KAROL WILHELM SCHEIBLER – z Monschau, przez Ozorków… do Łodzi.

Punktem wyjścia do rozważań o pobycie oraz aktywności ekonomicznej i społecznej rodziny Scheiblerów w Łodzi winno być twierdzenie o upadku Rzeczypospolitej. Upadek ten był rezultatem zapóźnienia cywilizacyjnego, słabości rynku wewnętrznego, niedorozwoju miast i zubożenia ich mieszkańców. Dość powiedzieć, że były to ziemie najbardziej zacofane na kontynencie europejskim. Agresywna postawa państw zaborczych wobec I Rzeczypospolitej była poniekąd wykorzystaniem nadarzającej się okazji, choć przypadła, gdy podjęto próby naprawy jej ustroju i wzmocnienia struktur. Przypomnijmy też o trwającej od czasu średniowiecza tradycji napływu na ziemie polskie ludności, w większości pochodzenia niemieckiego, która poszukiwała w nowym miejscu zamieszkania lepszych możliwości urządzenia się i awansu społeczno-ekonomicznego. Kolejna akcja migracyjna przybrała szersze rozmiary na przełomie XVIII i XIX wieku. Początkowo była to kolonizacja wiejska, później pojawiły się środowiska związane z wytwórczością rzemieślniczą, nakładczą i fabryczną. Ta ostatnia akcja była związana z polityką władz Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego zmierzającą do ograniczenia dystansu dzielącego podległe im ziemie od poziomu zachodniej i dużej części środkowej Europy. 18 września 1820 roku decyzją namiestnika Królestwa do grupy miast fabrycznych zaliczono między innymi Łódź, która – jak się wkrótce okazało – miała największe możliwości rozwojowe.

Od końca XVIII wieku w akcji kolonizacji wiejskiej przodowali właściciele prywatnych majątków ziemskich. Będą oni dążyć również do podniesienia ich poziomu ekonomicznego poprzez zakładanie osad fabrycznych. Najbardziej charakterystycznym przykładem są dobra ozorkowskie należące do rodziny Starzyńskich. Tam osiedliła się większa grupa rzemieślników i fabrykantów, z której największe sukcesy były udziałem rodzin Schlösserów i Wernerów.

W akcję zasiedlenia i aktywizacji ziem Królestwa Polskiego znaczący wkład wniosły rodziny pochodzące z miejscowości Montjoie (od roku 1918 Monschau), położonej w pobliżu gór Eifel, w rejonie przygranicznym między Niderlandami a Nadrenią.

Monschau. Dom rodziny Scheiblerów.

W Monschau, 1 września 1820 roku urodził się Karol Wilhelm Scheibler, jako trzecie dziecko sukiennika Johanna Karola Wilhelma (1783-1847) i Zofii Wilhelminy Pastor (1798-1863) pochodzącej z Burtscheid koło Akwizgranu (Aachen).

Karol Wilhelm Scheibler (1820-1881)

- jeden z największych łódzkich przemysłowców, nazywany "Królem bawełny", który w branży włókienniczej nie miał sobie równych w całym Cesarstwie Rosyjskim. Od połowy lat 70. XIX wieku zakłady Scheiblera koncentrowały około 60% produkcji i 55% robotników przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim.

(źródło fotografii: Karol_Scheibler (wikimedia.org)

Według tradycji istniały dwie linie Scheiblerów, z których pierwsza w XVIII wieku przeszła do wytwórczości włókienniczej i odegrała ważną rolę w rozwoju ekonomicznym Nadrenii, w tym Monschau. Druga linia, określana jako pastorska, jak się przyjmuje – miała niższy status społeczny. Dziadek Karola Scheiblera – Peter Christoph Scheibler jr był synem pastora kościoła ewangelickiego w Neukirchen, a po śmierci ojca w 1773 roku sam pełnił tę funkcję. Jego przyrodni brat Maximilian Friedrich od 1789 roku służył jako pastor w Monschau, w jedynym i być może świeżo utworzonym tam zborze ewangelicko-augsburskim. Jego żona była córką fabrykanta sukna z Brna, pochodzącego z Nadrenii – Bartholomeusa  Seittera, znanego przemysłowca i Johanny Kathariny ze Schlösserów. W ten sposób doszło do nawiązania szerszych kontaktów między obu rodzinami, które uległy pogłębieniu w XIX wieku. Po śmierci pastora Maximiliana Friedricha Scheiblera w 1840 roku zwolnione stanowisko zajął Wilhelm Schlösser, wywodzący się z głównej linii tej rodziny.

Johann Karol Wilhelm Scheibler był z zawodu sukiennikiem, tak określił jego status najstarszy syn – Karol Wilhelm. Z zachowanych materiałów wynika, ze rodzina była w posiadaniu fabryki sukna w Eupen, być może przekazanej jej w drodze działów majątkowych po śmierci Bartholomeusa Seittera. Młodszy brat Johanna – Emil w latach 1826-1839 pracował w zakładach Schlösserów w Ozorkowie jako farbiarz, a następnie wyjechał do Brna, gdzie rozwinął dużą samodzielną działalność gospodarczą.

Monschau. Miasto na granicy Niemiec i Belgii.

Działalność Johanna Karola Wilhelma Scheiblera była związana z Monschau. Rodzice Karola Scheiblera doczekali się dziesięciorga  dzieci. Dwoje zmarło w młodym wieku, a czworo wyjechało do Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego w poszukiwaniu nowych możliwości awansu ekonomicznego i społecznego. Starsza córka Maria została żoną rosyjskiego kupca W.A. Irosznikowa, mieszkańca Parnawy, dużego ośrodka produkcji sukienniczej. Syn Christoph swoje losy związał z Rygą, gdzie prowadził szerszą działalność handlową. Kolejny syn – Adolf  był sukiennikiem i kupcem, prowadził kilka firm handlowych w Eupen, Kłajpedzie i Łodzi. W 1860 roku ożenił się z Marią Heleną Werner, siostrą Anny – przyszłej żony Karola Scheiblera.

Anna Scheibler z Wernerów.

Przeczytaj w baedekerze:

Anna Scheibler - Niemka i Polka (baedekerlodz.blogspot.com)

Karol Scheibler otrzymał dość staranne wykształcenie, między innymi ukończył gimnazjum w Krefeld w 1837 roku. W literaturze poświęconej dziejom tej rodziny szczególnie eksponuje się jego wszechstronną praktykę zawodową (Vervies, Liege), liczne wyjazdy do wielu krajów w celu montażu maszyn włókienniczych, udział w tworzeniu urządzeń hydraulicznych w Holandii. Do tego zestawu dodaje się jego pobyt w Vöslau koło Wiednia, jako przedstawiciela angielskich fabryk maszyn włókienniczych (1843-1848). 

Ostatni przykład budzi najwięcej wątpliwości. Otóż rząd angielski zniósł ograniczenia w wywozie maszyn włókienniczych dopiero po wejściu w życie ustaw z 1853 i 1860 roku. Dotychczas nie udowodniono korzystania z takich maszyn przed 1853 roku w przemyśle Królestwa, co można odnieść także do tej części Europy. Zachowały się przekazy mówiące o funkcjonowaniu w Monschau firmy handlowej „J.Scheibler”, specjalizującej się w dostawach maszyn i urządzeń, także materiałów pomocniczych dla firm włókienniczych, a może i dla innych branż. Jest to wątek godny odnotowania, zważywszy, że w 1852 roku Karol Scheibler podjął próbę założenia w Łodzi przedsiębiorstwa o podobnym charakterze i zbliżonym zakresie działania. Dotychczas nie udało się ustalić, czy pod inicjałem „J” ukrywał się jego ojciec Johann, czy ktoś należący do bogatszej linii Scheiblerów, kojarzonej z Rote Haus (Czerwonym Domem) w Monschau.

Rote Haus (Stiftung Scheibler-Muzeum) , Czerwony Dom - siedziba rodziny Scheiblerów, obecnie muzeum.

O tym, że rodzina tu mieszkająca była związana z działalnością sukienniczą świadczy także wystrój tego domu -  na boazerii od wewnętrznej strony schodów można podziwiać płaskorzeźby przedstawiające proces powstawania wełnianych tkanin:

barwienie wełny

wytwarzanie przędzy

tkanie na krosnach

transport gotowych bel tkaniny

Słynny Czerwony Dom w Monschau, Rote Haus. Dziś znajduje się w budynku muzeum Fundacji Schei­bler.

Scheibler-Museum Rotes Haus. Informacje kontaktowe:

Laufenstraße 10 52156

Monschau, Niemcy

+49 2472 5071

W końcu XIX wieku przedstawiciel owej bogatszej gałęzi rodu (J.H.C. Scheibler) wydał obszerne studium, poświęcone aktywności gospodarczej wielu wywodzących się z Monschau rodzin, także w Królestwie i Cesarstwie Rosyjskim. Zamieszczony tam szerszy biogram poświęcony Karolowi Scheiblerowi, z wyszczególnieniem etapów jego praktyki zawodowej, pozwala przypuszczać, że w posiadaniu rodziny autora studium znajdował się odpowiedni zestaw informacji na jego temat. Jeśli – co wydaje się bardzo prawdopodobne – wspomniana firma należała do bardziej majętnej gałęzi rodu, młody Karol Wilhelm mógł być jej pracownikiem. A może to jej przedstawicielstwem kierował w Vöslau? To wszystko skłania, by uznać za prawdziwą informację o tym, że odbywał praktyki w kilku zakładach wytwarzających maszyny i urządzenia, ale raczej w ograniczonym stopniu. Gdyby było odwrotnie, a skala zajęć i praktyk posiadała dłuższy wymiar czasowy, wówczas mógłby określić swoją profesję jako „mechanik”, gdy faktycznie uważał siebie za przyuczonego do zawodu kupca. Nie można wykluczyć i takiej ewentualności, iż młody Karol Wilhelm jako przedstawiciel firmy „J. Scheibler” mógł okresowo w latach 40. XIX wieku przebywać na terenie Królestwa w głównych ośrodkach produkcji włókienniczej.

 Baedeker łódzki w podróży. Monschau, Scheiblerplatz.

Kolejny problem dotyczy obywatelstwa Scheiblera. W literaturze panuje powszechne przekonanie, że urodził się w Prusach, w Montjoie, ale zmienił obywatelstwo na belgijskie w czasie licznych pobytów w tym kraju. Na kongresie wiedeńskim Prusy uzyskały zgodę na włączenie w skład swojego państwa kantonów Eupen i Malmedy, a także rejonów Sankt Vith i Montjoie:

Mapa Belgii z 1843 roku: kanton  Eupen znajduje się na obszarze Prus.

Montjoie składało się z dwóch części. Przez miasto płynęła rzeka Ruhr, co stwarzało naturalny podział na owe części. W 1830 roku doszło do utworzenia państwa belgijskiego. Jego niepodległy byt, a także status państwa neutralnego, zabezpieczono w traktacie z 1838 roku, kiedy to zdecydowano o podziale Montjoie na dwie części i włączeniu w skład Belgii jego części zachodniej. Granicę stanowiła linia kolejowa biegnąca z Sankt Vith do Aachen wzdłuż zachodniego brzegu rzeki Ruhr. W ten sposób mieszkańcy zachodniej części Montjoie – w tym rodzina Johanna Scheiblera – stali się automatycznie obywatelami państwa belgijskiego. 

Zmiany granic w rejonie Eupen i Malmedy 1918–1941.

W 1918 roku doszło do połączenia obu części miasta, które odtąd nosi nazwę Monschau i przynależy do państwa niemieckiego.

Na rynku możemy podziwiać fontannę z motywami nawiązującymi do głównego zajęcia mieszkańców miasta - sukiennictwa. 

Dzisiaj miasto Monschau (do 1918 Montjoie) – znajduje się na terenie Niemiec, należy do kraju związkowego Nadrenia Północna-Westfalia, w rejencji Kolonia, w regionie miejskim Akwizgran. Leży około 40 km na południowy wschód do Akwizgranu, na malowniczych wzgórzach gór Eifel, na obrzeżach Parku Narodowego Eifel, nad rzeką Rur. Nazywane jest... miastem sukienników.

Pod koniec 1848 roku, po śmierci Friedricha Mathiasa Schlössera, właściciela przędzalni w Ozorkowie, na jej dyrektora powołano Karola Scheiblera, co z zadowoleniem przyjęły władze Królestwa. Na tym stanowisku pracował do początku 1854 roku. Nie znamy do końca okoliczności, które zdecydowały o pojęciu przez niego samodzielnej działalności produkcyjnej w Łodzi. Prawdopodobnie rodzina Schlösserów złożyła wobec władz tego ośrodka zobowiązanie o założeniu tam przędzalni bawełny. Na początku lat 50. XIX wieku odrzucono takie rozwiązanie. Wtedy pojawiła się koncepcja przejęcia tej inicjatywy przez młodego Karola Scheiblera. W tej sytuacji, lub wcześniej, zdecydowano o jego ożenku z Anną Werner, wówczas niepełnoletnią, pochodzącą z zamożnej spolonizowanej rodziny niemieckiej, w której posiadaniu były wtedy dwa duże majątki ziemskie: Leśmierz z cukrownią i Lućmierz oraz farbiarnia sukna w Ozorkowie.

Akt zawarcia małżeństwa Anny Werner z Karolem Scheiblerem w dniu 16 września 1854 roku.

Już w 1853 roku Karol Scheibler  podpisał kontrakt administracyjny z władzami Łodzi, co zatwierdziły władze gubernialne na początku 1854 roku, w wyniku którego otrzymał w wieczystą dzierżawę zachodnią część Ogrodu Spacerowego (park Źródliska), gdzie miało powstać wielowydziałowe przedsiębiorstwo bawełniane…

źródło:

Kazimierz Badziak. Rozważania o drodze przebytej przez rodzinę Karola Scheiblera na ziemiach polskich. Fakty i mity (fragment). [w:] Peter Christoph Scheibler. Scheiblerowie w drodze do ziemi obiecanej.

Fot. współczesne z Monschau Monika Czechowicz i Urszula Czechowicz-Górna

BAEDEKER POLECA:

Peter Christoph Scheibler. Scheiblerowie w drodze do ziemi obiecanej.

Peter Christoph Scheibler to praprawnuk potentata przemysłowego Karola Wilhelma Scheiblera, urodził się w 1956 roku w Brazylii. Tam też ukończył studia na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Sao Paulo (kierunek: sztuka i wzornictwo przemysłowe).

Potomek najprawdziwszego „Lodzrmenscha” zabiera nas w sentymentalną, bardzo osobistą podróż do kraju przodków, wspartą dokumentami, pamiątkami rodzinnymi, relacjami i wspomnieniami najbliższych, koncentrując się na najmniej znanym okresie dziejów rodziny, tym rozpoczętym II wojną światową. Ponieważ monografia koncentruje się właśnie na latach powojennych niezbędny okazał się wstęp prof. dr. hab. Kazimierza Badziaka , historyka, wykładowcy UŁ, znawcy problematyki społeczno-gospodarczej (…).

(Mieczysław Kuźmicki. Szkic do portretu rodzinnego, fragment przedmowy). 

Monschau, Scheiblerplatz.

MAPA GOOGLE