środa, 1 marca 2017

NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ


W drugiej połowie XIX wieku została uporządkowana numeracja domów łódzkich. Najwięcej posesji mieściło się na Piotrkowskiej. Już po zakończeniu regulacji Łodzi przemysłowej wschodnia strona tej ulicy (od Nowego do Górnego Rynku) miała 143 place. Tak samo było pod koniec lat czterdziestych. Jednakże w następnych latach, na skutek podziału szerokich działek między ulicami Dzielną (dzisiejsza Narutowicza) a Południową (dzisiaj Rewolucji 1905 roku), liczba placów wzrosła do 151.
Po przekazaniu jednego placu pod Pasaż Meyera (Piotrkowska 513, dzisiaj ulica Moniuszki) pozostało 150 placów. 
Ulica Ewangelicka (dziś Roosevelta) powstała z połówek dwóch sąsiadujących ze sobą placów.
Strona nieparzysta (zachodnia) miała w 1827 roku 153 place. Pod koniec lat czterdziestych XIX stulecia było 160 placów, ponieważ utworzono kilka parceli w polu, między ulicami Zieloną i Cegielnianą. 

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Z czasem szerokie parcele między ulicami Zawadzką (dziś ulica Próchnika) i Zieloną podzielono – każdą na dwie działki budowlane.
Duże zamieszanie w ilości placów i ich numeracji panowało na dawnej posesji Geyera, ciągnącej się od ulicy Czerwonej za Górny Rynek. 

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1897.

Geyer dzielił duże parcele na małe i częściowo sprzedawał. Jego sukcesorzy odkupywali i łączyli małe parcele w większe całości, zmieniając numerację. Posesjom Geyera nadawano nowe numery hipoteczne i nawet sami geometrzy, wykonujący plany Łodzi (na przykład Starzyński), nie mogli zorientować się w numeracji tego odcinka ulicy Piotrkowskiej.

Ulica Piotrkowska. Fot. Bronisław Wilkoszewski, rok 1896.

W Łodzi dwukrotnie zmieniała się numeracja domów. Do roku 1850 każda dzielnica (Stare Miasto, Nowe Miasto, Łódka) posiadała własną numerację, zaczynającą się od 1. Numerację tą nadano parcelom podczas regulacji Łodzi przemysłowej w latach 1823-1828. W imiennych spisach mieszkańców, zestawianych dla celów podatkowych, nie wymieniano ulic, lecz nazwę dzielnicy (i to nie zawsze), po czym następowały kolejne numery placów. W tamtych czasach wszyscy właściciele domów znali się i nie było trudności w odszukaniu właściwego adresu.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

W 1848 roku urzędnik techniczny Dyrekcji Ubezpieczeń, wydelegowany do Łodzi dla oszacowania zabudowań w celach podatkowych, uregulował numery katastru i oznaczył nimi odpowiednie place. Następnie w roku 1849 Magistrat uporządkował numery wszystkich posesji, stosownie do numerów katastru, i tę nową numerację wprowadzono do ksiąg hipotecznych.
Wreszcie w 1850 roku cała Łódź otrzymała kolejne numery, poczynając od 1, który nadano ratuszowi na Nowym Rynku.

Łódzkie Ogłoszenia (Lodzer Anzeiger), rok 1863.


Następne numery obiegały lewą stronę Rynku (od 2 do 8) i szły lewą stroną Nowomiejskiej na ulice Starego Miasta…

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.


… następnie numery wracały na prawą stronę Nowego Rynku jako numer 239-246 (246 – kościół ewangelicki)…


…. i postępowały dalej wschodnią stroną Piotrkowskiej, gdzie po numerze 263 (w pobliżu ulicy Dzielnej, dzisiaj ulica Narutowicza) przenosiły się na zachodnią stronę i wracały do ratusza, przy którym był numer 283 (Hotel Polski, dzisiaj Piotrkowska 3).

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy z roku 1893.

Gazeta "Rozwój" z roku 1897.

Od ulicy Dzielnej w kierunku południowym zaczynała się dalsza numeracja Piotrkowskiej (od numeru 501) – numery parzyste i nieparzyste szły obok siebie aż do Górnego Rynku, kończąc się na numerze 626. 

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy z roku 1893.

Zachodnia strona Piotrkowskiej zaczynała się przy Górnym Rynku numerem 641; przy rogu ulicy Zielonej był numer 786. Jako pozostałość tej numeracji można dziś jeszcze oglądać numer 702 nad bramą domu przy Piotrkowskiej 215:

Piotrkowska 215, nad bramą widoczny numer 702.

Poniżej widoczny numer 271 i nowy 29, dom bankowy Wilhelma Landaua:


Opisany sposób numeracji był bardzo zagmatwany.
Magistrat m. Łodzi zamówił w fabryce Mintera w Warszawie, na koszt mieszkańców, tabliczki „dla dokładnego oznaczenia wszystkich zabudowań numerami trwałymi i czytelnymi”. Tabliczki te, pomalowane farbą i polakierowane, zawierały numer domu i nazwisko właściciela. Przybito je na domach w 1854 roku.
W miarę zabudowy przecznic ulicy Piotrkowskiej posesje otrzymywały numer z dodatkiem litery – jednej lub kilku.

Dziennik Łódzki z roku 1855. Ulica Piotrkowska 255 B 
(dzisiaj to ulica Piotrkowska 20)


W Warszawie wprowadzono numerację posesji według ulic w 1886 roku. W Łodzi system ten zastosowano dopiero w 1891 roku, kiedy zaczęto oznaczać numerami poszczególne ulice, co widać na planach geometry Władysława Starzyńskiego (plany te znajdują się w Archiwum Państwowym m. Łodzi).

Łodzianin: Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893 ("Taryfa domów Miasta Łodzi, porządkiem hipotecznym, podług najnowszych zmian poprawiona")

Nowa numeracja, z nieznacznymi zmianami, przetrwała do naszych czasów. Jednak w praktyce mieszkańcy Łodzi jeszcze do 1896 roku używali starej numeracji (czasem w połączeniu z nową) lub określali miejsce swego zamieszkania według nazwiska właściciela domu.

Dziennik Łódzki, rok 1885.

Ogłoszenia różnych firm w kalendarzu „Łodzianin”, wydawanym przez Cezarego Richtera, dopiero w 1897 roku ukazały się z nowymi numerami domów.

Łodzianin: Kalendarz Informacykno-adresowy, rok 1897.

W nazewnictwie łódzkich ulic panował chaos, niektóre nie miały stałych nazw, nie wiadomo było od którego numeru się zaczynają. Naprzeciwległe przecznice Piotrkowskiej nazywały się jednakowo: Południowa, Cegielniana, Dzielna, Krótka, Przejazd, Nawrot, Główna, Pusta, Boczna. 

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Aby te sprawy uregulować, Rada Miejska zatwierdziła we wrześniu 1863 roku nazwy ulic, przy czym niektóre z nich zmieniono. 
Odtąd zachodnie przecznice Piotrkowskiej miały nazwy: Zawadzka, Cegielniana, Zielona, Św. Benedykta, Św. Andrzeja, Rozwadowska, Św. Anny, Św. Karola, Radwańska.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Głos Poranny, rok 1929.

Najdłużej ciągnęła się sprawa ulicy Cegielnianej (dzisiaj ulica Więckowskiego i Jaracza).


Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Ta zachodnia przecznica Piotrkowskiej nie figurowała na planie z 1827 roku (plan Leśniewskiego) i przez wiele lat nie mogła utorować sobie drogi w terenie z powodu zawikłanych stosunków własnościowych. W 1865 roku trzech łodzian zwróciło się do Rady Miejskiej z prośbą o przeprowadzenie przez ich place przedłużenia Cegielnianej od Piotrkowskiej do Zachodniej. Właściciel narożnego placu przy Piotrkowskiej 29 bezprawnie zagrodził ich place od Piotrkowskiej, postawiwszy drewniany parkan. Ostatecznie ulicę Cegielnianą wytyczono.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Numeracja domów na przecznicach zaczynała się od Piotrkowskiej, prócz Cegielnianej, na której numer 1 znajdował się przy ulicy Długiej (dzisiaj Gdańska). Dlatego przedłużenie tej ulicy otrzymało z czasem nazwę Nowo-Cegielnianej.
Sama nazwa ulicy ewoluowała, w 1821 roku nazywała się Pod Cegielnię, później Podcegielnianą, a od 1845 roku stała się Cegielnianą. Przez lata swojego istnienia nie miała jednolitej numeracji. Wynikało to z faktu, iż do 1931 roku ulica była dłuższa o odcinek między Gdańską a Piotrkowską. Po 1931 roku została, o ten właśnie odcinek, skrócona. Od tej pory był to początek nowej ulicy – Śródmiejskiej. Swoją obecną nazwę, Stefana Jaracza, przyjęła dopiero w 1949 roku. Można powiedzieć, że ulica Cegielniana została podzielona na dwie ulice: Jaracza i Więckowskiego.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-sdresowy, rok 1893.

Po wprowadzeniu zmian i uregulowaniu nazewnictwa ulic, wykonano w 1883 roku nowe blaszane tablice z napisami w języku polskim. W kilka lat później, w związku z postępującą rusyfikacją, prezydent Edmund Pohlens zarządził, aby tablice z nazwami ulic zamalować olejną farbą i umieścić na nich dwa napisy – rosyjski i polski. 

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Większość nazw ulic nie była zmieniana, czy „na siłę” tłumaczona na rosyjski, zazwyczaj była jedynie pisana cyrylicą i dodawana była rosyjska końcówka.
Zdjęto wówczas 204 tablice z blachy cynkowej, przybite na rogach ulic i założono nowe. Przetrwały dwadzieścia lat.

Rozwój, rok 1907.

Dotychczas place ogrodowe na przecznicach należały do właścicieli domów przy Piotrkowskiej; podobnie place ogrodowe z jednej strony ulic Dzikiej (później Mikołajewskiej, dzisiaj Sienkiewicza) i Wólczańskiej. Dopiero w latach sześćdziesiątych niektóre przecznice zostały uregulowane. Odbywało się to zwykle w ten sposób, że kilka (przeważnie cztery) pierwszych placów, od obu rogów Piotrkowskiej, dzielono w ich części ogrodowej – prostopadle do przecznicy – na parcele, których front otwierał się na przecznice.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Weźmy przykład ulicy Św. Andrzeja (dzisiaj ulica Andrzeja Struga), która w 1860 roku była pustą drogą bez nazwy, bez numeracji placów i bez domów. Lustrujący wtedy Łódź gubernator warszawski Jakub Łaszczyński przywołał do siebie kilku właścicieli placów z ulicy Piotrkowskiej, ciągnących się po obu stronach tej drogi, i zaproponował im, aby odstąpili dwie trzecie swych gruntów na utworzenie placów budowlanych, za co otrzymają po jednym morgu ogrodu w polu. Właściciele posesji przy Piotrkowskiej 91, 93 i 95 nie zgodzili się, gdyż place ich zabudowane były wiatrakami i innymi budynkami, których nie chcieli usunąć. Natomiast właściciele terenów przy południowej stronie drogi, przy Piotrkowskiej 97, 99 i 101 wyrazili zgodę.


Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Dokonano więc zaraz podziału tych gruntów od strony ulicy Wólczańskiej na 9 placów budowlanych. Na jednym z nich bracia morawscy wystawili swój dom modlitewny. Był on usytuowany niefortunnie i gdy kilka lat później przedłużano ulicę Zachodnią ku południowi, nie można było wysunąć jej poza ulicę Św. Andrzeja, gdyż na drodze stała jednopiętrowa murowana świątynia. Usunięto ją dopiero w 1909 roku. Ulica Zachodnia przedzieliła ogrody posesji przy Piotrkowskiej. Na odcinku od Zielonej do Św. Andrzeja otrzymała nazwę ulicy Spacerowej.

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Dawna ulica Spacerowa (dzisiaj al. Kościuszki).

W związku z budową kościoła ewangelickiego Św. Jana przy ulicy Dzikiej (w latach 1888-1917 ulica Mikołajewska, dzisiaj Sienkiewicza) powstał projekt wytyczenia ulicy Ewangelickiej (dziś Roosevelta). Właściciele posesji przy ulicy Piotrkowskiej 142, 144, 146 i 148 (Ludwik Schweigert, Edward Ramisch, Teodor Sieber) złożyli podanie do Magistratu z wyjaśnieniem, iż chcą odstąpić bezpłatnie część swych placów dla połączenia Piotrkowskiej z kościołem nową ulicą. Uzyskawszy zgodę władz, usunęli kilka drewnianych domków i wymierzyli na Ewangelickiej dwadzieścia działek budowlanych, które przecięły po dwa place z obu stron nowej przecznicy Piotrkowskiej.

Dawna ulica Ewangelicka, dzisiaj Roosevelta. Dawny kościół ewangelicki Św. Jana (dziś Najświętszego Imienia Jezus) przy ulicy Sienkiewicza, widok od ulicy Piotrkowskiej.

Wcześniej powstała przecznica Piotrkowskiej zwana Pasażem Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki). 

Łodzianin, Kalendarz Informacyjno-adresowy, rok 1893.

Fabrykant Ludwik Meyer, właściciel „Grand Hotelu”, utworzył prywatną ulicę i zabudował ją w latach osiemdziesiątych luksusowymi domami, projektowanymi przez architekta Hilarego Majewskiego. Za przejazd swoją ulicą Meyer pobierał opłaty. Jego syn, Ludwik, odstąpił w 1905 roku pasaż miastu do publicznego użytku. Władze zgodziły się założyć tutaj gazowe latarnie.

Pasaż Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki). Widok od ulicy Piotrkowskiej.

 Pasaż Meyera (dzisiaj ulica Moniuszki). Widok od ulicy Sienkiewicza.

Łódzkie Ogłoszenia, rok 1863.

W 1887 roku wykonano nowe tablice z dwujęzycznymi nazwami ulic. Były one cynkowe, lakierowane na kolor ciemnobłękitny z dużymi białymi napisami. Wokół tablicy biegł czerwony szlak. Na Piotrkowskiej przybito 25 takich tablic.

NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ
NUMERY NIEPARZYSTE:
dzisiejsza
do 1850 roku
w latach 1850-1891 (numery hipoteczne)
1
8
1
3
61
283
5
62
282
7
63
281

9
64
280

11
65-66
279-278
ulica Zawadzka
(dziś Próchnika)



13
133
277

15
134
276
17
202
275

19
201
274

21
201
274a
23
200
273a
25
200
273

27
199
272
ulica Cegielniana
(dziś Więckowskiego)



29
198
271

31
197a
270
33
197
269

35
196b
268a

37
196a
268
39
196
267

41
195a
266
43
196
265

45
194
264

ulica Zielona


47
116
786

49
117
785

51
118
784

53
119
783

55
120
782
57
121
781
59
122
780
61
123
779

63
124
778

ulica Benedykta
(dziś ulica 6 Sierpnia)



65
125
777

67
126
776
69
127
775
71
128
774

73
129
773
75
130
772
77
131
771

79
132
770
81
133
769

83
134
768
85
135
767

87
136
766
89
137
765

91
138
764

93
139
763
95
140
762
ulica Św. Andrzeja
(dziś Andrzeja Struga)



97
141
761

99
142
760
101
143
759
103
144
758
105
145
757

107
146
756
109
147
755
111
148
754

113
149
753
115
150
752
117
151
751
119
152
750
121
153
749
123
154
748
125
155
747
127
156
746

ulica Rozwadowska
(dziś Zamenhofa)



129
157
745
131
158
744
133
159
743
135
160
742
137
161
741
139
162
740
141
163
739

143
164
738
145
165
737
147
166
736
149
167
735
151
168
734

153
169
733
155
170
732
157
171
731
159
172
730
161
173
729
163
174
728
ulica Św. Anny
(dziś al. Mickiewicza)



165
175-176
727

167
177
726

169
178
725
171
179
724
173
180
723
175
181-182
722a
175a
183
722
177
184
721

179
185
720
181
186
719
183
187
718

185
188
717
187
189
716
189
190
715
191
191
714
193
192
713
ulica Św. Karola
(dziś Żwirki)

195
193
712
197
194
711
199
195
710
201
196
709
203
197
708
205
198
707
207
199
706
209
200
705
211
201
704
213
202
703
215
203
702
217
204
701
219
205
700
221
206-207
699
223
208
698
225
209
697
227
210
697
ulica Radwańska


229
211
696
231
212
695
233
213
694
235
214
693
237
215
692
239
216
691
241
217
690
243
218-219
689
245
220
688
247
221
687
249
222
686
251
223
685
253
224
684
255
225
683
257
226
682
259
227
681
261
228
680
263
229
679
ulica Placowa
(dziś ks. Ignacego Skorupki)
Rynek Fabryczny
(dziś plac Katedralny)

265
231
663-665
267
262
662
269
263
661
271
264
660
273
265
659
275
266
658
277
267
657
279
268
656
281
269
655
283
270
654
285
271
653
ulica Czerwona


287
272

289

291

293

295

297
642
299
301
rzeka Jasień


303
285
641
305

307


309

639
311


313


315



NUMERY PARZYSTE:

dzisiejsza
do 1850 roku
w latach 1850-1891 (numery hipoteczne)
2
60
246-247
4
56
248
6
58
249

8
57
250
10
56
251

12
55
252
ulica Południowa
(dziś Rewolucji 1905 r.)


14
136
253
16
135
254
18
185
255
20
185
255b
22
186
256a
24
186
256

26
187
257

28
187
257a
30
188
258
32
188
258
ulica Cegielniana
(dziś Jaracza)


34
189
259a
36
189
259
38
190
260

40
190
260b
42
191
261
44
191
261a
46
192
262a
48
192
262

50
193
263

52
193
1380
Ulica Dzielna
(dziś Narutowicza)


54
115
501

56
114
502

58
113
503
60
112
504
62
111
505
64
110
506
66
109
507
68
108
508

70
107
509

Ulica Krótka
(dziś Traugutta)



72
106-105
510-511
74
104
512

Pasaż Meyera
(dziś Moniuszki)
103

513
76
102
514

78
101
515
80
100
516
82
99
517
84
98
518
86
97
519

88
96
520

90
95
521
92
94
522
94
93
523
96
92
524

98
91
525
ulica Przejazd
(dziś Tuwima)


100
90-89
526
102
88
527
104
87-85
528-530
106
84
531
108
83
532
110
82
533
112
81
534

114
80
535
116
79
536
118
78
537
120
77
538
122
76
539

124
75
540
ulica Nawrot


126
74
541
128
73
542
130
72
543
132
71
544
134
70
545
136
69
546
138
68
547
140
67
548
142
66
549
144
65
550
ulica Ewangelicka
(dziś Roosevelta)


146
64
551

148
63
552
150
62
553
152
61
554
154
60
555
156
59
556
158
58
557
160
57
558
ulica Główna
(dziś al. Piłsudskiego)



162
56
559
164
55
560
166
54
561
168
53
562

170
52
563
172
51
564
174
50
565

176
49
566
178
48
567
180
47
568

182
46
569
184
45
570
186
44
571
188
43
572
190
42
573
192
41
573b
194
40
574
196
39
575
ulica Pusta
(dziś Wigury)


198
38
576
200
37
577
202
36
578
204
35
579

206
34
580
208
33
581

210
32
582
212
31
583
214
30
584
216
29
585
218
28
586
220
27
587
222
26
588
224
25
589
226
24
589
228
23
590
230
22
591
232
21
592
ulica Boczna
(dziś Brzeźna)


234
20
593

236
19
594
238
18
595
240
17
596
242
16
597
244
15
598
246
15
599

248
13
600
250
12
601
252
11
602
254
10
603
256
9
604
258
8
605
260
7-6
606-607
262
5
608
264
4
609
266
3
610
268
2-1
611-612
ulica Św. Emilii
(dziś ks.Tymienieckiego)


270


272


272a


272b


274
260
620
276
261
621
278
444
622
280
283
623
282
283
624
staw


284
284
625
286
284
626
Górny Rynek
(dziś Plac Reymonta)



288
296
630
290
296
630
292
296
630a
294
296
630

***

Gazeta "Rozwój", rok 1897. Reklama składu głównego zakładów Szai Rosenblatta, dzisiejsza Piotrkowska 65.

źródło:
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.

Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Józefa Piłsudskiego w Łodzi oraz ze stron:
http://lodz.fotopolska.eu
NAC Narodowe Archiwum Cyfrowe

Fot. współczesne Monika Czechowicz

Przeczytaj jeszcze: