zgierzu, Emil
(metrykalnie Emil
Karol) Schmechel.
Młodszym bratem Emila był Hugo
(metrykalnie
Alfred
Hugo)
Schmechel
(ur.
1881).
"Rozwój", rok 1900.
"Rozwój", rok 1905.
W
podwórzu funkcjonowała pracownia krawiecka Schmechela. Odzieżowy
interes dobrze się rozwijał.
"Rozwój", rok 1907.
Na początku XX wieku działała w
Warszawie, przy Marszałkowskiej 130, filia łódzkiego magazynu.
"Rozwój", rok 1907.
"Rozwój", rok 1907.
W
czerwcu 1907 roku miało miejsce tragiczne wydarzenie. Do sklepu przy
Piotrkowskiej 98 weszło dwóch mężczyzn, z których jeden oddał
strzały z rewolweru w kierunku Emila Schmechela i jego wieloletniego
buchaltera, Juliusza
Rosnera. Jeden
z przybyłych miał odezwać się do Schmechela słowami „Pan nas
żądał, jesteśmy” – po czym padło w jego kierunku kilka
strzałów z dwóch rewolwerów. Trzy z nich dosięgły celu.
Przybyły na miejsce lekarz pogotowia stwierdził, że stan
poszkodowanego jest beznadziejny. Na skutek odniesionych ran,
Schmechel zmarł kilka godzin później. Rosner został lekko ranny.
"Rozwój", rok 1907.
Strzelanina
okazała się pokłosiem zmiany sposobu wynagradzania pracowników
przez właściciela. Schmechel najpierw postanowił płacić im
dniówki, zamiast – jak wcześniej – wynagradzać za sztuki
ubrań. Szybko doszedł jednak do wniosku, że mu się to nie opłaca
i zmianę cofnął (choć podwyższając jednocześnie stawkę). To
spotkało się z buntem pracowników. Żeby zażegnać kryzys,
Schmechel poprosił o przysłanie do niego delegatów – stąd słowa
jednego z zabójców.
"Rozwój", rok 1907.
Emil Schmechel zmarł następnego dnia po zamachu, 29 czerwca 1907 roku.
"Rozwój", rok 1907.
Mimo
tragedii sklep z konfekcją działał w kolejnych latach, a budynek
stopniowo rozbudowywano.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1908.
"Rozwój", rok 1908.
Po
śmierci męża Emma Smechel wyszła powtórnie za mąż, za Ryszarda
Ullricha (ślub
odbył się w1910 roku).
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1912.
"Lodzer Zeitung", 1909.
"Rozwój", rok 1910.
Śmierć założyciela nie przerwała funkcjonowania firmy. Kierownictwo przeszło w ręce wdowy Emmy, młodszego brata Hugo Schmechela, oraz dotychczasowego buchaltera Juliusza Rosnera.
Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung", 1913.
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.
.png)
"Rozwój", rok 1911.
"Rozwój", rok 1911.
"Rozwój", rok 1912.
Okazały,
narożny dom konfekcyjny firmy "Emil
Schmechel",
u zbiegu Piotrkowskiej i Przejazd (dzisiaj ulica Tuwima), wystawiono
według projektu Leona
Lubotynowicza z 1911
roku. Dwa lata wcześniej, w październiku 1909 roku, Hugo Schmechel
(brat Emila) i Juliusz Rosner, pod szyldem "Schmechel
i Rosner",
otworzyli nieopodal, przy Piotrkowskiej 100 (dzisiaj Piotrkowska 100a),
drugi sklep konfekcyjny.
"Lodzer Informations und Hause Kalender", 1911.
.png)
"Rozwój", rok 1913.
Taryfa domów z 1920 roku wymienia nadal Emmę Ullrich (primo voto Schmechel) jako właścicielkę nieruchomości przy Piotrkowskiej 98.
Informator m. Łodzi, rok 1920.
Dom
Handlowy Emila Schmechela był pierwszym z prawdziwego zdarzenia
magazynem konfekcyjnym w mieście. Wyróżniały go duże eleganckie
przeszklone witryny oraz oryginalna architektura o nurcie
modernistycznym. Ponad miękkimi łukami okien narożnej wieży w
kartuszu widnieje data 1892.
Przypomina ona o momencie założenia
pierwszego sklepu przez Emila Schmechela w nieistniejącym dzisiaj
murowanym krytym dachówką domu z lat 30. XIX wieku. Dzisiejszy
gmach powstał w latach 1906-1911 według projektu Leona
Lubotynowicza.
Jednodniówka "Ratujcie Dzieci" z 16 czerwca 1916 roku.
Dom
handlowy Schmechela prowadził sprzedaż towarów „na każdą
kieszeń”. Można było tu kupić eleganckie płaszcze, garnitury,
kostiumy
dla pań, a nawet luksusową bieliznę.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
W
1927 roku spółka "Schmechel-Rosner" została rozwiązana,
a sklepy przy Piotrkowskiej 98 i 100a przeszły w ręce Juliusza
Roznera (Rosnera).
"Ilustrowana Republika", rok 1928.
"Lodzer Volkszeitung", 1928.
"Ilustrowana Republika", rok 1930.
"Ilustrowana Republika", rok 1930.
W
pierwszym kwartale 1928 roku Rozner zlikwidował sklep przy
Piotrkowskiej 100a i otworzył filię przy Piotrkowskiej 160.
"Głos Poranny, rok 1930.
"Głos Poranny, rok 1930.
"Głos Poranny, rok 1930.
"Głos Poranny, rok 1931.
"Głos Poranny, rok 1932.
"Głos Poranny, rok 1933.
W sklepach Schemela i Roznera nie mogło zbraknąć butów. Pochodziły one ze znanej firmy Alfreda Heine.
"Głos Poranny, rok 1930.
"Głos Poranny, rok 1930.
"Głos Poranny, rok 1931.
"Głos Poranny, rok 1931.
"Głos Poranny, rok 1931.
Dom
konfekcyjny Roznera przy Piotrkowskiej 98 został zlikwidowany w 1934
roku. Lokal przejęła firma "Whoole-Worth". W 1938 roku został tu otwarty dom konfekcyjny o nazwie "York".
"Głos Poranny", rok 1938.
W
okresie niemieckiej okupacji funkcjonował w tym samym miejscu dom
konfekcyjny "Martin, Noremberg & Krause".
"Litzmannstädter Zeitung", 1941.
"Dziennik Łódzki", rok 1947.
(Ulica Daszyńskiego to przedwojenna ulica Przejazd, dzisiaj Tuwima)
Otwarcie PDT w Łodzi, ulica Piotrkowska 98.
Fot. Władysław Kraska
(źródło fotografii: Miastograf )
W 1948 roku otwarto przy Piotrkowskiej 98 Państwowy Dom Towarowy.
"Dziennik Łódzki", rok 1948.
"Dziennik Łódzki", rok 1948.
Od
1961 roku mieścił się tu dom obuwniczy Państwowych Domów
Towarowych (PDT). Właśnie wtedy w powszechnej świadomości
zaistniała i zapisała się nazwa Dom Buta i tak o tej
modernistycznej budowli mówi się w Łodzi do dziś.
"Dziennik Łódzki", rok 1967.
"Dziennik Popularny", rok 1975.
Ulica Piotrkowska, rok 1962. Widoczny Dom Buta.
Fot. J. Siudecki
(źródło fotografii: Łódź w czasach PRL na kartkach pocztowych/ Facebook )
W latach 80. XX wieku powstała koncepcja połączenia Domu Buta z dawnym kinem "Gdynia" i stworzenia centrum kultury z salami wystawienniczymi, kawiarnią i kinem. Autorem projektu był
Bolesław Kardaszewski.
"Dziennik Łódzki", rok 1987.
"Dziennik Łódzki", rok 1990.
W 1990 roku miasto zdecydowało się na sprzedaż "Domu Buta", niestety - 24
maja tego samego roku gmach niemal spłonął w wyniku pożaru wznieconego w
nim przez 16-letniego podpalacza, który podłożył też ogień w
kinie Wisła mieszczącym się po drugiej stronie ulicy Tuwima.
Sprawcę złapano, ale budynek spalił się niemal doszczętnie.
Ocalały tylko ściany zewnętrznych elewacji.
Dom Buta po pożarze. Fot. P. Nowak
(zbiory: Z. Konicki)
Od
całkowitej zagłady obiekt ocaliła odbudowa w połowie lat 90. W
starą strukturę wbudowano wtedy kilkukondygnacyjny gmach ze szklaną
elewacją, całkowicie na nowo aranżując pomieszczenia wewnątrz.
Od 1998 roku działała tu Galeria Centrum, która
przeprowadziła się do nowo powstałej wówczas Galerii Łódzkiej.
Odtąd Dom Buta stoi pusty. Miejmy nadzieję, że wkrótce to się
zmieni.
Charakterystyczny budynek Domu Buta zagrał w filmie „Aleja gówniarzy”. Jego podcienia to jeden z plenerów, który pojawia się podczas wędrówki Marcina (granego przez Marcina Brzozowskiego) po mieście w poszukiwaniu uciekającej przed nim byłej dziewczyny. Stąd bohater skręca w prawo w ulicę Piotrkowską i mija znanego łodzianom mima, którego można tu spotkać najczęściej w godzinach wieczornych, a nieco dalej księgarnię Światowid. Podczas tego spaceru Marcin zastanawia się nad sensem życia w…Łodzi. Niestety wnioski nie są zbyt optymistyczne…
Już
od wielu lat Dom Buta stoi zamknięty – okazały budynek na rogu
skrzyżowania ul. Piotrkowskiej z ul. Tuwima, gdzie życie ustało na
dobre w 2003 roku. Odtąd świeci pustkami...
Niedawno
pojawiła się informacja, że wnętrza Domu Buta znów mają ożyć.
Zobaczymy.
Inne
firmy i sklepy mieszczące się niegdyś przy Piotrkowskiej 98:
"Tygodnik Łódzki Ilustrowany", rok 1912.
"Rozwój", rok 1919.
.png)
"Rozwój", rok 1920.
Informator m. Łodzi, rok 1920.
"Gazeta Łódzka", rok 1917.
"Głos Polski", rok 1919.
"Rozwój", rok 1920.
"Republika", rok 1924.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
"Republika", rok 1925.
"Głos Poranny", rok 1932.
Firma Kosel i Spółka (wcześniej W.L. Kosel) istniała od lat 90. XIX stulecia, wcześniej mieściła się przy Piotrkowskiej 761 i 769 (dzisiaj Piotrkowska 97 i 81).
"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.
"Głos Poranny", rok 1932.
"Głos Poranny", rok 1937.
Po II wojnie światowej:
"Dziennik Łódzki", rok 1946.
"Dziennik Łódzki", rok 1947.
"Dziennik Łódzki", rok 1947.
"Dziennik Łódzki", rok 1947.
Handlowo-przemysłowa księga adresowa, 1947.
"Dziennik Łódzki", rok 1947.
"Kurier Popularny", rok 1947.
Źródła:
Ulica
Piotrkowska 98 w Łodzi. Historia posesji w latach 1824-1939.
(piotrkowska-nr.pl)
Anna
Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
Sławomir Krajewski, Jacek Kusiński. Ulica Piotrkowska. Spacer
pierwszy.
Co
się wydarzyło w Domu Buta? Strzelanina, podpalenie i wieloletnie
zamknięcie [ZDJĘCIA]: ŁÓDŹ.PL (lodz.pl)
Piotr
Machlański. Szlak ulicy Piotrkowskiej.
Przewodnik
po filmowej Łodzi.
Grażyna Kobojek. Łódź. kalendarium XX wieku.
Monitoring
łódzkich zabytków (http://monitoring.tonz.org.pl/)
Przeczytaj
jeszcze:
WYŻSZE SEMINARIUM DUCHOWNE – DAWNY… SZPITAL POWIATOWY. (baedekerlodz.blogspot.com)
"Rozwój", rok 1903.
... i o Piotrkowskiej w wolnym czasie:
... ciąg dalszy nastąpi 😊
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
oraz stron:
Łódź w czasach PRL na kartkach pocztowych/ Facebook
Miastograf
oraz stron:
Łódź w czasach PRL na kartkach pocztowych/ Facebook
Miastograf
