Park
Źródliska I oraz Park Źródliska II, są najstarszymi łódzkimi parkami.
Tworzyły one niegdyś jeden park zwany Ogrodem Spacerowym, a
także Ogrodem Angielskim, który został założony w 1840 roku.
Miasto
Łódź około roku 1820 było niewielką osadą położoną w dolinie rzeki Łódki,
otoczoną w bezpośrednim sąsiedztwie polami uprawnymi, a nico dalej lasami
miejskimi i rządowymi. Zniesienie w 1837 roku granicy celnej od strony Guberni
spowodowało gwałtowny rozwój Łodzi. W wyniku kolejnej regulacji miasta w 1840
roku powstała Nowa Dzielnica założona na terenach lasu obrębu Łódź, leśnictwa rządowego Łaznów.
Podczas
tworzenia Nowej Dzielnicy część terenów leśnych pozostawiono w celu założenia
publicznego ogrodu dla mieszkańców Łodzi. Z lasu wydzielono 40 morgowy obszar,
porośnięty wiekowym lasem z olszą, świerkiem, dębem, grabem, z bijącymi
licznymi źródłami. Pomysłodawcą powstania parku był prawdopodobnie Franciszek
Potocki, gubernator cywilny warszawski. W tym czasie tylko kilka polskich miast
miało publiczne parki.
Od
1840 roku Kasa Miasta Łodzi wydatkowała poważne fundusze na meliorację parku
zwanego Ogrodem Angielskim. W 1841 roku park został ogrodzony drewnianym
ogrodzeniem z bramą i furtką, oczyszczono źródła i urządzono kanał odpływowy
przy źródłach oraz wybudowano most w ulicy Głównej (dzisiaj al. Piłsudskiego).
W
1842 roku zatrudniono ogrodowego z pensją 600 rubli rocznie.
Dla
potrzeb robót częściowo pozyskiwano drewno z wycinki drzew w parku. W 1843 roku
inżynier powiatu łęczyckiego Karol Brochocki sporządził pierwszy istniejący
plan parku (bez skali i orientacji). Nazywał się „Plan sytuacyjny Ogrodu Spacerowego w Mieście Łodzi z projektem
wprowadzenia dwóch ulic prospektowych tudzież założenia ośmiu klombów i wysadzenia
nadbrzeżnych uliczek drzewkami owocowymi”.
Zimą
ogród zamykano. Stawy ozdobiono mostkami, które – po remontach – stoją do
dzisiaj.
Ówczesny
park ograniczał czworobok ulic:
-
od północy ulica Główna i Rynek Wodny
-
od wschodu ulica Ogrodowa (obecnie Przędzalniana)
-
i od zachodu ulica Targowa
"Lodzer Tageblatt", 1881.
Środków
na utrzymanie Ogrodu dostarczały roboty publiczne. Pewne sumy asygnowane były
przez wydział administracyjny. W aktach Magistratu z maja 1848 roku opisano
rozliczne roboty, które sukcesywnie przeprowadzano w parku.
Z
1853 roku pochodzi świadectwo Oskara Flatta chwalącego park „właśnie dla pewnej dzikości tem więcej
mający uroku”. Według spisu z końca XIX wieku park liczył 1607 okazów
(wiązy, graby, buki, dęby, lipy, osiki, morwy i dzikie jabłonie), gęsto
zadrzewiony wciąż bardziej przypominał las niż ogród.
"Lodzer Tageblatt", 1881.
Około
1853 roku prezydent Łódzkiego Magistratu – Franciszek Traeger zaproponował
ówczesnemu dyrektorowi przędzalni Schlössera w Ozorkowie – Karolowi Wilhelmowi Scheiblerowi,
budowę w Łodzi fabryki włókienniczej. Spośród kilku proponowanych lokalizacji
Scheibler wybrał miejsce „…przy Miejskim parku ze względu na źródła
dobrej wody…”. Właściwie była to lokalizacja w obrębie ogrodu, gdyż w
wieczystą dzierżawę oddano jego zachodnią część znajdującą się między
przedłużeniem ulicy Wodnej, a ulicą Targową.
Wieża fabryki Scheiblera widziana z parku Źródliska I.
Na
tym terenie Karol Scheibler wybudował pierwszą fabrykę zwaną później Centralną
Manufakturą (lub Centralą), przy Wodnym Rynku Pałac, a od strony ulicy Targowej
założył ogród.
"Dziennik Łódzki", rok 1884.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
Pałac Scheiblerów przy Wodnym Rynku (dzisiaj Plac Zwycięstwa 1)
I
tak park został podzielony, od roku 1854 parkiem publicznym była wschodnia
część ogrodu o powierzchni ok. 10 ha, a
jego zachodnią część (obecnego parku Źródliska II) stanowił ogród należący do
rodziny Scheiblerów.
"Dziennik Łódzki", rok 1885.
Dzisiaj
spacerujemy po parku zwanym Źródliska I, stanowiącym wschodnią, publiczną część
dawnego Ogrodu Spacerowego zwanego parkiem Kwela (od niem. Quell – źródło)
"Rozwój", rok 1899.
"Rozwój", rok 1909.
Park Źródliska I. Powierzchnia: 9,2 ha. Park zabytkowy.
Jest to najstarszy łódzki park, a zarazem jeden z pierwszych parków publicznych
w Polsce.
"Rozwój", rok 1910.
"Rozwój", rok 1910.
"Rozwój", rok 1911.
"Rozwój", rok 1911.
Od roku 1873 część parku była dzierżawiona przez Towarzystwo
Strzeleckie (jedno z najstarszych towarzystw sportowych) powstałe w 1824 roku,
zawiązane przez pierwszych łódzkich fabrykantów przybyłych z Niemiec. W 1845
roku otwarta została pierwsza stała strzelnica w Parku miejskim Źródliska.
Dziesięć lat później Towarzystwu oddano w dzierżawę przyległą do strzelnicy
część parku od strony ulicy Głównej i Rynku Wodnego.
Dom
Łódzkiego Towarzystwa Strzeleckiego.
Sport
strzelecki ma w Łodzi tradycję sięgającą początków XIX wieku. Wówczas to
powstało Łódzkie Towarzystwo Strzeleckie. Założone zostało 7 czerwca 1824 roku
przez majstrów sukienniczych, którzy pod koniec 1813 roku przybyli do Łodzi
jako pionierzy łódzkiego włókiennictwa .
W
dniu założenia Towarzystwo liczyło 12 członków. 7 czerwca 1824 roku zostały
zorganizowane pierwsze zawody strzeleckie do tarczy na odległość 130
jardów. Zwycięzca pierwszego strzelania otrzymał jako nagrodę politurowane
krzesło …
W
latach działalności Towarzystwa Strzeleckiego szczególnie uroczyste obchody
miały Zielone Świątki. Helena Duninówna opisuje je następująco:
„Park Źródliska (…) w owych corocznych
dniach świątecznych uciech nabiera obcych mu w zwykłym czasie rysów
upodobniających go do typowego, Luna Parku (…). Na trawnikach parku układane są
drewniane podłogi do tańca, do którego przygrywać ma dęta orkiestra lub po
prostu zwykła katarynka. Na placu (…) karuzele, młyny diabelskie, ruchome posadzki,
bujające fotele, drewniane tory w formie lejów do karkołomnej jazdy rowerowej”.
"Rozwój", rok 1912.
W
latach 1885-1905 park, zwany parkiem Kwela, przejmuje w użytkowanie Towarzystwo
Akcyjne Manufaktur Bawełnianych Karola Scheiblera. W parku wybudowano wtedy
jednokondygnacyjną kamienną restaurację, żelazną altanę na kamiennym
fundamencie, drewniany dom mieszkalny oraz nowy płot.
Na
początku wieku wybudowany został dom mieszkalny dla obsługi parku (Domek
Ogrodnika). Park służył wtedy głównie rodzinom robotniczym jako miejsce
wycieczek, zabaw i majówek.
"Rozwój", rok 1910.
Staraniem
Warszawskiego Towarzystwa Ogrodniczego w parku w dniach 3-11 września 1892 roku
odbyła się I Ogólna Wystawa Ogrodnicza dla Guberni Piotrkowskiej.
Plan
wystawy sporządził Franciszek Szanior, wykonawstwo nadzorował starszy ogrodnik
Scheiblerów - Dietrich Bahr.
Z
tej okazji park został poddany rozmaitym zabiegom, które trwały przez całe lato
i angażowały setkę pracowników. Doprowadzono oświetlenie elektryczne, otwarto
cukiernię i scenę teatralną.
W
dwudziestu pawilonach wystawowych firmy ogrodnicze pokazywały swoje
osiągnięcia. Wystawców było 95, obok gospodarstw zawodowych ogrodników pokazy
przygotowali łódzcy przemysłowcy.
Pawilon Izraela Poznańskiego - wieża laurowa wysoka na 18 metrów, z lampą elektryczną na szczycie.
Fotografia
Karola Łuby z 1892 roku, wykonana podczas Ogólnopolskiej Wystawy Ogrodniczej
zorganizowanej w Łodzi w Parku Źródliska I. Przedstawia ona wnętrze pawilonu
Anny Scheiblerowej i Edwarda Herbsta, w którym gospodarze prezentowali
najciekawsze okazy z własnych kolekcji roślin egzotycznych. Edward Herbst
zaprezentował między innymi wspaniałą kolekcję storczyków, Anna Scheiblerowa
zaś rośliny tropikalne i ogromny zbiór ich owoców.
Prezentowano
zbiory owoców i warzyw, kolekcje storczyków, dywany z kwiatów, gatunki z
tropików (Annie Scheiblerowej skradziono donicę z dojrzewającym ananasem, ale i
tak dostała wcześniej nie przewidziany w regulaminie złoty medal).
Kwiatowy dywan przygotowany przez ogrodnika Leona Kołaczkowskiego przed pawilonem wystawowym firmy Ludwik Geyer, rok 1892.
Wystawę obejrzało 19200 osób, przyjechały trzy
wycieczki z Warszawy, które obejrzały też budynki fabryczne i ogrody
Scheiblerów, Geyerów i Heinzlów.
Zakończenie wystawy i ogłoszenie listy nagrodzonych, wrzesień 1892 roku.
Bogaty
wystrój parku z okresu trwania wystawy ilustrują zdjęcia Bronisława
Wilkoszewskiego i Karola Łuby znajdujące się w zbiorach ikonograficznych
Archiwum Państwowego w Łodzi.
W
trakcie przygotowań do wystawy
zamieszczono opis parku w Ogrodniku Polskim (nr 10, 1892 rok):
„Kwela jest dzikim, ale wspaniałym
parkiem, z wielkich grabów i innych drzew złożonym, cienistym, pełnym śpiewu
ptaków, las przypominającym, gdyby nie drogi wygodne i wybornie utrzymane. Park
ten około 10 morgów obejmujący, opasany jest wysokim parkanem. Na polankach i
drogach miejsca na ustawienie galeryj, pawilonów, kiosków wystawowych aż nadto.
(…) Estrada orkiestrowa znajdujaca się w
parku, bo na niej w Święta specjalna orkiestra zakładu Scheiblerów przygrywa
odpoczywającym po pracy robotnikom. Dla nich to właściwie park jest
dzierżawiony”.
Od
1906 roku Karol Scheibler – syn, zrezygnował z dalszej dzierżawy parku z powodu
„niespokojnych czasów”.
"Rozwój", rok 1910.
Wrzesień 1913. Otwarcie kolejnej Wystawy Ogrodniczej w parku Źródliska. Tak pisała o tym wydarzeniu prasa: "Po przemówieniu ks. kanonika Gniazdowskiego i odmówieniu modłów podano nożyce p. baronowej Heintzel, która przecięła taśmę. Następnie, przy dźwiękach orkiestry, zebrani weszli na plac wystawy."
W czasie I wojny światowej w parku
funkcjonowała kuchnia dla bezrobotnych, budynek kuchni zajęła po przebudowie
Palmiarnia.
W 1917 roku powstał w Łodzi Wydział Plantacji Miejskich.
"Nowy Kurier Łódzki", rok 1916.
"Rozwój", rok 1919.
"Rozwój", rok 1923.
"Rozwój", rok 1924.
Ogródek botaniczny, tuż po założeniu, rok 1930.
Generalny
układ przestrzenny parku przetrwał do dziś z niewielkimi tylko zmianami. W tym
okresie nie pozostało już śladu po dawnych źródłach, a staw musiał być zasilany
sztucznie. Kolejna przebudowa parku miała miejsce w latach 1931-1935. Kolejny
Naczelnik wydziału – zasłużony dla Łodzi ogrodnik miasta – Stefan Rogowicz
przeprowadził kolejną przebudowę parku. Na osi głównego wejścia założył parter
kwiatowy.
Rogowicz
projektował także budowę zespołu boisk i obiektów sportowych, ale wybuch II
wojny światowej udaremnił realizację projektu. W czasie wojny z parku
korzystali jedynie Niemcy i Polacy posiadający specjalne przepustki.
Park Źródliska. Lata II wojny światowej.
W
czasie okupacji w parku wycięto wiele świerków. Pod koniec wojny rozebrane
zostało ogrodzenie i zostało wyciętych wiele drzew. Po wojnie park został
uporządkowany, m.in. oczyszczono i pogłębiono staw, drogi pokryto nawierzchnią
bitumiczną.
W
parku zlokalizowano bazę ogrodniczą z zapleczem Wydziału Plantacji
przekształconego później w Zarząd Zieleni Miejskiej, a jeszcze później w
Łódzkie Przedsiębiorstwo Ogrodnicze.
Park Źródliska, lata 60. ubiegłego stulecia.
W 1956 roku, po podwyższeniu dachu budynku, w okresie międzywojennym służącego
jako kuchnia dla bezrobotnych, oddano do publicznego użytku Palmiarnię.
W
Palmiarni znajduje się unikalna kolekcja 23 ponad 120-letnich palm, które
zdobiły niegdyś rezydencje carskich urzędników, a po wybuchu I Wojny Światowej
zostały pozostawione na przechowanie w miejskich szklarniach.
W 1990 roku park uznany został w całości za pomnik przyrody (łącznie z Parkiem
Źródliska II).
Najcenniejsze
drzewa objęte są systematycznie pracami leczniczo-pielęgnacyjnymi. Park porasta
wiele wiekowych dębów, będących pomnikami przyrody. Ich wiek szacuje się
na ok. 300 lat. Są one najcenniejszymi zabytkami na terenie parku i należą do
najcenniejszych na obszarze Łodzi.
W latach 1993-1994 park został ogrodzony,
następnie zmodernizowano układ wodny (1996) i alejki parkowe (1994-1996);
zostało także wykonane oświetlenie głównych alei (1996-1998) i rekultywacja
terenu po byłym zapleczu gospodarczym oraz urządzenie parteru kwiatowego i
alejek (1996).
W latach 1999 -2003 zmodernizowano budynek Palmiarni.
Przed
wejściem do Palmiarni zwiedzających wita Wróbelek Ćwirek, bohater serialu
animowanego, zrealizowanego w Łódzkim Se-ma-forze.
Na
ternie parku znajduje się staw i dwa betonowe zbiorniki wodne.
W roku 2000 w
wyniku modernizacji powstały dwa odrębne place zabaw (wygrodzony dla dzieci
młodszych i starszych m.in. ze stołami do gry w tenisa stołowego).
Źródliska
w 2007 roku wygrały konkurs na najpiękniejszy park w Polsce, zorganizowany
przez firmę ogrodniczą Brigss&Stratton (jurorzy oceniali 170 parków).
W
północnej części parku znajduje się obszerny plac obsadzony dookoła głogami
pełnokwiatowymi.
W
rogu placu znajdują się stoły do gry w szachy.
Zwyczaj grania w tym
miejscu jest już bardzo długi, wcześniej grywano także w karty i warcaby.
Prawdopodobnie wcześniejszym miejscem spotkań miłośników gier było mieszczące
się (i rozebrane w latach 30. XX wieku) przy Wodnym Rynku kino Oświatowe.
Kino Oświatowe przy Wodnym Rynku, rok 1938.
W
roku 2008 zrekonstruowano altanę na parterze kwiatowym obok Domku Ogrodnika (1880), którego modernizacja
zakończona została w 2010 roku . W altanie jak dawniej, w sezonie letnim
odbywają się coroczne koncerty muzyczne.
Piękna altana jest ozdobą parku do dzisiaj.
Sieć
miejska Wi-fi w parku Źródliska. 7 lipca 2014 roku uruchomiono pierwszy z 23
hot-spotów łódzkiej ogólnomiejskiej sieci bezpłatnego internetu WiFi. Podczas
konferencji prasowej w parku Źródliska przetestowano działanie bezpłatnej
sieci. Jest to projekt, który udało się zrealizować dzięki budżetowi obywatelskiemu.
Mieszkańcy sami wskazali miejsca, które chcieliby objąć projektem.
„Dawniej, przed wojną, nie tak jak dziś
– gdzie w Łodzi człowiek nie poszedł, wszędzie na płot czy na inne ogrodzenie
się nadział. Z zieleni korzystały same fabrykanckie rodziny. Były to ogrody jak
więzienia strzeżone. Dla zwykłych obywateli udostępniano wówczas niewiele tej
przyrody, a między innymi parki Helenów i Kweli, czyli Źródliska. W święta
urządzano czasem w tych ogrodach zabawy ludowe z loterią i tańcami. No i
naturalnie ludziska dusili się z braku przestrzeni. Z początku się witają i
każdy, jeden drugiemu szczęścia, zdrowia i słodyczy z całego serca życzy, a
potem – nietrudno i oberwać. Taki natłok cholerny, ścisk i same narzekania!”
Leon
Gomolicki. Wieczory nad Łódką.
Kompozycja parku Źródliska I nie uległa zmianie od 1923 roku. Zaprojektowany i zrealizowany przez Naczelnika Wydziału Plantacji plan zachwyca swą czytelnością, funkcjonalnością, umiejętnym powiązaniem zieleni, wody, alejek, w krajobrazową całość. Przyjęto ochronę kompozycji przestrzennej poprzez zachowanie historycznego układu dróg spacerowych, zieleni wysokiej oraz powrót do programu z lat 20. XX wieku.
Na zakończenie sensacyjnie:
"Głos Poranny", rok 1937.
Przeczytaj jeszcze:
KAROL WILHELM SCHEIBLER – z Monschau, przez Ozorków… do Łodzi.
Anna Scheibler - Niemka i Polka
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera
Karol Scheibler - pierwszy z pierwszych - ku wielkiej Łodzi...
Pałac Karola Scheiblera.
PALMIARNIA OGRODU BOTANICZNEGO W ŁODZI.
WRÓBELEK ĆWIREK PRZED ŁÓDZKĄ PALMIARNIĄ
ŁUCZNIK Z ULICY PÓŁNOCNEJ
KAROL WILHELM SCHEIBLER – z Monschau, przez Ozorków… do Łodzi.
Anna Scheibler - Niemka i Polka
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera
Karol Scheibler - pierwszy z pierwszych - ku wielkiej Łodzi...
Pałac Karola Scheiblera.
PALMIARNIA OGRODU BOTANICZNEGO W ŁODZI.
WRÓBELEK ĆWIREK PRZED ŁÓDZKĄ PALMIARNIĄ
ŁUCZNIK Z ULICY PÓŁNOCNEJ
źródła:
Grażyna
Ojrzyńska. Zieleń Ziemi Obiecanej – Park Źródliska [w:] O Księżym Młynie. HISTORIA-ARCHITEKTURA-OGRODY
(zeszyt 6 „Brązowej Biblioteczki” propagującej wiedzę o zbytkach Łodzi
Towarzystwa Opieki nad zabytkami w Łodzi.
Helena
Duninówna. Gawędy o dawnej Łodzi.
Marzena
Bomanowska, Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki, cz.2.
"Odgłosy", rok 1958.
Fot.
archiwalne pochodzą ze stron:
Plan
parku ze strony pl.wikipedia.org
Archiwum Państwowe w Łodzi.
Archiwum Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
Archiwum Państwowe w Łodzi.
Archiwum Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
Fot.
współczesne Monika Czechowicz