baedeker łódzki: IZRAEL POZNAŃSKI - NOWE TERENY i… techniczny przewrót

W latach 60. XIX stulecia w Królestwie Polskim nastąpił dynamiczny rozwój gospodarki kapitalistycznej, co było związane z występowaniem aż do początku lat 90. umiarkowanej inflacji. Z kolei spadek wartości waluty w Rosji prowadził do drożyzny wyrobów zagranicznych i wzrostu popytu na towary produkowane w Królestwie, a ich sprzedaż na rynku rosyjskim była ułatwiona ze względu na rozwój sieci kolei żelaznych.

I tak, w połowie lat 60. Izrael Poznański powiększył swój majątek nieruchomy poprzez zakup trzech domów na Starym Mieście: już w 1860 roku nabył za 7500 rubli od Jana Andrzejewskiego piętrowy murowany dom w Rynku Starego Miasta róg ulicy Drewnowskiej, gdzie w dzierżawionych pomieszczeniach mieścił się założony przez ojca skład tekstyliów, a następnie firma handlowa „I.K. Poznański”. Zamieszkał tu również Izrael ze swoją rodziną, ponadto od 1872 roku czynny był na piętrze gabinet lekarski jego siostrzeńca – doktora Henryka Tugendholda. W 1863 roku Izrael nabył za 1650 rubli posesję przy ulicy Drewnowskiej 119 i połowę piętrowego domu frontowego w Rynku (nr 140), gdzie zamieszkała córka Anna z mężem Jakóbem (Jakubem) Hertzem, i gdzie później ulokował siedzibę swojej firmy kupieckiej.

Dom Izraela Poznańskiego przy Rynku Starego Miasta (z prawej strony). Na parterze mieściła się firma handlowa, a na piętrze pokoje mieszkalne. Wcześniej był tu sklep jego ojca Kalmana. Dom obok zakupił Poznański w 1863 roku.

Inwestowanie w nieruchomości świadczyło niewątpliwie o zamożności Poznańskiego – dla porównania: ówczesne przeciętne zarobki robotnicze wynosiły zaledwie 2 ruble tygodniowo, zaś płaca majstra ciesielskiego 1,5 rubla dziennie.

W 1862 roku zniesiony zostaje (wskutek usilnych starań Aleksandra Wielopolskiego) zakaz osiedlania się Żydów poza rewirem, od 1866 roku, w oparciu o ukaz uwłaszczeniowy włościan z 1864 roku, mieszczanie-rolnicy mogli odsprzedawać swoje grunty orne wszystkim obywatelom miasta, co stworzyło zamożniejszym kupcom i przedsiębiorcom żydowskim drogę do ekspansji poza dzielnicę staromiejską. Jako jeden z pierwszych sytuację tą potrafił wykorzystać, cechujący się dużym wyczuciem handlowym, Izrael Poznański.

Ręczny plan Rynku Starego Miasta z zaznaczonym domem Kalmana Poznańskiego.

Już wtedy zaczął on kupować pola i ogrody położone w dolinie rzeki Łódki po wschodniej stronie miasta. Gdy jednak w tej części osady zaczęła powstawać farbiarnia Roberta Biedermanna i browar Karola Anstadta, Poznański skierował swoje zainteresowanie na tereny nad Łódką w zachodniej części miasta. W marcu 1871 roku przystąpił do zakupu pierwszych parceli, usytuowanych poza dawną granicą Nowego Miasta (na zachód od ulicy Zachodniej na przestrzeni oddzielającej koryto Łódki od drogi wiodącej do cmentarzy miejskich).

Fragment doliny rzeki Łódki: dzisiaj fontanna na terenie imperium I.K. Poznańskiego (dzisiejsza Manufaktura).

Fundusze własne Izraela Poznańskiego wsparte zostały kredytem, udzielonym przez Bank Dyskontowy w Warszawie wskutek starań teścia Mojżesza Hertza.

W ciągu kilku następnych lat powstał tutaj kompleks nieruchomości, gdzie zlokalizowano główne obiekty przemysłowe fabryki Poznańskiego. Już w 1872 roku uruchomiona tutaj została parterowa tkalnia, wyposażona w 200 angielskich mechanicznych krosien, poruszanych maszyną parową o mocy 216 KM. Nowoczesna tkalnia dała niejako początek właściwego przewrotu technicznego w tkactwie wyrobów bawełnianych w Królestwie Polskim. Wysokie zyski, jakie tkalnia przynosiła właścicielowi, umożliwiły w latach następnych intensywną rozbudowę przedsiębiorstwa. W efekcie powstał zakład wielowydziałowy, zapewniający pełny cykl produkcyjny (przędzalnia bawełny, tkalnia, bielnik tkanin, apretura, farbiarnia i drukarnia tkanin).

Magazyny bawełny. U zbiegu ulicy Ogrodowej i Karskiego.

W trakcie budowy drugiego budynku fabrycznego – czteropiętrowej przędzalni, usytuowanej wzdłuż ulicy Ogrodowej – Izrael Poznański zdecydował się zakupić nieruchomość położoną w bezpośrednim sąsiedztwie fabryki, ograniczoną ulicą Ogrodową, Zachodnią i korytem rzeki Łódki, gdzie w późniejszym czasie miała powstać jego rezydencja.

Przędzalnia, widok od strony ulicy Ogrodowej. Ok. 1888 rok.

Druga połowa lat 70. XIX stulecia była dla Izraela Poznańskiego okresem prowadzenia szczególnie intensywnych działań wokół rozbudowy swojego przedsiębiorstwa.

W latach 1874-1875 powiększył tkalnię, zbudował bielnik, apreturę, odlewnię żelaza, oddział budowy i naprawy maszyn, a w 1877 roku przędzalnię wyposażoną w 36 tysięcy wrzecion.

Budynek warsztatów naprawczych.

Współdziałając z Hilarym Majewskim, Poznański zamierzał stworzyć na zwartej przestrzeni duży kompleks przemysłowo-mieszkalny, złożony z trzech głównych części: „fabryki”, „dzielnicy robotniczej” i „rezydencji”.

Widok zakładów I.K. Poznańskiego. Litografia z 1890 roku.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.

W lipcu 1875 roku, zgodnie z projektem Majewskiego, przemysłowiec przekazał bezpłatnie na rzecz miasta część swoich gruntów w celu „wyprostowania” ulicy Ogrodowej, wiodącej ku cmentarzom miejskim. W ten sposób architekt zyskiwał dla swojej wizji urbanistycznej i długą prostą arterię komunikacyjną, oddzielającą obiekty przemysłowe od domów robotniczych, a jednocześnie zyskiwał możliwość efektownego zakomponowania tego „pasażu fabrycznego” z projektowanymi przez siebie budynkami w stylu „fortecznym”. A wizytówką „dzielnicy” Poznańskiego miał być obiekt pałacowy, usytuowany u wylotu ulicy.

Ulica Ogrodowa. Po prawo budynki dla robotników, tzw. "famuły", po lewo w głębi zakłady Poznańskiego.

Ale… pałacu jeszcze nie ma. Kolejność jest odpowiednia: najpierw fabryka, potem pałac. Na razie Poznańskiemu "musi wystarczyć" dwupiętrowy i dwuskrzydłowy narożny budynek murowany, stojący u zbiegu ulic Zachodniej i Ogrodowej, zaprojektowany przez Hilarego Majewskiego. Poznański zakupił budynek w 1877 roku od Jakóba (Jakuba) Frydrycha (wcześniejszym i pierwszym właścicielem był farbiarz Karol Kröning). Znamy ogólny widok budynku z fotografii z 1876 roku:

Dom Karola Kröninga (później Jakuba Frydrycha), od 1877 roku własność Izraela Poznańskiego. W głębi po lewej widoczna przędzalnia w budowie (fotografia z 1876 roku, ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi).

Zobacz jeszcze:
MANUFAKTURA - OPOWIEŚĆ NIECHRONOLOGICZNA
FAMUŁY POZNAŃSKIEGO
IZRAEL POZNAŃSKI: "TERAZ CHCĘ BYĆ KUPCEM"