baedeker łódzki: 09/22/25

poniedziałek, 22 września 2025

Wiktor Czajewski, redaktor i wydawca łódzkiego "Rozwoju".

Wiktor Czajewski (1875-1922)

Wiktor Czajewski był redaktorem i publicystą związanym z Łodzią przełomu XIX i XX wieku. Pełnił funkcję redaktora gazety „Rozwój” - polskiego dziennika wydawanego w Łodzi w latach 1897-1931. Dziennik miał charakter narodowo-demokratyczny i był jednym z ważniejszych organów opiniotwórczych polskiej społeczności miasta.

"Rozwój", rok 1898.

W liczącym 300 tysięcy mieszkańców mieście, na przełomie XIX i XX wieku wychodziły dwa pisma niemieckie: „Lodzer Zeitung” i „Lodzer Tageblatt” i jedno rosyjskie „Łodzinskij Listok”, nie było jednak ani jednego pisma polskiego. Wydawany przez Zdzisława Kułakowskiego „Dziennik Łódzki” został w 1893 roku zawieszony. Starano się wprawdzie o założenie polskiego pisma, zabiegi te jednak przez dłuższy czas rozbijały się o niechęć byłego naczelnika kraju generała Hurki i gubernatora piotrkowskiego Millera.

"Lodzer Zeitung", 1867.

"Lodzer Tageblatt", 1891.

"Łodzinskij Listok", 1895.

W ostatnich dniach rządów Hurki cenzura zelżała. Ten właśnie moment wykorzystał Wiktor Czajewski, starając się o koncesję na polskie pismo codzienne w Łodzi. Było to w październiku 1897 roku. Nowe pismo otrzymało nazwę „Rozwój”.

„Rozwój” był odpowiedzią na silną obecność w Łodzi prasy żydowskiej, niemieckiej i rosyjskiej – miał umacniać polską tożsamość narodową w wielokulturowym mieście. Swoją współpracę z pismem przyrzekł Wiktor Wołowski, ówczesny dyrektor teatru. Wokół pisma zgrupowali się literaci: Władysław Wścieklica, Karol Łaganowski, Roman Wierzchleyski. Sekretarzem redakcji został Zbigniew Kamiński.

Czajewski jako redaktor prowadził pismo w duchu endeckim, o silnym zabarwieniu narodowym, ale także mocno lokalnym – zajmowało się ono sprawami Łodzi, polityką miejską, kwestiami gospodarczymi i kulturalnymi.

"Rozwój", rok 1928.

W pierwszych latach „Rozwoju” reporterami byli Stanisław Książek i Eugeniusz Wiatrowski.
W styczniu 1898 roku dołączył z „Tygodnia” piotrkowskiego literat, dziennikarz Stanisław Łapiński, który pisał sprawozdania teatralne. Stałym współpracownikiem został również Władysław Ratyński, który pracował jako sekretarz redakcji do 1909 roku.
Wieść o nowym piśmie codziennym przyjęto w Łodzi z niedowierzaniem i mimo dużego zainteresowania, prenumerata pisma była niska. Po roku „Rozwój” osiągnął 1200 prenumeratorów. Dopiero gdy w połowie lutego 1898 roku ukazał się pierwszy numer „Gońca Łódzkiego”, który zawiódł pokładane w nim nadzieje, zaczęła wrastać prenumerata „Rozwoju”.
Zadanie redakcji i administracji było bardzo utrudnione z powodu nieznajomości stosunków łódzkich (większość pracowników i sam Czajewski przybyli z Warszawy). Ponadto wynajęta drukarnia nie mogła podołać ogromowi pracy. Dopiero 1 lutego 1898 roku wyszedł „Rozwój” z własnej drukarni przy Piotrkowskiej 81.

Piotrkowska 81

Przeczytaj w baedekerze:

PIOTRKOWSKA 81 – kamienica Jakuba Friszmana i siedziba łódzkiego dziennika „Rozwój”.

"Rozwój", rok 1889.

Odtąd liczba prenumeratorów stale rosła, „Rozwój” zaczęli czytać polscy robotnicy. Już w lutym ukazał się pierwszy artykuł skierowany przeciwko Niemcom i językowi niemieckiemu, i zyskał sobie pierwszego zaciętego wroga: byłego policmajstra łódzkiego Chrzanowskiego, z powodu wzmianki wyjaśniającej, że „Łodzinskij Listok” nie jest pismem urzędowym, za jakie je podawano i zmuszano z tego powodu do jego prenumeraty.

"Rozwój", rok 1911.

Aby rozbudzić zamiłowanie do polskości podjął „Rozwój” wydanie kilku pozycji polskich, między innymi „Pana Tadeusza” z ilustracjami Stanisława Masłowskiego. Najważniejszym z tych wydawnictw był napisany w przystępny sposób podręcznik historii Polski, Feliksa Konecznego.
Staraniem „Rozwoju” otwarta została w Łodzi pierwsza publiczna biblioteka polska im. małżonków Stebelskich, którą Stebelscy ofiarowali Macierzy Polskiej.

"Rozwój", rok 1906.

Zwłaszcza w pierwszych latach istnienia „Rozwój” musiał walczyć z niechęcią fabrykantów niemieckich, którzy starali się usunąć pismo z widowni łódzkiej. Władze wielokrotnie starały się zamknąć „Rozwój”, i po usunięciu cenzora Isajewicza, który był dość przychylnie usposobiony do Polaków, nastały ciężkie czasy dla redakcji pism łódzkich.
Gazeta odgrywała istotną rolę w integracji polskich mieszkańców Łodzi oraz w działaniach patriotycznych w okresie rewolucji 1905 roku. W czasie 1905-1907 roku gubernator posiadał nieograniczoną władzę i „Rozwój” wkrótce to odczuł.
Pierwsze zawieszenie pisma nastąpiło od 1 do 8 maja 1907 roku za „Odezwę Henryka Sienkiewicza o dar narodowy”. Drugie zawieszenie od 16 września do 16 października 1907 za odpowiedź „Nowemu Wremieni” oraz za przedrukowanie artykułu Eugeniusza Trubeckiego. Trzeci raz zawieszono pismo z dnia 3 grudnia 1907 roku, za artykuł traktujący o rozdziale szkół elementarnych na niemieckie i polskie. W artykule tym podano spis Niemców, którzy wnieśli podanie o podział szkół. Niemcy ci twierdzili, że „Rozwój” umyślnie podał ich adresy, by nasłać im bojówki. Pomimo tego, że skargę tę uznano za nieuzasadnioną, skazano „Rozwój” na zawieszenie na miesiąc, od 18 grudnia do 18 stycznia 1908 roku.
Czwarte zawieszenie pisma (na dwa miesiące) nastąpiło w końcu lutego 1909 roku za opublikowanie sprawozdania z posiedzeń Dumy, gdzie wniesiono interpelację z powodu nadużyć władz prowincjonalnych.

"Rozwój", rok 1907.

Te represje spowodowały znaczne straty dla pisma. Również często wytaczane redaktorowi Czajewskiemu sprawy sądowe, pociągały za sobą znaczne kary.

"Rozwój", rok 1906.

"Rozwój", rok 1907.

"Rozwój", rok 1913.

Wiktor Czajewski był postacią aktywną w życiu publicznym miasta, a jego działalność publicystyczna wiązała się z obroną polskich interesów w warunkach zaboru rosyjskiego.

Wiktor Czajewski (1857-1922)

(źródło fotografii: Wiktor Czajewski – Wikipedia, wolna encyklopedia)

- literat, dziennikarz, historyk, wydawca gazet i właściciel drukarni prasowej.

Wiktor Czajewski urodził się w Ostrołęce 10 marca 1875 roku.
Był synem urzędnika powiatowego, Michała i Anieli z Doberskich. Początkowo kształcił się w Królewcu.
W latach 1877–1880 studiował na wydziale filozoficznym na Uniwersytecie Jagiellońskim. W Krakowie rozpoczął działalność pisarską. Za rozprawy historyczne w latach 1878–1879 otrzymał nagrody konkursowe fundacji książąt Czartoryskich: za rozprawę „Legacja Commendoniego w Polsce” (1878), oraz za pracę pt. „Mikołaj Rej w stosunku do religijnej i politycznej reformy” (1879).
Następnie zwiedził uniwersytety w Berlinie, Brukseli i Paryżu. Zwiedził dalej Szwajcarię, Włochy i Austrię nawiązując kontakty z tamtejszymi literatami i dziennikarzami. W międzyczasie pisywał korespondencje dla pism warszawskich, a z większych prac tego okresu można wymienić „Najnowsze opracowanie literatur słowiańskich” (Ateneum 1881) oraz „Etykę Mikołaja Reja”.
Nakładem „Tygodnika Ilustrowanego”, w 1881 roku wyszły jego prace „Bajki M. Reja” oraz „O najnowszej pieśni czeskiej”. Bardzo dobrze przyjęła też warszawska krytyka jego prace: „Pan Tadeusz u Słowian” (nakład „Przeglądu Tygodniowego”) oraz „Mikołaj Sęp Szarzyński”, rys historyczny wydany nakładem „Bluszczu” w 1882 roku. W tym samym roku Czajewski przeniósł się do Pragi czeskiej i studiował na tamtejszym uniwersytecie. W 1882 roku został redaktorem zakupionego przez siebie „Przeglądu Bibliograficzno-Archeologicznego”. Było to pierwsze pismo jakie prowadził,

zakupione od Stanisława Wilamowskiego. Opublikował tu pracę pt. „Kaszubi. Kilka słów o ich życiu i poezji”.

W 1884 roku ostatecznie osiadł w Warszawie, gdzie poślubił Annę z Rembowskich – córkę ziemian z sieradzkiego.

"Tygodnik Powszechny"

- ilustrowane czasopismo literacko-artystyczne, wydawane w Warszawie w latach 1887-1891.

Na jego łamach publikował od 1889 roku Stefan Żeromski.

(źródło: Tygodnik Powszechny (1887–1891) – Wikipedia, wolna encyklopedia)

W 1887 roku Czajewski zakupił „Tygodnik Powszechny”, którego został redaktorem i wydawcą, prowadząc go aż do 1889 roku, nie zaniedbując pracy literackiej – spod jego pióra wyszły w tym okresie prace: „T. K. Węgierski w setną rocznicę”, „Henryk Sienkiewicz”, „Kobieta w prawodawstwie polskiem”, „Demokratyczne idee Juliusza Słowackiego”, „Giaur w Polsce”, „Kain z musu”, „Listy do przyjaciela”, „Na puszczy”, „Hrabianka” (komedia w czterech aktach).
Zajmował się także historią i etnografią Kurpiów, czego owocem był m.in. artykuł zamieszczony w jednym z numerów „ Tygodnika Ilustrowanego" z 1881 roku.

"Tygodnik Ilustrowany" - warszawskie ilustrowane czasopismo kulturalno-społeczne, wydawane w latach 1859-1939, założone przez Józefa Ungra.

Pismo nie było związane z żadną opcją polityczną, publikowało wiele materiałów historycznych i utworów literackich, zamieszczało również reprodukcje dzieł plastycznych. Z pismem współpracowało wielu pisarzy, między innymi Wincenty Pol, Henryk Sienkiewicz i Eliza Orzeszkowa.

W okresie pozytywizmu był to najpopularniejszy w Polsce tygodnik ilustrowany.

Ponadto Czajewski napisał powieść historyczną „Na kurpiowskim szlaku”, wydaną pod pseudonimem Antoniego Chleboradzkiego, oraz dramat „Kurpiki".
Niezwykłą popularność w kręgach literackich przyniosło mu opublikowanie „Historii Literatury Polskiej” (Warszawa 1886), która doczekała się dwóch wydań. Dalej wyszły spod jego pióra: „Rys dziejów naszych”, „Polska za Piastów”, „Powieść Oryla” (Warszawa 1887), „Recz niedowiedziona, czy ogon należy do psa, czy piec do ogona?”, „Spadek w Ameryce”, „Ilustrowany przewodnik po Warszawie” (1892) i wiele innych.

W 1914 roku dla Wiktora Czajewskiego zaprojektował dom August Furuhjelm.

Ulica Spacerowa 41 (dzisiaj al. Kościuszki).

Przeczytaj w baedekerze:

August Furuhjelm, czyli Fin w Łodzi.

Do Łodzi przyjechał w 1897 i po długich i kosztownych staraniach w Petersburgu otrzymał pozwolenie na wydawanie w Łodzi dziennika o niedrażniącym władz miejscowych tytule „Rozwój”. Pismo po raz pierwszy ukazało się 1 grudnia 1897 roku i było drukowane u S. Dębskiego. W 1898 roku Czajewski rozpoczął starania o własną drukarnię i otrzymał na nią koncesję 22 lutego 1899 roku. Kosztem 8 tysięcy rubli wyposażył ją w dwie prasy ręczne i czcionki. Jako zarządzającego i współwłaściciela przyjął J. Grabowskiego. Gdy rozstali się w kwietniu 1899 roku, drukarnia była zadłużona – jej nabywcą został G. Koń. Czajewski kupił nową drukarnię przy ulicy Piotrkowskiej 111, wyposażył ją w roku 1906 w maszynę rotacyjną.

Piotrkowska 111.
Przeczytaj w baedekerze:
PIOTRKOWSKA 111. Misja doktora Sterlinga, redakcja dziennika "Rozwój" i... kursy nauki jazdy Franciszka Grętkiewicza.

Przed 1913 rokiem Czajewski przeniósł drukarnię na ulicę Przejazd 8 (obecnie ul. J. Tuwima) i prowadził ją z synem Tadeuszem, który odziedziczył ją po 1922 roku.

"Rozwój", rok 1922.

Czajewski pierwszy w Łodzi wyposażył w 1919 roku swoją drukarnię w dwa linotypy, zakupione w Poznaniu. Drukował albumy, dzieła naukowe i dwa tytuły prasowe: „Rozwój” oraz „Goniec Wieczorny”.

Jako autor, redaktor, wydawca i działacz społeczny wywarł znaczący wpływ na życie kulturalne miasta. W grudniu 1903 uczestniczył w powołaniu Łódzkiego Towarzystwa Teatralnego, w 1905 roku kupił "Ognisko Rodzinne".

"Rozwój", rok 1905.

"Rozwój", rok 1922.

Gdy zawieszono wydawanie „Rozwoju” drukował dla jego prenumeratorów w latach 1914–1915 pismo „Prąd” (wydanie poranne) i „Gazetę Wieczorną”. Z jego drukarni wyszło drukiem około 20 publikacji dotyczących rocznic historycznych i wydarzeń kulturalnych.

"Gazeta Wieczorna", rok 1914.

"Rozwój", rok 1922.

„Rozwój” był wielokrotnie zawieszany a sam Czajkowski więziony – 8 miesięcy przez władze carskie, 22 miesiące przez władze niemieckie w czasie okupacji niemieckiej 1914-1918.
W świątecznej „Kronice Tygodniowej” w 1921 roku pisał: „...i dlatego z każdym dniem my tę Łódź coraz bardziej kochamy i jej dziękujemy za poparcie naszych idei i naszej pracy i tę współpracę zabierzemy ze sobą, jako najdroższy talizman – do grobu”
Zmarł 23 kwietnia 1922 roku, najprawdopodobniej na zapalenie płuc, nie powracając do zdrowia po niemieckim więzieniu.

"Rozwój", 24 kwietnia 1922 roku.

"Rozwój", 25 kwietnia 1922 roku.

"Rozwój", rok 1922.

"Rozwój", rok 1922

"Rozwój", rok 1922.

30 kwietnia 1922 roku w Katedrze św. Stanisława Kostki odbyła się uroczysta msza żałobna oraz odsłonięto pamiątkową tablicę upamiętniającą zmarłego redaktora „Rozwoju”. Tablica została ufundowana przez mieszkańców Łodzi.

"Rozwój", rok 1922.

W oficjalnych współczesnych katalogach tablic Archikatedry tablica nie figuruje. Nie ma źródeł o jej usunięciu, i tablicy takiej nie odnalazłam.

"Rozwój", rok 1922.

Pochowany został na Powązkach w Warszawie, w 1924 roku na prośbę łodzian jego ciało przeniesione zostało na Stary Cmentarz w Łodzi.

"Rozwój", rok 1922.

"Rozwój", rok 1924.

Po jego śmierci dziennik „Rozwój” nadal wychodził w pełnym nakładzie, aż do 1933 roku, w okresach zawieszenia pisma jako "Prąd" i tzw. jednodniówki.

Od połowy lat 20. XX wieku "Rozwój" wydawał niedzielny dodatek ilustrowany - w katalogach i inwentarzach występuje pod nazwami: "Dodatek Ilustrowany", "Nasz Dodatek Ilustrowany" lub "Rozwój - niedzielny dodatek ilustrowany.

Dodatek ilustrowany "Rozwoju", rok 1928.

Pierwsze egzemplarze dodatku datowane są na rok 1925, w kolejnych latach wychodził regularnie jako niedzielny suplement.

"Rozwój", niedzielny dodatek ilustrowany, rok 1931.

Dodatek był elementem poszerzenia oferty "Rozwoju" - zamieszczane były tutaj ilustrowane artkuły, felietony, reportaże i materiały popularyzatorskie, co odpowiadało trendowi ówczesnych dzienników do wydawania niedzielnych suplementów. Nakład i zasięg pisma rosły wraz z pojawieniem się dodatku.

"Rozwój", rok 1924.

"Rozwój", rok 1927.

"Rozwój", rok 1929.

"Prąd", rok 1931.

Gazeta "Prąd" pojawiała się gdy zawieszano wydawanie "Rozwoju". Tak stało się również w 1931 roku. Władze zadecydowały o zawieszeniu tego dziennika z powodu jego nieprzejednanego stosunku do tzw. układu politycznego po przewrocie majowym (czyli po zamachu stanu z maja 1926 roku, który dał początek rządom sanacyjnym).

"Prąd", rok 1931.

Zmiana nazwy była próbą obejścia decyzji administracyjnych i kontynuowania działalności redakcji w zmienionych warunkach politycznych.

"Prąd", rok 1931.

"Prąd" zachował profil narodowy i opozycyjny wobec sanacji. Publikował artykuły polityczne, gospodarcze i społeczne, reprezentując interesy polskiej klasy średniej i inteligencji łódzkiej. Nadal był ważnym forum opinii konserwatywno-narodowej w Łodzi.