baedeker łódzki: listopada 2024

Budynek zwany Domem Richtera powstał w 1910 roku.

Łódź w XIX wieku rozwijała się w iście amerykańskim tempie. Nędzna dawniej osada w ciągu kilku dekad zmieniła się w drugie po Warszawie największe miasto Polski.
Osadnicy z Królestwa Polskiego, Saksonii, Bawarii, Śląska i Czech stworzyli tutaj kapitalistyczną stolicę przemysłu. „Nie mamy w całym kraju miasta, które by tyle co Łódź zawdzięczało przemysłowi, miasta, które by przez przemysł z zupełnej nicości podniosło się na ten stopień zamożności i rozwoju. W ciągu pół wieku o 100 razy powiększyła się ludność Łodzi. Takie rezultaty zaledwie by dziś Ameryka przedstawić zdołała" – pisał historyk Oskar Flatt, autor pierwszej monografii Łodzi (1853).

Plan Łodzi według Oskara Flatta, rok 1853.

"Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym".

(zbiory WBP)

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Opis miasta Łodzi Oskara Flatta

Budowa kamienicy przy ulicy Sienkiewicza 53, która stanęła w 1910 roku, była związana z ogromnym popytem na komfortowe mieszkania w śródmieściu Łodzi.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1910.

Budynek powstał na zlecenie Franciszka Richtera, stąd utarła się nazwa dom Richtera, chociaż niedługo później czynszówkę przejął inny prywatny właściciel, Alwin August Seiler (Zejler) i był w posiadaniu budynku do ok.1920 roku.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1912.

Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1920.

Pierwsze XIX-wieczne projekty zakładały, że budynek będzie miał tylko dwa piętra. Z czasem plany stały się bardziej ambitne: dodano jeszcze jedną kondygnację.

Budynek przebudowano według planów Abrama (Adama) Totenberga, łódzkiego architekta, twórcy m.in. kamienicy przy al. Kościuszki 53, której artysta nadał styl neoklasycystyczny z elementami art déco. Totenberg, architekt i inżynier działał w Łodzi od ok. 1910 roku, współtworzył Koło Budowniczych, a następnie Koło Architektów.

"Rozwój", rok 1910.

Posiadał pracownię przy ulicy Piotrkowskiej 46, później przy Piotrkowskiej 82, 83. Brak informacji o jego działalności po 1914 roku.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Ostatnie piętro Domu Richtera zostało ukryte pod dachem mansardowym. Takie rozwiązanie spopularyzował francuski architekt okresu baroku Francois Mansart, który pomysłowo wykorzystywał poddasze jako część użytkową i mieszkalną. Kamienica w sercu Łodzi rosła więc do góry, ale również wszerz: zadbano o rozbudowę bocznych oficyn. Zmienił się również wystrój elewacji frontowej. Wytrawne oko dostrzeże u szczytu budynku motyw kobiecej głowy z kręconymi włosami.

W 1913 roku w Łodzi funkcjonowało już ponad 2000 sklepów, w tym 347 z wyrobami tekstylnymi, działały 64 piekarnie, otwartych było 55 aptek oraz 27 restauracji i barów. Miasto zachowało swój przemysłowy charakter, znajdowało się tutaj ponad 350 magazynów.
Metropolią rządziły bogate rody, m.in. Poznańskich i Herbstów. W związku z nieprawdopodobnym rozwojem miasta trwał boom inwestycyjny na rynku nieruchomości mieszkaniowych. „W Łodzi najczęściej wymagane są mieszkania składające się z 5 i 6 pokojów, z wszelkimi wygodami, za które stosownie od położenia domu w mieście pobierane jest komorne za 5 pokojów 700–900 rubli, za 6 pokojów 1000–1250 rubli" – relacjonował Gustaw Gutenteger, architekt z początków XX wieku.

"Rozwój", rok 1912.

Wybudowanie kamienicy czynszowej było w tych czasach dobrym interesem. Historycy szacują, że wzniesienie czteropiętrowego domu kosztowało w granicach 100 tysięcy rubli, tymczasem roczny zysk – przy pełnym wynajęciu – sięgał 40 tysięcy rubli. Inwestycja zwracała się więc w dwa–trzy lata, problem w tym, że nielicznych było stać na wyłożenie dużej sumy na początek. Przyśpiewka ludowa popularna na ziemi łódzkiej wyrażała to w dowcipnej formie: „Naści, Jasiu, naści tę złotą spódnicę/ kupmy sobie, kupmy w mieście kamienicę/ W mieście kamienicę i to nie pomoże/ musisz ty, Kasieńku, zagruntować morze". Warto podkreślić, że w dużym biznesie łódzkim dominował kapitał zagraniczny: niemiecki, rosyjski, francuski i belgijski.

"Rozwój", rok 1912.

Przeczytaj w baedekerze:

Ciasne, ale własne..., czyli jak mieszkali łodzianie (część pierwsza - do I wojny światowej).

Franciszek Richter, stawiając kamienicę czynszową, zadbał nie tylko o jej wygląd, ale także o lokalizację. Dzisiejsza ulica Sienkiewicza (od 1917 roku, po śmierci pisarza), nosiła nazwę Mikołajewska, choć potocznie nazywano ją Świętokrzyską. Położona tuż przy ulicy Piotrkowskiej, była spokojniejsza niż główna arteria. Dodatkowym atutem miejsca był ogród Mikołajewski, trzeci publiczny park w Łodzi, otwarty w 1899 roku.

"Tydzień", rok 1895.

"Rozwój", rok 1900.

XIX-wieczna Łódź cierpiała na brak zieleni. Nie licząc okolicznych lasów, w tkance miejskiej publiczne parki zajmowały do początku XX wieku jedynie 15 ha. Co ciekawe, zdecydowanie więcej było parków prywatnych, do których wstęp był płatny, takie komercyjne zielone oazy istniały w mieście na 110 hektarach.
W ogrodzie Mikołajewskim (dziś park Sienkiewicza) znajdowały się ścieżki, ławki, a także marmurowa kolumna z zegarem słonecznym oraz specjalny kiosk do pomiaru pogody z wbudowanym barometrem i termometrem. Z czasem powstała tutaj popularna cukiernia, a jeszcze później fontanna w kształcie łabędzia.

"Rozwój", rok 1906.

Przeczytaj w baedekerze:

Łódź. Park im. Henryka Sienkiewicza (instytut, targowisko, ogród..?)

Przed 1939 rokiem mieszkańcy kamienicy Richtera, którzy mieszkali naprzeciwko ogrodu, mogli na jego terenie oglądać rośliny egzotyczne: palmy, agawy, bananowce. Choć jeszcze na początku XIX wieku, w miejscu ulicy Sienkiewicza i przyległego ogrodu, istniał jedynie lasek olszowy, zaś cały teren był pusty i podmokły. Ulica nazywana wówczas Dziką pełniła jedynie rolę drogi dojazdowej do kilkunastu drewnianych stodół.

W czasach II Rzeczypospolitej (od 1923 roku) kamienica przy Sienkiewicza 53 przeszła w ręce braci Jakuba i Aarona Grynbergów. W bliskim sąsiedztwie domu, na tej samej działce o numerze hipotecznym 532a, powstał nowy obiekt przeznaczony na zakład wydawniczo-drukarski Kompas. W 1928 zakład przerobiono na budynek mieszkalny. Aż do wojny ulica Sienkiewicza była jedną z najważniejszych ulic śródmieścia Łodzi. Istniało tutaj kilka synagog, wśród nich: synagoga Lichtenberga, synagoga Józefa Kaca czy synagoga Gerszona Federa. Od 1895 roku przy Mikołajewskiej mieścił się III oddział Ochotniczej Straży Pożarnej z garażem na wozy strażackie. Obiekt zburzono dopiero w XXI wieku, gdy nieruchomość przejął prywatny właściciel.

Przeczytaj w baedekerze:

ŁÓDZKIE SYNAGOGI

W okresie okupacji Łódź została przemianowana przez Niemców na Litzmannstadt, zaś ulicę Sienkiewicza zmieniono na Koenig-Heinrich Strasse. Z kamienicy zostali wysiedleni Polacy i Żydzi. Okres wojenny był dla Łodzi niezwykle trudny. Szczęśliwie jednak tkanka miejska nie została zniszczona. Przetrwała również dawna kamienica Richtera, która po 1945 została upaństwowiona. Dawne apartamenty przerobiono na mieszkania komunalne, niejednokrotnie kwaterując w nich po kilkanaście osób i parcelując przestrzeń. W 1963 roku rozpoczął się kapitalny remont ponad 50-letniego budynku. Z perspektywy czasu można uznać, że był to remont konieczny, ale nieudany.

(źródło fotografii: Sienkiewicza 53 – SOMMMO designs)

Przełomowy rok 1989 zastał łódzką kamienicę przy Sienkiewicza 53 w opłakanym stanie. Łódź w latach 90. przeżywała dramatyczną zapaść gospodarczą, bezrobocie było bardzo wysokie, miasta nie było stać na kosztowne remonty. W nowych realiach secesyjna kamienica, niegdyś ozdoba ulicy Sienkiewicza, popadała w zupełną ruinę. W 2005 roku zniszczenia prawie stuletniej kamienicy były już tak wielkie, że inspekcja budowlana podjęła decyzję o wyłączeniu budynku z użytkowania, obawiano się o życie i zdrowie mieszkańców.
Kiedy wydawało się, że kamienica będzie niechybnie przeznaczona do rozbiórki, pojawił się prywatny inwestor. W 2015 roku kupił nieruchomość i postanowił dać jej drugie życie. Rozpoczęto proces rewitalizacji.

(źródło fotografii: Sienkiewicza 53 – SOMMMO designs)

Mieszkańcy Łodzi, przechodząc dzisiaj obok odnowionej kamienicy, przecierają oczy ze zdumienia. W miejscu dawnej rudery stoi dziś śliczny dom z odnowioną frontową elewacją, odtworzonymi balustradami i ornamentami z epoki, wyremontowaną klatką schodową i reprezentacyjnym wejściem.

W kamienicy stworzono 51 eleganckich apartamentów o powierzchni od 26 mkw. do 76 mkw. Na ostatnim piętrze, tym dobudowanym pod dachem mansardowym, wkrótce mają powstać dodatkowo dwa luksusowe lokale mieszkalne typu penthouse.
Sceptycy mówią, że jedna jaskółka wiosny nie czyni. Na rewitalizację, renowację, remont i ratunek czeka jeszcze bardzo wiele łódzkich kamienic.

Źródła:
Jerzy Ziemacki Secesyjny komfort pod mansardowym dachem - rp.pl

Krzysztof Stefański. Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów budowniczych miasta.

Archiwalia / taryfy domów m. Łodzi/ pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

Fot. archiwalne: Sienkiewicza 53 – SOMMMO designs

Fot. współczesne Monika Czechowicz

MAPA GOOGLE

Na mocy Protokołu Deklaracyjnego, spisanego w lipcu 1833 roku, plac nr 87 przy dzisiejszej ulicy Piotrkowskiej 102a objął Bernard Moser (Mohser).

Przeczytaj w baedekerze:

Łódź dwieście lat temu, pierwsi osadnicy i umowa zgierska.

W kwietniu 1839 roku Bernard Moser przekazał nieruchomość, z wystawionym tylko domkiem w podwórzu, swojemu synowi, Antoniemu. W umowie przekazania zastrzegł, aby w domku tylnym wolno mi było mieszkać dożywotnio, wraz z żoną, bez żadnych opłat. Bernard zmarł w 1843 roku, a jego żona, Joanna Krystyna (z domu Hentschel), w roku 1851.
W styczniu 1863 roku wdowa po Antonim Moserze, Joanna Krystyna z domu Säuberlich (córka Jana Gottloba Säuberlicha), oraz jej syn, Antoni junior, spisali umowę zamiany. Zgodnie z umową przekazali nieruchomość przy Piotrkowskiej małżeństwu Amalii i Fryderykowi Wilhelm Wilhelm, a sami przenieśli się na Nawrot 1313 (dzisiaj Nawrot 20). Na froncie Piotrkowskiej stał w tym czasie parterowy dom drewniany.

Począwszy od lat 70. XIX stulecia nieruchomości przy obecnej Piotrkowskiej 102a, 104a, 106 i 102 przechodziły sukcesywnie w ręce Juliusza Heinzla i jego dynamicznie rozwijającego się przedsiębiorstwa włókienniczego.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1899.

"Führer durch Łódź", 1893.

"Führer durch Łódź", 1898.

Obok głównej bryły pałacu Juliusza Heinzla, zajmującego obszar frontowy Piotrkowskiej 104, powstały niższe obiekty przy obecnej Piotrkowskiej 102a i 104a. Obszar centralny zajmowała brama wjazdowa, a po bokach wystawiono dwa budynki jednopiętrowe, każdy z dwuosiową elewacją.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1899.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1907.

W 1937 roku przebudowano obiekt frontowy przy Piotrkowskiej 102a. Autorem projektu był znany łódzki architekt, Wiesław Lisowski.

Wiesław Lisowski (1884-1954)

- architekt, projektant szkół, budynków szpitalnych i innych obiektów użyteczności publicznej oraz kościołów w Łodzi i jej okolicy, także budynków mieszkalnych.

Przeczytaj w baedekerze:

Wiesław Lisowski – od stylu dworkowego do modernizmu.

Powstała kamienica w obecnym kształcie, z dodatkowymi trzema osiami elewacji, oraz wewnętrzną bramą wjazdową. W tym czasie właścicielem nieruchomości był Roman Borkenhagen, który prowadził pod tym adresem znany w Łodzi zakład chemigraficzny.

Księga Adresowa m. Łodzi 1937-1939.

Roman Borkenhagen, syn Edwarda i Anny Müller, urodził się w 1880 roku w Łowiczu. Ojciec Romana zmarł w młodym wieku. W 1894 roku, w Łodzi, matka wyszła powtórnie za mąż, za Juliusza Hau. Czternastoletni Roman zamieszkał w domu Juliusza, przy Brzezińskiej 24 (dzisiaj Wojska Polskiego 24, róg Młynarskiej).
Doświadczenia zdobyte w zakładzie Roberta Resigera, oraz poznanie nowych technik trawienia klisz drukarskich (praktyka we Frankfurcie nad Menem), pozwoliły Borkenhagenowi otworzyć w 1908 roku pracownię chemigraficzną. Pierwszy zakład mieścił się pod adresem zamieszkania, przy Brzezińskiej 24 (dzisiaj Wojska Polskiego 24).

"Gazeta Łódzka", rok 1913.

Krótko, ok. 1912 roku, pracownia funkcjonowała przy Zgierskiej 46, zaś od 1913 roku, przez ponad 20 lat, pod adresem Piotrkowska 100.

Piotrkowska 100.

Przeczytaj w baedekerze:

PIOTRKOWSKA 100 – TUWIMA 1/3. Dawny Dom Zgromadzenia Majstrów Tkackich.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

Wydanie jubileuszowe "Teatr Miejski w Łodzi 1922-1928".

Pod koniec pierwszej połowy lat 30. XX wieku firma Romana Borkenhagena przeniosła się do nieruchomości własnej, przy Piotrkowskiej 102a, gdzie zatrudnionych było ponad 20 pracowników.

Księga Adresowa m. Łodzi 1927-1939.

Borkenhagen był wykonawcą klisz cynkowych, użytych w procesie druku banknotów dla getta łódzkiego, a także był poproszony o wydanie opinii w sprawie rzekomego sfałszowania gettowego banknotu o nominale 20 marek. Ów banknot nie posiadał zabezpieczenia w postaci znaku wodnego.

Firma Borkenhagena był największym tego typu zakładem w Łodzi do 1945 roku, dostarczającym klisze do większości drukarń i wydawnictw łódzkich i pozałódzkich. Według prasowej reklamy z 1937 roku "wykonywał barwne klisze na offset i litografie do reklam gazetowych, cenników, prospektów oraz fotografie, rysunki i projekty reklamowe".

"Głos Poranny", rok 1937.

Klisze w jego firmie cechowano ozdobnym monogramem z liter RBŁ, w cienkiej fantazyjnej obwódce w negatywie, zwykle u dołu w ciemnych partiach kliszy. Bakterystyczny znak RBŁ (Roman Borkenhagen Łódź) możemy zobaczyć do dzisiaj na wielu archiwalnych zdjęciach prasowych.

Zakład Borkenhagena istniał do 1945 roku (działał także w okresie II wojny światowej) i był największym tego typu przedsiębiorstwem w Łodzi, wytwarzającym klisze drukarskie dla wielu wydawnictw łódzkich i krajowych.

Na terenie posesji przy Piotrkowskiej 102a, od 1935 roku i w okresie okupacji niemieckiej mieścił się skład sukna i wyrobów wełnianych Pawła Geislera.