B jak BÓŻNICA

Bóżnica (synagoga, dom modlitwy) – budowla służąca członkom gminy żydowskiej jako miejsce modlitw (synagoga właściwa, tzw. beit ha-kneset – „dom zgromadzenia”), decydowania o ważnych dla gminy sprawach (tzw. beit ha-midrasz – „dom egzegezy”), dyskusji, komentowania przepisów religijnych, wspólny dom dla obrzędowych posiłków, działalności dydaktycznej, skarbiec gminy i trybunał sądowy, zajazd dla podróżnych i rezydencja rabinów.

W rozproszeniu miejsce Świątyni Powszechnej po dwakroć zburzonej zastępuje każdej Gminie Dom Zboru (Bet hakeneses), Synagoga, ecclesie, czyli Synod, po polsku Bóżnica… czytamy w wydanym w 1863 roku „Urządzeniu konsystorza żydowskiego w Polsce”. Już po zburzeniu Świątyni Salomona w 586 roku p.n.e. Żydzi gromadzili się w prywatnych domach, co stało się zaczątkiem tradycji synagog. Nabrała ona znaczenia po zburzeniu Drugiej Świątyni przez rzymskiego cesarza Tytusa w 70 roku n.e. W epoce rozproszenia Żydów synagogi stały się miejscem przekazywania wiedzy i tradycji, niekwestionowanym ogniskiem życia religijnego wyznawców judaizmu. Z czasem synagogi zaczęły pełnić potrójną rolę: domu modlitwy (beth ha-tefilla, beit ha-tefilla), domu zgromadzenia (beth ha-knesset, beit ha-kneset), domu studiów (beth ha-midrasz, beit ha-midrasz). 

Fot: Synagoga przy ulicy Zachodniej 56 w Łodzi (obecnie plac przy Zachodniej 70) - prywatna synagoga nazywana Wilker Szul (Shul, Szil). Mieściła się w niej największa szkoła talmudyczna w Łodzi. Niemcy podpalili bożnicę dopiero w drugiej połowie 1940 roku, gdyż w listopadzie 1939 roku, gdy spłonęły inne łódzkie synagogi hitlerowcy kręcili tam film propagandowy. Obecnie na miejscu synagogi stoi blok mieszkalny.

Wieloaspektową funkcję synagogi wybitni znawcy tej problematyki, Maria i Kazimierz Piechotkowie, określili w następujący sposób:

Stanowi ona ośrodek religijnego i społecznego życia gminy, miejsce zbierania się na wspólne modlitwy i obrzędy, studiowanie, dyskusje i komentowanie Pisma Świętego i przepisów religijnych. Służyła też celom administracyjnym – odbywano w niej posiedzenia starszyzny gminnej, sądów, decydowano o istotnych sprawach wspólnoty...

Fot: Synagoga Ezras Izrael (synagoga litewska, wołyńska) przy ulicy Wólczańskiej 6, wzniesiona w stylu neoromańskim. Po zajęciu Łodzi przez wojska hitlerowskie synagoga też została spalona. Niszczenie budynku żołnierze połączyli z bestialskim znęcaniem się nad duchownymi żydowskimi. Wydarzenie to opisał w "Pieśni o zamordowanym żydowskim narodzie" Icchak Kacenelson.

Rozpowszechniony termin „synagoga” pochodzi od greckiego słowa oznaczającego „zgromadzić”, „zebrać” i odnosi się do miejsca zebrań, spotkań. W stosunku do synagog używano także terminu „szkoła” – w jidysz szul (szil, shul, z niemieckiego die Shule) – podkreślającego rolę nauczania. Synagogi nie są budowlami o charakterze sakralnym w sensie chrześcijańskim, błędne jest też nazywanie ich świątyniami – była bowiem tylko jedna Świątynia Jerozolimska, ona jedyna była domem, w którym mieszkał Pan. Słowo świątynia pojawia się jednak niekiedy jako czysto umowne – określenia „Tempel” używano choćby do synagog reformowanych w XIX wieku we Lwowie i w Krakowie, ale też współcześnie jest stosowane w odniesieniu do synagog przez niektóre kongregacje reformowane i konserwatywne.

Synagoga Wielka Reformowana. Spalona przez Niemców w 1939 roku i rozebrana
w 1940.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1911.

W języku polskim tradycyjnym określeniem żydowskiej budowli kultowej były nazwy: „bóżnica” lub „bożnica”, w ciągu XIX wieku wyparte przez kosmopolityczny termin „synagoga”. Przyjęło się, że w stosunku do wcześniejszych budowli, z pierwszej połowy XIX stulecia częściej używa się terminu „bóżnica”, zaś w stosunku do budowli późniejszych raczej określenie „synagoga”, odpowiednio do nazw używanych w dokumentach z ówczesnej epoki.

Jednocześnie stosowany jest termin „dom modlitwy”, którym zazwyczaj określa się mniejszą synagogę, o prostej formie, często nie wyodrębnioną architektonicznie – może to być nawet większy pokój w prywatnym domu. W tradycji żydowskiej domem modlitwy jest bowiem każde pomieszczenie, jeżeli zbierze się w nim minjan: dziesięciu dorosłych Żydów (powyżej 13 roku życia).

Synagogi są z reguły budowlami o prostej, zwartej strukturze – pomijając współczesne budowle, często o złożonej formie. Ich główną część stanowi duża sala modlitw na planie prostokąta lub kwadratu, dostępna tylko dla mężczyzn (co odrzucają niektóre współczesne kongregacje). 
W jej ścianie wschodniej umieszcza się „arkę”, „arkę świętą”, „świętą skrzynię” (Aron Hakodesz, Aron ha-kodesz), symbolicznie przypominającą biblijną Arkę Przymierza, zaginioną po zburzeniu Świątyni Salomona. Jest to ozdobna szafa, często w rozbudowanej oprawie architektonicznej, w której umieszcza się rodały: zwoje Tory -  mojżeszowego Pięcioksięgu (Pentateuchu). 

Drugim ważnym elementem jest „bima”: podwyższenie, podest, z którego odczytuje się Torę i naucza się. Kobiety mogły uczestniczyć w obrzędach religijnych odseparowane od mężczyzn – we wcześniejszych stuleciach w tzw. babińcu, w XIX wieku z reguły na galeriach (emporach) znajdujących się na wyższej kondygnacji.

Sytuowanie Aron Hakodesz we wschodniej ścianie budowli symbolizowało zwracanie się w kierunku Jerozolimy – dlatego synagogi były orientowane (zwrócone na wschód). W tradycji żydowskiej nie zwracano uwagi na formę architektoniczną budowli kultowych. W toku dziejów obiekty te prezentowały rozwiązania charakterystyczne dla stylu danej epoki i kręgu kulturowego. Najstarsze znane synagogi reprezentowały formy architektury klasycznej. Synagogi europejskie w epoce średniowiecza przybierały rozwiązania romańskie i gotyckie, w epoce nowożytnej renesansowe, barokowe i klasycystyczne. Wyjątkową formą odznaczały się drewniane bóżnice powstające na ziemiach polskich, szczególnie na kresach wschodnich, w XVII i XVIII wieku, o wspaniałej strukturze konstrukcyjnej i dekoracyjnej.

Wirtualne odtworzenie wnętrza Wielkiej Synagogi w Łodzi.

Prezentowana animacja to projekt wirtualnej rekonstrukcji wnętrza nieistniejącej synagogi, która mieściła się przy ul. Spacerowej (obecnie al. Tadeusza Kościuszki) w Łodzi i została zniszczona w 1939 roku.  Rekonstrukcja została wykonana na podstawie dwóch archiwalnych zdjęć oraz materiałów opracowanych w ramach projektu Łódzkie synagogi -- wirtualne dziedzictwo „zaginionej dzielnicy" przez prof. Krzysztofa Stefańskiego i Rafała Szrajbera.
Praca dyplomowa została wykonana w Zespole Grafiki Komputerowej i Multimediów w Instytucie Informatyki Politechniki Łódzkiej.
Tytuł: Zastosowanie silnika gry do prezentacji architektonicznego dziedzictwa kulturowego.
Dyplomant: Łukasz Stryjek
Promotor: dr inż. Piotr Napieralski, mrg inż. arch. Rafał Szrajber

źródło: YouTube

W XIX wieku nastąpił niezwykły rozwój budownictwa synagogalnego w Europie, ze znamienną dla epoki historyzmu rozmaitością form czerpanych z przeszłości. Widoczne przy tym stały się dwa nurty: orientalny oraz okcydentalny, choć często obydwie te konwencje łączono ze sobą. Odzwierciedleniem tych tendencji jest także architektura powstających w tej epoce synagog łódzkich.

Fot: Synagoga Altshtot przy ulicy Wolborskiej 20 na Starym Mieście- synagoga gminna, nazywana "Starą" (Alte Szil). Posiadała cechy kilku stylów: bizantyjskiego, neomauretańskiego i neoromańskiego. W nocy z 10 na 11 listopada 1939 roku hitlerowcy ograbili i podpalili synagogę. 

"Tydzień", rok 1894.

Synagoga w wyobraźni / WIZUALIZACJA (Synagoga Alte Szil na Starym Mieście)

producent koncertu: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana
autor wizualizacji: Mariusz Sołtysik.

źródło: YouTube

Na przełomie XIX/XX wieku Łódź była swoistym wyznaniowym tyglem, gdzie obok wyznawców katolicyzmu, luteranizmu, mozaizmu i prawosławia byli także kalwiniści, baptyści... A na dokładkę podziały narodowościowe nie zawsze pokrywały się z podziałami wyznaniowymi, co powodowało, że społeczeństwo tego niezwykłego miasta - w owych czasach stanowiło fenomen nie mający swego odpowiednika. A potem.... Potem wszystko zaczęło znikać... W czasie pierwszej wojny światowej opuściła Łódź zdecydowana większość Rosjan i wielu Niemców, a w czasie drugiej… nastąpiła zagłada żydowskiej części mieszkańców. Ponieważ Łódź należała do Rzeszy (Litzmanstadt), nie zniknęło samo miasto. Jedyne budynki, które Niemcy zniszczyli to żydowskie synagogi. Powstawały one tak licznie jak inne domy modlitwy, bo przecież religia stanowiła bardzo istotną część tradycji społeczności żydowskiej. Prawie wszystkie łódzkie synagogi stanęły w ogniu. Ocalały jedynie:

Synagoga Reicherów. Przetrwała zawieruchę wojenną gdyż w czasie wojny Niemcy urządzili w niej...skład soli. Wybudowana latach 1895-1900 (ul. Rewolucji 1905 roku nr.28).
Ocalał także prywatny dom modlitwy znajdujący się w Łodzi przy ulicy Piotrkowskiej 46 (Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę). Synagoga została zbudowana w latach 1895–1900. Ocalał także dawny dom modlitwy "Beit Midrash" urządzony w 1899 w budynku dawnej koszernej rzeźni drobiu (przy ulicy Piotrkowskiej 114).

Drugą, działającą dzisiaj w Łodzi synagogą jest synagoga przy ulicy Pomorskiej 18. 

Synagoga została założona w 1998 roku, na pierwszym piętrze odzyskanej w 1997 roku siedziby Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi. Fundusze na urządzenie synagogi zostały przekazane przez zagranicznych sponsorów, m.in. Marka Szaloma z Nowego Jorku i Josefa Buchmana z Frankfurtu nad Menem.

Budynek i teren Wyznaniowej Gminy Żydowskiej, ulica Pomorska 18.

Obecnie Gmina Żydowska w Łodzi liczy kilkuset członków i ma swoją siedzibę przy ulicy Pomorskiej. Tuż po jego kupnie w 1935 roku, przeniosła tu swoje biura z Placu Wolności 6, gdzie wcześniej wynajmowała pomieszczenia. W czasie okupacji budynek zajęli Niemcy. Po wojnie został przekazany Uniwersytetowi Łódzkiemu. W 1997 roku Gmina odzyskała budynek. Na początku powstały tu biura, koszerna stołówka, a następnie mała synagoga. Gmina prowadzi zajęcia edukacyjne na temat judaizmu, których celem jest przybliżenie historii i kultury Żydów. Organizowane są również lektoraty z języka jidysz i hebrajskiego. 

Przeczytaj jeszcze:
DREWNOWSKA - ULICA MAŁYCH SYNAGOG
POMNIK DEKALOGU W PARKU STAROMIEJSKIM I SYNAGOGA ALTE SZIL
SYNAGOGA PRZY ULICY REWOLUCJI 1905 ROKU
WIELKA SYNAGOGA
ŁÓDZKIE SYNAGOGI

WYZNANIOWA GMINA ŻYDOWSKA W ŁODZI
SAMUEL SALTZMAN - ŁODZIANIN, CHASYD I KUPIEC
ŻYDOWSKIE GIMNAZJUM MĘSKIE - ICCHAK KACENELSON

źródła:

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. Krystyny Kubalskiej-Sulkiewicz, Moniki Bielskiej-Łach, Anny Manteuffel-Szaroty. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Krzysztof Stefański, Rafał Szrajber. Łódzkie synagogi. Wirtualne dziedzictwo „zaginionej dzielnicy”.

Maria i Kazimierz Piechotkowie. Bramy nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
YouTube.pl

Fot. archiwalne: Archiwum Państwowe  w Łodzi, FotoPolska.eu.

Fot. współczesne Monika Czechowicz