środa, 19 września 2018

Architekci i budowniczowie Łodzi pochodzenia żydowskiego.

Kamienica Dawida Tempela przy ulicy Sienkiewicza 4. Projekt Gustawa Landau-Gutentegera z 1896 roku.

W sztuce architektonicznej Łodzi oraz w planowaniu rozwoju przestrzennego miasta i jego poszczególnych fragmentów, mieli także udział architekci i budowniczowie pochodzenia żydowskiego, jak również firmy planistyczne i budowlane - żydowskie. Do początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku architektami w Łodzi byli głównie Niemcy i Polacy. Natomiast w latach następnych, do 1914 roku, pojawiła się znaczna grupa inżynierów architektów pochodzenia żydowskiego, najczęściej byli to łodzianie, absolwenci miejscowej Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, studiujący następnie w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. 
 
"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.

Wśród tych ostatnich na szczególne wyróżnienie zasługują - Gustaw Landau-Gutenteger, Dawid Lande i Adolf Zeligson (Seligshon).

Gustaw Landau-Gutenteger

Gustaw Landau-Gutenteger urodzony w Łodzi w 1860 roku, był absolwentem łódzkiej Szkoły Rzemieślniczej, a następnie Instytutu Inżynierów Cywilnych w Petersburgu, który ukończył w 1884 roku. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Wielkomiejska kamienica Szai Goldbluma przy ulicy Piotrkowskiej 99, o fantazyjnej fasadzie neogotyckiej, zaprojektowana przez Gutentegera w 1898 roku.

W Łodzi od początku lat dziewięćdziesiątych Gutenteger projektował wiele budynków, w tym głównie kamienice, wille i niewielkie budowle fabryczne. 

Ulica Piotrkowska 31, dawna kamienica Abrama Bergera.

Ulica Piotrkowska 37, dawna kamienica Dawida Szmulewicza.


Narutowicza 32, dawna kamienica Chaima i Gersza Auerbachów.


Al. Kościuszki 93, dawna kamienica Zygmunta Deutschmana.

Gutenteger był autorem projektów kamienic przy ulicy Piotrkowskiej pod nr nr 31, 37, 99, 120, 128, przy ulicy Spacerowej (obecnie al. Kościuszki) nr nr 21 i 93, przy ul. Dzielnej (obecnie ulica Narutowicza) nr 30, 32 i pięknego pałacyku pod nr 48, nawiązującego do charakterystycznego w tym czasie w Łodzi modelu neorenesansowej willi, którą projektował dla przemysłowca Gustawa Schreera. 

Pałacyk Gustawa Schreera przy ulicy Dzielnej 48 (dziś ulica Narutowicza), 1894-1895. Typ śródmiejskiej rezydencji o formach neorenesansowych.

Jednakże najważniejszym i najciekawszym projektem Gustawa Landaua-Gutentegera była secesyjna willa zrealizowana dla przemysłowca Leopolda Rudolfa Kindermana w 1902 roku, przy ulicy Wólczańskiej 31/33. 
Gutenteger był uczestnikiem wielu konkursów architektonicznych organizowanych w Warszawie, m. in. wygrał konkurs w 1901 roku na projekt gmachu Domu Bankowego Wilhelma Landaua. 

Wielkomiejski gmach dawnego Domu Bankowego Wilhelma Landaua, ulica Piotrkowska 29.

Gustaw Landau-Gutenteger zmarł w 1924 roku w Berlinie. 

Piotrkowska 128, w której mieszkał i miał swoją pracownię Gustaw Landau-Gutenteger.

Dawid Lande

Dawid Lande urodził się w Łodzi w 1868 roku, podobnie jak poprzednik, po ukończeniu Szkoły Rzemieślniczej w Łodzi studiował w petersburskim Instytucie Inżynierów Cywilnych, który ukończył w 1892 roku. Po studiach przez pewien czas pracował w Berlinie w biurze architektonicznym „Kaiser und Grossheim”. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1911.

Zapewne jego jedną z pierwszych realizacji w Łodzi był projekt magazynu z 1894 roku wykonany dla firmy włókienniczej Stiller i Bielschowsky. 

 "Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Kamienica Mendla Pinkusa i Jakuba Lande, al. Kościuszki 1. Projekt z 1894 roku, obszerny gmach o formach neobarokowych.

Kamienica przy ulicy Spacerowej 36 (dziś al. Kościuszki). Projekt Landego z 1895 roku, o dużej skali, z narożną kopułą.

Lande był autorem projektów kamienic przy ulicy Spacerowej (dziś al. Kościuszki) i Piotrkowskiej 123 oraz gmachu poczty w Łodzi. 

Budynek poczty u zbiegu ulic Tuwima i Kilińskiego.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.


Kamienica przy ulicy Gdańskiej 42. Projekt z 1897 roku, w stylu neobarokowym.


 Kamienica Dawida Izraela Sendrowicza przy ulicy Piotrkowskiej 12. Projekt z 1897 roku, elewacje o motywach manierystyczno-renesansowych i gotyckich.

Ponadto Lande projektował wiele budynków w Warszawie, m. in. był autorem domu rodziny Spokornych w Alejach Ujazdowskich, domów czynszowych przy ulicy Sienkiewicza i kamieniczek przy zbiegu ulicy Bielańskiej i Długiej. 

Kamienica Maurycego Spokornego, zbieg al. Ujazdowskich i ulicy Chopina w Warszawie (źródło: Anna Szkurłat, Secesja w architekturze Warszawy)

Informator m. Łodzi, rok 1920.

W Łodzi Dawid Lande projektował w 1911 roku przebudowę Grand Hotelu. 
Zmarł w Karlovych Varach w roku 1928. 

"Głos Poranny", rok 1930.

Adolf Zeligson

Adolf Zeligson urodził się w Łodzi w 1867 roku i podobnie, jak Dawid Lande i Gustaw Landau-Gutenteger uczył się w Szkole Rzemieślniczej w Łodzi, a następnie studiował w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Petersburgu, który ukończył w 1890 roku. Po studiach Zeligson pracował w zakładach Towarzystwa Akcyjnego „I. K. Poznański”. 

Kamienica przy ulicy Długiej 12 (dziś ulica Gdańska), zaprojektowana przez Zeligsona dla zakładów I. K. Poznańskiego, powstała w latach 1897-1900. Interesująca interpretacja form neogotyckich z zastosowaniem nietynkowanej ceglanej elewacji.

Dawny pałac Karola Poznańskiego, dziś siedziba Akademii Muzycznej.
Pałac zbudowany dla Maurycego Poznańskiego przy ulicy Nowo-Cegielnianej (dziś u zbiegu ulic Więckowskiego i Gdańskiej). Budowla o elewacjach wzorowanych na Bibliotece św. Marka Sansovina w Wenecji, obecnie siedziba Muzeum Sztuki.

Wśród wielu architektonicznych dokonań Zeligsona należy wymienić - projekt przebudowy synagogi przy ulicy Wolborskiej, który ukończył w 1895 roku, projekt pałacu Karola Poznańskiego przy ulicy Długiej 32 (obecnie ulica Gdańska) z 1904 roku, ponadto projekt układu przestrzennego cmentarza żydowskiego w latach 1892-1893. 
Projekt przebudowy synagogi Alte Szil wykonany przez Adolfa Zeligsona w 1897 roku. Synagoga została wybudowana w latach 1863-1871 (pierwotny projekt wykonał Jan Karol Mertsching). Znajdowała się przy ulicy Wolborskiej, zburzona przez hitlerowców w 1939 roku. 

Nowy Cmentarz Żydowski przy ulicy Brackiej (Zeligson wykonał projekt układu przestrzennego łódzkiego cmentarza).

Adolf Zeligson zmarł w 1919 roku. Jego grób, ufundowany przez żonę Rywkę i syna Ludwika Kazimierza, znajduje się na warszawskim cmentarzu żydowskim - na grobie widnieje napis:

"Dobro, piękno i prawda były przewodnią jego życia,
a szlachetne czyny je wypełniły"

Teatr Wielki Fryderyka Sellina wybudowany według projektu Adolfa Zeligsona (1900-1901). Budynek znajdował się przy ulicy Konstantynowskiej 14 (dzisiejsza ulica Legionów), rozebrany po pożarze w 1920 roku. Największy teatr dawnej Łodzi, o eleganckiej neorenesansowej fasadzie.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1903.

Poza wyżej omówionymi sylwetkami architektów żydowskiego pochodzenia, którzy zaznaczyli swoją obecność w Łodzi wieloma ciekawymi dokonaniami projektowymi, funkcjonowało w mieście jeszcze dwadzieścia firm projektowych i przedsiębiorstw budowlanych oraz konstrukcyjnych, które należały do Żydów. 

Informator handlowo-przemysłowy, rok 1912.

Spośród pozostałych architektów i inżynierów budownictwa na uwagę zasługują: Edward (Dawid) Rosenthal, który był współprojektantem przebudowy (w 1898 roku) pałacu I. K. Poznańskiego przy ulicy Ogrodowej 15...

… Edward Banasz, Moryc (Maurycy) Bornstein, Herszlik Bilefeld, Lewi Doński, technik Majer Fajn, Henryk Goldberg, Izrael Hersz Hirszenberg - brat malarzy Samuela i Leona, Stanisław Józef Landau, Lew Lubotynowicz, który był autorem wzniesionej w 1910 roku oranżerii na tyłach posesji Juliusza Roberta Kindermana przy ulicy Piotrkowskiej 137/139, Witold Sierszewski (Szerszewski) i Adam Totenberg. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1914.

Większość spośród wymienionych architektów i inżynierów budownictwa prowadziło własne firmy. Ponadto funkcjonowały następujące żydowskie przedsiębiorstwa budowlano-techniczne: Szymche Kaca, Stefana Feinkinda, Lewi Pawła Lande, Jakuba Milmana, Izaaka Olschera, A. J. Olschera, Dawida Pruszyńskiego, Mordechaja Tenera i Chaima I. Tyllera.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1903.

Twórcy żydowscy zaznaczyli swoją obecność w architekturze Łodzi. Z nazwiskami takich architektów, jak Dawid Lande, Gustaw Landau-Gutenteger i Adolf Zeligson związana jest historia powstania wielu budowli fabrycznych, gmachów użyteczności publicznej, pałaców, willi i kamienic, które do dziś wyróżniają się swoim pięknem. 

Gmach Zgromadzenia Kupców, zaprojektowany w latach 1910-1911 przez Gustawa Landau-Gutentegera.

Źródła:
Wiesław Puś. Żydzi polscy w latach zaborów 1793-1914.
Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce.
Irena Popławska.Architektura przemysłowa Łodzi w XIX wieku.
Krzysztof Stefański. Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta 1821-1914.
Jacek Strzałkowski. Architekci i budowniczowie w Łodzi do roku 1944.
Jacek Strzałkowski, Artyści, obrazy i zbieracze w Łodzi do 1918 roku.
Jerzy Malinowski, Grupa „Jung Idysz" i żydowskie środowisko „Nowej Sztuki” w Polsce 1918-1932.
Irena Popławska. Dawna Łódź w obrazach.
Małgorzata Laurentowicz-Granas, Joanna Manżett-Kubiak. Pałace „Ziemi obiecanej".
A. Majer, Architekci łódzcy - Dawid Lande i Gustaw Landau-Gutenteger, [w:] Sztuka łódzka.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
Bronisław Podgrabi. Cmentarz żydowski w Łodzi.

Przeczytaj jeszcze:

Kalendarz-Informator m. Łodzi, rok 1923.

Archiwalia pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi oraz strony:
www.shabbat-goy.com
Fot. współczesne Monika Czechowicz
1 komentarz: