Robotnicy w fabryce w łódzkim getcie.
(źródło: https://www.yadvashem.org/)
Kronika getta łódzkiego podała dane statystyczne dotyczące liczby ludności żydowskiej getta w połowie 1942 roku. 1 czerwca 1942 roku w getcie mieszkało 104 470 osób, w tym 45 294 mężczyzn, 59 176 kobiet. 1 lipca 1942 roku w getcie przebywało 102 546 osób. W ciągu miesiąca zmarło 1714 osób, a urodziło się 90. Najczęstszą przyczyną zgonów były obrzęki głodowe, tyfus, czerwonka oraz gruźlica.
2 lipca
Z raportu łódzkiej Policji Kryminalnej (Kripo):
Szmugiel, będący przez długi czas znacznym źródłem dochodów, został zupełnie uniemożliwiony dzięki systematycznej działalności policji kryminalnej w gercie. W okresie sprawozdawczym została wykryta i zatrzymana tylko jedna banda. Prowadziła ona handel wymienny artykułów żywnościowych i uzywek za wyroby tekstylne, prowadzono go nocą przez odkryte rowy odpływowe, rzadziej przechodzono na teren getta, dostarczając w ten sposób większe ilości towarów.
Ulica Kościelna 8/10 (w okresie niemieckiej okupacji miasta - Kirchgasse). Tu, w budynku parafialnym kościoła Wniebowzięcia NMP w czasie wojny mieściła się siedziba komisariatu policji kryminalnej tzw. kripo. Przez mieszkańców getta to miejsce nazywane było czerwonym domkiem ("Rote Haus"), zarówno ze względu na kolor cegły jak i przeznaczenie - było to miejsce kaźni i tortur.
Niemiecka policja przeszukuje żydowski dom w getcie łódzkim. Rok 1942.
(Foto z: Bayerische Staatsbibliothek)
(Foto z: Bayerische Staatsbibliothek)
Przeczytaj w baedekerze:
7-8 lipca
W Poznaniu wykonano egzekucję przez ścięcie toporem siedmiu przywódców łódzkiej organizacji - Komitet Obrony Miasta Łodzi. 12 czerwca 1942 roku wyrokiem niemieckiego Sądu Specjalnego na karę śmierci zostali skazani: Antoni Suwalski, Bolesław Pastwiński, Wojciech Wróblewski, Władysław Fronczak, Józef Zybert, Leokadia Karbowiak i Stanisława Skórzewska.
Aresztowano Polaków podejrzanych o przynależność do AK.
8 lipca
Odbyła się konferencja landratów (kierowników powiatu) rejencji łódzkiej w sprawie polskiego szkolnictwa. Utrzymano konieczność zorganizowania form szkolnictwa dla polskich dzieci. Liczbę uczniów ograniczono jednak do dzieci z rodzin, które cieszyły się dobrą opinią u władz.
17 lipca
Aresztowany został dowódca Inspektoratu Łódź Okręgu Łódzkiego AK (jednoczesnie komendant Obwodu Łódź Miasto) - mjr. Józef Grabiński, pseudonimy "Pomian", "Filip", Józef Święcicki. W więzieniu zażył truciznę.
mjr. Józef Bolesław Grabiński (1907-1942)
19 marca 1938 roku został awansowany do stopnia kapitana służby stałej piechoty. W Wojnie Obronnej 1939 roku brał udział pełniąc funkcję adiutanta dowódcy 27 pp. Walczył z wrogiem na szlaku bojowym tego pułku. Po rozbiciu 27 pp. pod Ligotą Gawronną wymknął się z okrążenia i uniknął niewoli. Od października 1939 roku służył w oddziale mjr. Henryka Dobrzańskiego "Hubala", gdzie dowodził kompanią. Do "Hubala" dołączył najprawdopodobniej w Górach Świętokrzyskich. 13 marca 1940 roku, na rozkaz Komendanta Okręgu Łódzkiego ZWZ, ppłk. dypl. Leopolda Okulickiego przeszedł wraz z grupą oficeró i podoficerów do służby konspiracyjnej. W okresie od marca do sierpnia 1940 roku był Komendantem Obwodu Łódź Miasto ZWZ, a od września 1940 roku Komendantem Inspektoratu Rejonowego Łódź ZWZ-AK. Prowadził aktywną działalność konspiracyjną na podległym terenie, przeprowadzał między innymi scalenie organizacji konspiracyjnych, rozbudował siatkę "Związku Odwetu". W dniu 17 lipca 1942 roku został aresztowany w Łodzi przez gestapo i uwięziony. Torturowany podczas przesłuchań nie załamał się. 22 lipca 1942 roku popełnił w celi więzienia samobójstwo. Należał do grona najwybitniejszych żołnierzy konspiracji łódzkiej ZWZ-AK. Pośmiernie awansowany rozkazem KG AK do stopnia majora służby stałej piechoty.
Jego następcą został kpt./mjr. Bohdan Górski, pseudonimy "Bogdan", "Łysy", "Zawada".
Bohdan Górski (1894-1942)
(źródło: https://m.facebook.com/historia.polski.dzien.po.dniu)
W 1928 roku pełnił służbę w batalionie podchorążych rezerwy w Zaleszczykach, a cztery lata później w 68 pułku piechoty. Jako dowódca 25 pułku piechoty brał udział w II wojnie światowej. Na przełomie wrześ i października 1939 roku wstąpił do Służby Zwycięstwa Polsce (od 14 lutego 1942 Armia Krajowa) i wkrotce został członkiem Sztabu Okręgu Łódzkiego tej organizacji. Został szefem Oddziału III Operacyjno-Wyszkoleniowego. W marcu 1940 roku stanął na czele Inspektoratu Sieradzko-Wieluńskiego obejmującego powiaty: łaski, sieradzki i wieluński. 21 października 1942 roku mjr. Gorski wracał z Piotrkowa (w Generalnym Gubernatorstwie) do Kraju Warty przez komorę celną we wsi Mzurki k. Tuszyna. Legitymował się dokumentem rosyjskiego biaogwardzisty Aleksego Smirnowa. Niemcy dopatrzyli się uchybień w dokumentach i arsztowali go. Górski został postrzelony w pierś i ręce. Przewieziony do szpitala w Pabianicach zmarł 23 października. Pochowano go jako Smirnowa. Po wojnie przeniesiono jego szczątki na cmentarz w Łasku. W gotyckiej farze sieradzkiej jest tablica poświęcona jego pamięci.
Fara w Sieradzu.
19 lipca
Kronika Getta Łódzkiego:
W sobotę dnia 18 bieżącego miesiąca. Dom Kultury wystawił rewię nr 3 po raz dwudziesty. Już około 10 000 widzów przewinęło się przez salę Domu Kultury na przedstawieniach rewiowych. W bieżącym tygodniu wystawiona będzie jedynie rewia; w związku z tym tradycyjny środowy koncert nie odbędzie się. Orkiestra Domu Kultury poniosła w tych dniach niepowetowaną stratę z powodu zgonu pierwszego skrzypka, b.p. Kantora, byłego koncertmistrza łódzkiej orkiestry filharmonicznej.
.jpg)
Łódzka Orkiestra Symfoniczna w muszli koncertowej w Helenowie w sezonie letnim, 1916 rok. Fot. z zasobu Archiwum Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina.
Łódzka Orkiestra Symfoniczna została założona w 1915 roku z inicjatywy Tadeusza Mazurkiewicza, Józefa Friedberga i Gottlieba Teschnera. Pierwszy koncert odbył się 17 lutego 1915 roku w Teatrze Wielkim Fryderyka Sellina. Pierwsze skrzypce w sezonie 1916/1916:
Maurycy Chwat, A. Goldzweig, Aron Domankiewicz, Herszel Gertber, Rafał Kantor, Zelig Kantor, Paweł Klecki, Jakub Lewak, Maurycy Lewak, Wolf Lidauer, H. Müntz, Seweryn Pietruszka, J. Spielman, Helena Wołkowicz, Ajzyk Zalcberg i Karol Żelazo.
Orkiestra w łódzkim getcie.
(źródło: www.yadvashem.org)
1 marca 1941 roku w getcie przy ulicy Krawieckiej (Schneidergasse) w przedwojennej sali koncertowej został oficjalnie otwarty Dom Kultury. Już wcześniej były tu organizowane rewie, koncerty orkiestr i spektakle teatralne. Od wiosny 1941 roku rozpoczęły się regularne występy muzyków, aktorów, oraz wieczorki literackie i wystawy artystów plastyków. Po zakończeniu spaktaklu do mieszkańców getta często przemawiał Chaim Mordechaj Rumkowski. Na scenie Domu Kultury udzielał także ślubów grupom młodych par.
Przewodniczący Starszeństwa Żydów Chaim Mordechaj Rumkowski w otoczeniu swoich współpracowników na koncercie w Domu Kultury.
Budynek Dawnego Domu Kultury w getcie,
(później znane łodzianom kino "Halka", dzisiaj Supersam), ulica Krawiecka 3.
Mimo tragicznych warunków życia istniało na terenie getta bogate i różnorodne życie kulturalne, działali wybitni pisarze, poeci, muzycy, malarze, krótko ukazywała się gazeta "Getto-Cajtung" w jidysz, organizowano koncerty muzyki symfonicznej i popularnej oraz rewie z udziałem dzieci. Pomimo ograniczeń, zwłaszcza w pierwszym okresie w Litzmannstadt Ghetto toczyło się życie religijne, kultywowano tradycyjne obyczaje i obchodzono święta - do września 1942 otwartych było 27 domów modlitwy. Dla zamkniętych ludzi były to jedyne chwile radości i ucieczki od tragicznej rzeczywistości.
"MARZENIE"
Jak ja mieć będę dwadzieścia lat,
Zacznę oglądać nasz piękny świat.
Usiądę w wielkim ptaku motorze
I wzniosę się w wszechświata przestworze.
Popłynę, pofrunę w świat piękny, daleki,
Popłynę, pofrunę przez morza i rzeki.
Chmura siostrzycą, wiatr będzie mi bratem.
Się będę zdumiewał nad Nilem, Eufratem.
Zobaczę sfinksy i piramidy
W prastarym kraju boskiej Izydy.
Przepłynę nad ogrom wody Niagary.
Kąpać się będę w słońcu Sahary.
Przez szczyty Tybetu, co w obłokach giną,
Nad cudną, tajemną magów krainą.
A wydostawszy się spod skwarów mocy,
Będę szybował nad lodem Północy.
Przefrunę nad wielką wyspą kangurów
I nad szczątkami Pompei murów.
Nad Świętą Ziemią Zakonu Starego
I nad ojczyzną Homera słynnego.
Się będę zdumiewał nad pięknym światem
Chmura siostrzycą, wiatr będzie mi bratem.
Abram Koplowicz, 1941
Koncert w Domu Kultury przy ulicy Krawieckiej.
Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi i zaczerpnięte zostały z publikacji Getto łódzkie / Litzmannstadt Getto 1940-1944, pod red. J. Baranowskiego i S. M. Nowinowskiego, Łódź 2009. Oraz ze zbiorów Yad Vashem w Jerozolimie, ze strony internetowej www.yadvashem.org
...Przyszły czytelnik skłoni głowę w zwątpieniu wobec częstych relacji na temat imprez rozrywkowych i innych form życia społecznego i zacznie roztrząsać w swym sercu, że być może sytuacja mieszkańców getta nie była aż tak tragiczna, skoro życie społeczne było tak bogate i kipiące... Już teraz jest wielu takich w getcie, którzy odrzucają tę przyjemność, twierdząc, że takie spłycanie życia nie pasuje do okoliczności. Ale znajdowalibyśmy się w pozycji kogoś, kto tłumi najbardziej podstawowy instynkt życia u ludzi w kłopotach, gdybyśmy zasypali im jedyne źródło witalności i afirmacji życia. Móc znów siedzieć w sali teatralnej, daleko od beznadziejnej rzeczywistości, wyjść na korytarz w czasie przerwy, poplotkować, poflirtować, pokazać nowe ubranie, nową fryzurę - te rzeczy nie należą do luksusów, które trzeba odebrać ludziom żyjącym w centrum kulturalnym o pierwszorzędnym znaczeniu, jakim była Łódź przed wojną. Dlatego też kronikarz dziejów getta pragnie ze zrozumieniem ustosunkować się do tego zjawiska i powiedzieć przyszłemu czytelnikowi, że cierpienie w getcie nie było mniejsze przez to, że ktoś doświadczył w nim paru godzin radości....
Kronika getta łódzkiego, 9 czerwca 1943
Kronika getta łódzkiego, 9 czerwca 1943
22 lipca
Odbyły się korespondencyjne zawody lekkoatletyczne (każda drużyna rozegrała zawody w swoim mieście) między polskimi konspiracyjnymi drużynami Srocka i Łodzi.
Plac Piastowski, dawniej plac Bazarowy, miejsce publicznych egzekucji mieszkańców getta.
W getcie przeprowadzono publiczną egzekucję na placu Bazarowym (obecnie plac Piastowski, w okresie okupacji Basarplatz). Na szubienicy stracono, za ucieczkę z obozu pracy pod Poznaniem, 16-letniego Grynbauma z Pabianic i 45-letniego Markowskiego.
Plac Piastowski i tablica upamiętniająca jego tragiczną historię w okresie niemieckiej okupacji.
24 lipca
Nadburmistrz Łodzi, Werner Ventzki, zakazał urzędom pozytywnie rozpatrywać podania składane przez Polaków.
Werner Karl Oskar Ventzki (1906-2004).
15 września 1939 roku Ventzki objął w Poznaniu funkcję gauamstleitera Warthegau i został jednym z najbliższych współpracowników w sztabie Arthura Greisera. Brał udział w planowaniu i przeprowadzaniu masowych wysiedleń Polaków z Wielkopolski w latach 1939-1941. 8 maja 1941 roku został mianowany nadburmistrzem okupowanej Łodzi (Litzmannstadt) i pełnił to stanowisko do 1 lipca 1943 roku. Odpowiedzialny był między innymi za masowe wysiedlenia ludności polskiej i zydowskiej z rejencji łódzkiej, likwidację getta łódzkiego oraz deportowanie jego mieszkańców do obozu Kulmhof znajdującego się w Chełmnie nad Nerem. W 1942 roku wstąpił do SS i pełnił funkcję Unterscharführera. Od 1943 roku służył w Waffen-SS. Został odznaczony przez Adolfa Hitlera załotą odznaką NSDAP.
Przeczytaj w baedekerze:
24-29 lipca
Przed Wyższym Sądem Krajowym w Poznaniu (na sesji wyjazdowej we Wrocławiu) odbył się proces 96 członków łódzkiej Polskiej Organizacji Zbrojnej (POZ). Na karę śmierci skazano 32 osoby, pozostałych zeslano do obozów koncentracyjnych, dziewięciu członków organizacji zamordowano podczas śledztwa.
25 lipca
Niemieckie władze sądowe ustaliły, że w Łodzi w latach 1940-1941 w obiegu znajdowało się dziewięć konspiracyjnych pism: "Wolność", "Horyzont", "Przedświt", "Jutrzenka", "Biuletyn", "Żołnierz Polski", "Walka", "Znak" i "Głos Polaka".
27 lipca
Urząd Namiestnika Kraju Warty zakazał Urzędom Pocztowym przyjmowania telegramów od ludności polskiej, z wyjątkiem przypadków powiadamiania o zgonie lub ciężkiej chorobie najbliższych członków rodziny. Rok póxniej Polaków całkowicie pozbawiono możliwości wysyłania telegramów. Ludność polską obowiązywał także zakaz posiadania telefonów.
lipiec 1942
Do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem wywieziono 37 umysłowo chorych osób ze szpitala w getcie przy ulicy Wesołej 17 (obecnie fragment ulicy Zachodniej, w okresie okupacji Lustige Gasse) oraz czternaście kalekich osób z domów opiekuńczych. Była to już trzecia deportacja umysłowo chorych z getta łódzkiego.
Łódzka Polska Partia Robotnicza (PPR) zaczęła wydawać konspiracyjny dwutygodnik "Trybunę Ludu", która była organem Komitetu Obwodowego. Redaktorami gazetki byli kolejno: Stanisław Działek, Stefan Pietrasiak i Adela Hertz.
1 sierpnia
Ukazał się pierwszy numer konspiracyjnego miesięcznika "Okólnik" - organu Komitetu Obwodowego PPR, przeznaczonego tylko dla członków partii. Ukazywał się do grudnia 1943 roku. Do komitetu redakcyjnego należeli: Ignacy Loga-Sowiński, Mieczysław Moczar i Czesław Szymański.
Ignacy Loga-Sowiński (1914-1992)
- polski działacz związkowy i polityk.
Podczas okupacji uczestniczył w pracy konspiracyjnej. Był razem z Mieczysławem Moczarem współzałozycielem organizacji Front Walki o Naszą i Waszą Wolność, która po powstaniu Polskiej Partii Robotniczej przekształciła się w jej komórki.
Pracował w aparacie Komitetu Centralnego PPR. Był pałnomocnikiem KC PPR na Lubelszczyznę w okresie od czerwca do lipca 1944. Od stycznia 1945 roku był pełnomocnikiem Rządu Tymczasowego na województwo łódzkie, następnie I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PPR w Łodzi, a od 1946 roku Komitetu Łódzkiego PPR. W 1943 i 1948 roku zastępca członka KC PPR, w latach 1943-1948 członek KC PPR. Od 1948 roku był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w latach 1948-1954 zastępcą członka KC, następnie po krótkiej przerwie 1956-1971 członkiem Komitetu Centralnego i Biura Politycznego KC PZPR.
Mieczysław Moczar (1913-1986), w stopniu pułkownika, rok 1947.
(źródło: https://pl.wikipedia.org/)
Przeczytaj w baedekerze:
5 sierpnia
Władze policyjne ogłosiły, że mimo usilnych starań nie udało się zlikwidować nielegalnego handlu.
Polakom zakazano korzystania z podmiejskich tramwajów w niedziele i dni świąteczne bez specjalnego zezwolenia.
Ulica Zgierska, lata okupacji niemieckiej. Zdjęcie wykonane z mostu nad ulicą.
Przeczytaj w baedekerze:
8 sierpnia
Aresztowano kpt. Franciszka Jabłonkę, pseudonimy "Celina", "Michał" - szefa Biura Informacji i Propagandy (BIP) Okręgu Łódź ZWZ-AK. Wpadł w zasadzkę zorganizowaną przez gestapo w konspiracyjnym mieszkaniu tramwajarza Wacława Wiśniewskiego. Został wysłany do KL Auschwitz i tam stracony w styczniu 1943 roku. Straty BIP były związane z działalnością Strzeleckiego, jednego z byłych kolporterów tajnej prasy, który po aresztowaniu przez gestapo zgodził się zostać konfidentem. Wydał w ręce Niemców około 70 ludzi. Został stracony na podstawie wyroku sądowego dopiero po wojnie.
Rysunki współwięźniów wykonane przez kpt. Franciszka Jabłonkę w więzieniu przy ulicy Sterlinga 16/18.
Budynek dawnego więzienia przy Sterlinga 16/18.
Ten niepozorny budynek, znajdujący się przy ulicy Sterlinga 16/18 ma swoją ponurą historię - informują o tym dwie tablice znajdujące się na jego elewacji.
W TYM GMACHU
W LATACH 1945-1956
MIEŚCIŁO SIĘ WIĘZIENIE
WOJEWÓDZKIEGO URZĘDU BEZPIECZEŃSTWA BUBLICZNEGO
JEST TO MIEJSCE MĘCZEŃSTWA I ŚMIERCI
WIELU POLSKICH PATRIOTÓW
CZEŚĆ ICH PAMIĘCI
ZWIĄZEK WIĘŹNIÓW POLITYCZNYCH
OKRESU STALINOWSKIEGO W ŁODZI
W GMACHU TYM MIEŚCIŁO SIĘ
PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ
HITLEROWSKIE WIĘZIENIE POLICYJNE,
MIEJSCE STRACEŃ I MĘCZEŃSTWA
TYSIĘCY POLAKÓW
ORAZ PRZEDSTAWICIELI INNYCH NARODOWOŚCI
KWIECIEŃ 1985
Przeczytaj w baedekerze:
oraz
10 sierpniaGestapo zlikwidowało tajną drukarnię "Biuletynu Kujawskiego" przy ulicy Karolewskiej 1 (Albrecht-Thaer-Strasse) i w sierpniu tego roku aresztowało ok. 100 osób związanych z drukiem i kolportażem prasy Armii Krajowej (AK). W tej sytuacji nie udało się już kontynuować wydawania "Biuletynu" w Łodzi. Z początkiem 1943 roku w Warszawie wznowiono druk łódzkiego organu AK pod zmienionym tytułem - "Kujawski Biuletyn Informacyjny", wydano tylko dwa numery.
12 sierpnia
"Litzmannstädter Zeitung" w notatce pt. Polska służąca została wyleczona poinformował o skazaniu na karę śmierci Polki (służącej w niemieckim domu) za słuchanie angielskiej stacji radiowej i śpiewanie polskich pieśni patriotycznych.
"Litzmannstädter Zeitung", 1942.
14 sierpnia
W getcie przebywało 103 tysiące Żydów, zatrudnionych było 70 tysięcy.
Z przemówienia prezesa rejencji łódzkiej na zjeździe funkcjonariuszy NSDAP w Łęczycy:
Na rozkaz Hitlera dokonuje się proces intensywnego zniemczenia Kraju Warty w bardzo szybkim tempie. Germanizacja najsilniej jest forsowana we wschodniej części okręgu, który nie należał do Niemiec. Proces ten zostanie sfinalizowany po zwycięskim zakończeniu wojny w ramach ukształtowania całego niemieckiego wschodu zgodnie z wolą Hitlera.
15 sierpnia
Na polecenie władz niemieckich usunięto figurę Marii Panny, stojącą na postumencie przy ulicy Zgierskiej (Hohensteiner Strasse) przed kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, oraz ścięto cztery drewniane krzyże z dziedzińca tego kościoła.
Przeczytaj w baedekerze:
16 sierpnia
Konspiracyjna młodzieżowa organizacja "Promieniści" na łamach "Trybuny Ludu" zadeklarowała współpracę z PPR.
22 sierpnia
Przed Wyższym Sądem Krajowym w Poznaniu odbyła się rozprawa przeciwko dwóm Polakom oskarżonym o przynależność do Polskiej Organizacji Bojowej "Wolność" (POB "Wolność") w Łodzi. Jeden został skazany na karę śmierci, drugi na osiem lat obozu karnego.
23 sierpnia
W Łodzi odbyła się egzekucja sześciu Polaków w odwecie za pożar w Dobroniu koło Pabianic.
26 sierpnia
Dokonano kolejnych aresztowań członków konspiracyjnej redakcji "Biuletynu Kujawskiego". Między innymi uwięziono redaktora Grzegorza Timofiejewa. W 1943 roku zesłano go do Konzentrationslager (KL, obóz koncentracyjny) Auschwitz, a następnie do najcięższego obozu koncentracyjnego Mathausen-Gusen. Tam doczekał wyzwolenia 5 maja 1945 roku.
Grzegorz Timofiejew (1908-1962) - polski poeta, pisarz i tłumacz.
Fot. Jerzy Benedykt Dorys, rok 1951.
(zbiory Polona)
Przeczytaj w baedekerze:
.JPG)
Grób Grzegorza Timofiejewa na Cmentarzu Komunalnym na Dołach w Łodzi.
"Poeta Łodzi" - napis na nagrobku.
"Poeta Łodzi" - napis na nagrobku.
30 sierpnia
Niemiecka prasa w Łodzi zaapelowała do mieszkańców o oszczędzanie gazu.
"Litzmannstädter Zeitung", 1942.
sierpień
W wyniku aresztowań została rozbita młodzieżowa organizacja - Polska Organizacja Walki Niepodległościowej, która działała w Łodzi od 1940 roku. Wydawała ona własne pisma "Spod Gruzów" i "Świt".
Raporty policji Kraju Warty donosiły, że Polacy w dalszym ciągu są przekonani o nieuchronnej klęsce III Rzeszy i stają się wobec Niemców coraz bardziej bezczelni.
źródła:
Andrzej Rukowiecki. Łódź 1939-1945. Kronika okupacji.
Budziarek Marek. Okręg Łódzki Armii Krajowej.
https://histmag.org/Ruch-oporu-w-Lodzi-w-latach-II-wojny-swiatowej-
https://histmag.org/Ruch-oporu-w-Lodzi-w-latach-II-wojny-swiatowej-
Wikipedia. //https://pl.wikipedia.org/
Leon Tadeusz Błaszczyk. Żydzi w kulturze muzycznej działający na ziemiach polskich w XIX i XX wieku.
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, Polona oraz stron:
https://www.yadvashem.org
https://m.facebook.com/historia.polski.dzien.po.dniu
Bayerische Staatsbibliothek
https://pl.wikipedia.org/
Fot. współczesne Monika Czechowicz