Inowłódz położony jest w najpiękniejszym krajobrazowo odcinku Pilicy.
Początki osady, którą założono przy brodzie na szlaku handlowym łączącym Pomorze i Wielkopolskę z Małopolską, sięgają X wieku. W XII wieku Inowłódz należał do znaczniejszych miejscowości w regionie. Wchodził w skład prowincji łęczyckiej, jako ośrodek centralny tak zwanego cypla łęgonickiego, bądź cypla inowłodzkiego. Należało do niego terytorium położone między ziemią rawską, należącą do Mazowsza, a ziemią sandomierską, będącą północno-zachodnim fragmentem Małopolski.
Inowłódz usytuowany był na granicy między Małopolską, Mazowszem i prowincją łęczycką. W momencie odłączenia od prowincji łęczyckiej tak zwanych kasztelanii zapolickich w XIII wieku pozostał przy księstwie łęczyckim. Monarchowie, jako właściciele osady, dbali o jej szybki rozwój. Już w 1145 roku książę Mieszko III Stary nadał prawo organizowania targów oraz pobierania cła przewozowego przy przeprawie przez Pilicę. W połowie XIV wieku Inowłódz otrzymał prawa miejskie, jako ośrodek centralny klucza dóbr królewskich, zwanego tenutą inowłodzką. W Inowłodzu w tym czasie powstał fortyfikacje i zamek, pełniący rolę strażnicy przy granicy między dzielnicami kraju. Wysoką rangę miasto zawdzięczało szczególnej protekcji Kazimierza Wielkiego. W "Małej Kronice Krakowskiej" pośród inwestycji obronnych wymieniono między innymi Inowłódz ("In juniwlodz civitaem et castrum"), jako jedno z dziewiętnastu miast, w których monarcha wzniósł zamek i otoczył je murami. Przez kilkaset lat Inowłódz był grodem królewskim. Było to także miasto o strategicznym znaczeniu, usytuowane przy granicy, w miejscu krzyżowania się głównych szlaków handlowych.
W Inowłodzu są ruiny zamku Kazimierza Wielkiego, ale bardziej znany jest romański kościół pw. św. Idziego stojący na wysokim wzniesieniu. Zamek jest już tylko wspomnieniem, natomiast kościół, najstarszy na ziemi łódzkiej, bo z XI wieku - jest bezspornie jednym z najwartościowszych pod względem historycznym obiektów w kraju. Górująca znad pilickiej skarpy nad okolicą świątynia jest też jednym z najważniejszych symboli naszego województwa.
Obiekt wybudowany został z polecenia księcia Władysława Hermana jako wotum dziękczynne za narodziny syna - księcia Bolesława Krzywoustego, przyszłego władcy Polski (urodził się w 1085 lub 1086 roku).
Pomnik księcia Władysława Hermana i jego syna Bolesława Krzywoustego, stojący na wzgórzu w pobliżu kościoła:
Według kroniki Anonima, zwanego Gallem, książę Władysław Herman nie mogąc przez długie lata doczekać się dziedzica, posłyszawszy, że w dalekiej Prowansji kultem cieszy się święty Idzi - orędownik w podobnych sprawach, wysłał poselstwo do klasztoru w Saint Gilles, z prośbą o wstawiennictwo. Sługi wyposażył w dary błagalne i zlecił gorące modły o następcę tronu. Wśród podarków był odlany ze złota posążek chłopca z dołączonym listem do przeora Odilona o następującej treści: "Za chłopca daj chłopca, za fałszywego daj prawdziwego, stwórz cielesnego, zachowując sobie złotego". Modlitwy poskutkowały i w niedługim czasie urodził się następca tronu - książę Bolesław Krzywousty. Jako dziękczynienie szczęśliwy rodzic ufundował w całym kraju kilkanaście kościołów pod wezwaniem św. Idziego, między innymi w Inowłodzu.
Opowieść Galla Anonima brawurowo zaśpiewała Ewa Demarczyk. "Ballada o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego", rok 1969.
(źródło: YouTube.pl)
Świątynia, mająca charakter budowli obronnej, reprezentuje styl romański. Jednonawowa, orientowana budowla, powstała z miejscowego rdzawego piaskowca na planie wydłużonego prostokąta. Ma półkolistą absydę oraz okrągłą trzykondygnacyjną wieżę ze wspaniałymi biforiami, nadającymi jej niepowtarzalny wdzięk.Mury wieńczy pod okapem dachu fryz arkadowy.
Biforia i fryz arkadowy (z łaciny biforis - dwudrzwiowy - to arkadowe okno podzielone najczęściej kolumienką na dwie części, charakterystyczne dla budownictwa romańskiego).
Podobny do inowłodzkiego, układ kościoła można spotkać w hrabstwach wschodniej Anglii, gdzie datuje się je przeważnie na XI wiek. Do Polski, która nie miała w tym czasie bezpośrednich kontaktów z Anglią, wzorzec świątyni mógł dotrzeć z Saksonii lub przez Saksonię.
Datowanie kościoła na schyłek XI wieku potwierdza wątek muru z płaskich ciosów piaskowca układanych starannie w niskie warstwy, miejscami zaś w rybi szkielet (opus spicatum), jak również brak artykulacji ścian zewnętrznych (w formie charakterystycznych dla romanizmu lizen).
Swoimi charakterystycznymi formami należy budowla inowłodzka do wczesnoromańskiej, jedenastowiecznej fazy pierwszego ogólnoromańskiego stylu.
W 1793 roku kościół został ograbiony przez żołnierzy pruskich, a następnie zamieniony na magazyn zbożowy. Na początku XX wieku świątynia została zniszczona a jej dach pokryty słomą. Prace restauracyjne rozpoczęto z inicjatywy cara Mikołaja II. Kolejne zniszczenia zostały spowodowane przez I wojnę światową. Pierwsze, nieukończone prace rekonstrukcyjne prowadzono w latach 1924-1926. Ostateczny wygląda nadała mu restauracja przeprowadzona z inicjatywy prezydenta RP Ignacego Mościckiego, według projektu Wilhelma Henneberga.
Wnętrze krużganka w wieży zachodniej, rok 1938.
Wprowadzono wtedy wiele elementów obcych wcześniejszej architekturze kościoła - między innymi podwyższono o jedną kondygnację wieżę, a w nawie od strony zachodniej na miejscu otwartej arkady wybudowano emporę.
Ponowne poświęcenie kościoła nastąpiło w 1 listopada 1938 roku. W uroczystości uczestniczył ówczesny prezydent Ignacy Mościcki z żoną, a także ksiądz Maksymilian Kolbe, późniejszy święty.
Rok 1938. Poświęcenie kościoła po odbudowie, widok ogólny uroczystości.
Fragment powitania prezydenta RP Ignacego Mościckiego przybywającego na uroczystości poświęcenia odrestaurowanego kościoła św. Idziego. W procesji idą między innymi: adiutant prezydenta Mościckiego kapitan Józef Hartman (na pierwszym planie), prezydent RP Ignacy Mościcki (pod baldachimem, z kapeluszem w ręku), ks. arcybiskup Stanisław Gall (z pastorałem w ręku), kapelan prezydenta ks. dziekan Jan Humpola oraz minister rolnictwa Juliusz Poniatowski.
Uczestnicy uroczystości przed kościołem. Ks. arcybiskup Stanisław Gall dokonuje poświęcenia kościoła.
Kapelan prezydenta RP Ignacego Mościckiego, ks. dziekan Jan Humpola (z lewej) odczytuje akt erekcyjny odbudowanego kościoła. Widoczny także prezydent Mościcki.
Ks. arcybiskup Stanisław Gall odprawia mszę świętą z okazji uroczystości poświęcenia odrestaurowanego kościoła. Widok z krużganku.
Prezydent Ignacy Mościcki opuszcza kościół po uroczystości poświęcenia. Widoczni także ks. arcybiskup Stanisław Gall (z pastorałem w ręku) i adiutant prezydenta kapitan Józef Hartman, 1 listopada 1938 roku. Obok zdjęcie współczesne.
"Republika", rok 1925.
"Dziennik Łódzki", rok 1949.
W roku 1951 usunięte zostały ostatnie zniszczenia spowodowane II wojną światową.
Przy kościele znajduje się cmentarz.
Inowłódz to także jeden z najważniejszych punków na filmowej mapie województwa łódzkiego.
Przede wszystkim na przepływającą przez stary gród rzekę Pilicę, a także historyczny, romański kościół św. Idziego.
W filmie "Bolesław Śmiały" Inowłódz przeobraził się w Kraków z XI stulecia. "Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny" przenosi widzów w wiek XVI, w czasy króla Zygmunta Augusta.
Film "Kanclerz" przedstawia wydarzenia z przełomu XVI i XVII wieku, epoki pierwszych królów elekcyjnych, akcja "Popiołów" toczy się w pierwszej połowie XIX wieku. Za sprawą "Żołnierza zwycięstwa" można przenieść się do Hiszpanii w czasy wojny domowej z lat 30. XX wieku, a w "Czterech Pancernych i psie" oczywiście widać historię II wojny światowej. W każdym z tych obrazów w kadrze uwieczniona została charakterystyczna bryła kościoła św. Idziego z wysoką wieżą.
źródła: Piotr Machlański, Joanna Podolska, Tomasz Stańczak. Spacerownik po regionie, czyli szlakiem zamków w województwie łódzkim. Zygmunt Świechowski. Sztuka polska. Romanizm. www.filmowelodzkie.pl
