baedeker łódzki: REGION/ Żydzi w Piotrkowie i Wielka Synagoga.

Piotrków Trybunalski

(źródło fotografii: https://epiotrkow.pl/)

Pierwszą grupą obcej narodowości jaka na trwałe osiedliła się w Piotrkowie, była ludność żydowska, o której wspomina przywilej Zygmunta II Augusta wydany miastu w 1569 roku na sejmie w Lublinie. Z późniejszych źródeł wynika, że gmina żydowska w Piotrkowie powstała na terenach położonych w pobliżu królewskiego zespołu dworskiego pomiędzy murami miejskimi, które jeszcze w początku XIX wieku otaczały miasta, a Wielką Wsią. Dzisiaj na tym terenie stoi zamek królewski i synagoga, obie budowle przeznaczone na siedziby instytucji kultury: Muzeum i Archiwum Państwowego (wcześniej biblioteka).

Zamek Królewski - zbudowany w latach 1512-1515 przez mistrza Benedykta z Sandomierza na polecenie Zygmunta I Starego, dzisiaj siedziba Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim.

Wielka Synagoga, dzisiaj siedziba Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim.

Już na początku XVIII wieku ludność żydowska Piotrkowa skupiona na obszarze położonym w rejonie zamku i synagogi liczyła około 1000 osób. Ten obszar aż do 1840 roku, tj. do ostatecznego włączenia go do obszaru miasta, nosił nazwę Żydowskie Miasto Piotrków i tak jest pokazywany na planach Piotrkowa pochodzących z XIX wieku.

Mapa pochodzi z 1878 roku /Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim.

Nie ma pewnych danych, kiedy dokładnie Żydzi osiedlili się po raz pierwszy w Piotrkowie. Wiadomo, że przywilej „de non tollerandis Juda eis" (nietolerowania Żydów), który posiadały większe miasta Polski, zastosowany był również do Piotrkowa. Będąc rezydencją królów polskich, posiadając od roku 1404 „prawa magdeburskie", i będąc miejscem obradowania sejmów elekcyjnych i walnych (1438 - 1567), synodów kościelnych (1427 -1628), oraz Trybunału Koronnego (1578 „1793), był Piotrków miastem, w którym nie wolno było mieszkać Żydom, ani też zajmować się handlem.

We wszystkich prawie przywilejach królewskich, nadanych Piotrkowowi, począwszy od czasów Jagiellończyków (XV w.) aż do początku XIX wieku, zakazano Żydom pobytu i zajmowania się handlem w Piotrkowie).

Według przywileju nadanego w 1487 roku przez Kazimiera Jagiellończyka cechowi kupieckiemu w Piotrkowie, tylko kupcy chrześcijańscy mieli prawo zajmowania się handlem w mieście. Król Zygmunt August swoim przywilejem nadanym dnia 20 kwietnia 1569 roku Piotrkowowi w sprawie obierania burmistrzów i radców, pozwolił Żydom zajmować się handlem w Piotrkowie wyjątkowo tylko na jarmarkach.

Żydzi musieli jednak obejść prawo i poza miastem przy protekcji właścicieli dóbr podmiejskich, osiedlili się na ich gruntach, przybywając do miasta podczas jarmarków, posiedzeń sejmu lub Trybunałów w sprawach handlowych; musieli jednak płacić po 30 czerwieńców (dukatów) za prawo prowadzenia handlu chrześcijańskiemu cechowi kupieckiemu.

W końcu XVI wieku Żydzi zostali wygnani ze swych siedzib z gruntów sąsiadujących z miastem od strony południowo-wschodniej, bez prawa powrotu. Powodem tego było oskarżenie Żydów o zabójstwo dziecka chrześcijańskiego. Wygnani Żydzi, nie zważając na surowy zakaz, powrócili do swoich siedzib i ponownie zbudowali domy, a co więcej zdołali nawet osiedlić się w śródmieściu na mocy układów zawartych z magistratem.

Według lustracji m. Piotrkowa z 1629 roku, przecinały podówczas miasto ulice: Kościelna, Rycerska, a także ulica Żydowska. Kanclerz gnieźnieński, ksiądz Andrzej Łącki, odwiedzając Piotrków w roku 1699, twierdził, że kościół Farny otoczony jest ulicą Żydowską i Kościelną. Ulica Żydowska znajdowała się wówczas obok tzw. bramy Wolborskiej (jednej z trzech bram, w murach jakie otaczały miasto) znajdującej się po stronie wschodniej Fary.

Kościół Farny św. Jakuba Apostoła, Krakowskie Przedmieście.

Kościół Farny św. Jakuba Apostoła 1939-1945

(zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Do Piotrkowa przyjeżdżały podczas posiedzeń sejmowych i innych Zjazdów deputacje żydowskie w sprawach społecznych, interweniując o prawa dla Żydów.

Gdy Zygmunt August znajdował się w Piotrkowie w 1548 roku, w celu konfirmacji praw koronnych, po swoim ojcu Zygmucie I Starym, przybyła delegacja żydowska do króla, składających się ze „starszych”, z Wielkopolskich gmin żydowskich, z województw: poznańskiego, kaliskiego, sieradzkiego, łęczyckiego, władysławowskiego i powiatów do nich należących, prosząc króla starym zwyczajem o potwierdzenie przywilejów kazimierzowskich, nadanych Żydom w 1447 roku.

Król przychylił się do prośby i potwierdził owe przywileje na walnym Sejmie w Piotrkowie, na trzeci dzień po uroczystości „Niepokalanego Poczęcia” (tj. 11 grudnia) 1548 roku „aby przywileje te moc prawną zawsze miały”.

Jednak liczne skargi posłów na sejmie egzekucyjnym w Piotrkowie, w 1565 roku, zmusiły króla Zygmunta Augusta do potwierdzenia znamiennego „statutu” swojego ojca z roku 1538 „Volumen praeterea”, bardzo ograniczającej prawa i swobody Żydów.

Zygmunt August (1520-1572)

- syn Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, od 1529 wielki książę litewski, od 1530 roku król Polski , ostatni dziedziczny wielki książę litewski.

W ogóle sejmy piotrkowskie niezmiernie wrogo odnosiły się do Żydów. Różnymi statutami z lat 1496, 1532, 1538, 1562 itd., zabraniały pożyczać chrześcijanom pieniędzy zabezpieczonych na hipotece, nabywać grunty, dopuszczać Żydów do urzędów celnych, najmu karczm oraz zajmować się handlem po miastach i wsiach bez specjalnego zezwolenia od króla i magistratu, czyli tzw. „pacta et conventionis”, a winni przekroczenia karani byli surowo przez konfiskatę towarów, karami pieniężnymi czy aresztem. Statuty te zakazywały również Żydom ubierać się „szlachecką manierą”; w pasy i szable, nakazując jednocześnie noszenie przez Żydów żółtych czapek, żółtych łat, albo biretów oraz odzieży odmiennej od odzieży noszonej przez chrześcijan, z zagrożeniem grzywną w wysokości jednego złotego.

Sejm Piotrkowski nałożył też na Żydów specjalne podatki skarbowe, tzw. „Mediam Sexaginta”, czyli 30 groszy, podatek na obronę ojczyzny (w zamian za uwolnienie Żydów od obowiązku służby wojskowej). Poza tymi podatkami statuty piotrkowskie w roku 1549, 1565, 1567 nałożyły na Żydów jeszcze inne podatki, między innymi tzw. „pogłówny”, wynoszący od głowy blisko 10 złotych polskich, obowiązujący bez różnicy płci i wieku, podatek od towarów, wynoszący 6 groszy od grzywny.

Długie i burzliwe są dzieje ludności mojżeszowej w Piotrkowie, my przejdźmy już do czasów, gdy powstała w mieście gmina żydowska.

Stare Miasto w Piotrkowie.

Początek XX wieku, rynek Starego Miasta. Od zawsze stanowił centralny element układu urbanistycznego Piotrkowa i pełnił ważną funkcję.

Swoją historią sięga czasów średniowiecza/ Fot. Archiwum Muzeum w Piotrkowie.

Gmina żydowska w Piotrkowie powstała według wszelkich danych po uzyskaniu przywileju za Jana III w 1679 roku na założenie bożnicy i cmentarza. Przedtem Żydzi piotrkowscy należeli do starej gminy żydowskiej w Rozprzy, gdzie też z braku własnego cmentarza, chowali zwłoki zmarłych.

(źródło fotografii: Bejt chajim - żydowskie kirkuty | Centrum Informacji Turystycznej (piotrkow.pl)

Pierwsza bożnica w Piotrkowie została wzniesiona w 1689 roku na „Podzamczu", niedaleko cmentarza katolickiego przy klasztorze franciszkańskim. Przy tej bożnicy starym zwyczajem urządzony został cmentarz (Kirkut) żydowski przez Brachję Bejrucha, dzięki któremu również powstała instytucja „Bractwo Święte", tak zwana „Chewra Kadisza".

Istnieje wśród Żydów podanie, że miejsce na cmentarz wybrano dlatego że znaleziono tam grób pewnej niewiasty żydowskiej, która padła ofiarą rzezi wojsk Czarneckiego po wojnie szwedzkiej (w roku 1657).

Nowy cmentarz założono w 1792 roku (552 ery żydowskiej) na gruntach podmiejskich zwanych „Zagórkami", Na wschód poza murami tego cmentarza odbyła się egzekucja skazanych na szubienicę powstańców 1863 roku i tam pochowanych, których ekshumacja odbyła się uroczyście w roku 1928. Na północy zaś znajdował się cmentarz tatarsko-mahometański.

Dawna Synagoga została zbudowana w 1689 roku przywilejem króla Jana III Sobieskiego nadanego w Jarosławiu w 1679 roku. Synagoga została spalona w 1740 roku przez uczniów szkół jezuickich i pijarskich podczas zamieszek antyżydowskich. W latach 1791-1793 na jej miejscu wzniesiono nową, murowaną synagogę, zwaną później Wielką.

Synagoga została zbudowana w latach 1791-1793 na miejscu starej synagogi, z funduszy zamożnego piotrkowskiego kupca Mojżesza Kocyna, który nie poskąpił starań i funduszy, aby w możliwie najkrótszym czasie otworzyć przed wiernymi drzwi Wielkiej Synagogi. Prace budowlane zakończyły się w 1793 roku.

Wielka Synagoga w Piotrkowie Trybunalskim – synagoga znajdująca się w Piotrkowie Trybunalskim przy ulicy Jerozolimskiej 29, we wschodniej części miasta zwanej dawniej Wielką Wsią lub Żydowskim Miastem Piotrkowem.

Obecnie jest jedną z najlepiej zachowanych synagog w Polsce, cenną ze względu na swoją unikatową architekturę.

Za twórcę i budowniczego piotrkowskiej świątyni uważany jest Dawid Friedlander (Friedländer). Ten ceniony żydowski architekt i snycerz zasłynął jako autor warszawskiego grobowca rodziny Berka Szmulowicza Zbytkowera oraz projektant wystroju wnętrz w synagogach Wyszogrodu, Działoszyna, Grójca, Kępna i Łęczycy. Nie przetrwały wprawdzie dokumenty ani inne materialne dowody pobytu Friedlandera w Piotrkowie, są jednak świadczące o tym relacje. Jak z nich wynika, po prawej stronie nieistniejącego już ołtarza widniała hebrajska inskrypcja: Dzieło rąk moich ku chwale mej – sługa Dawid Friedlander (Maase jodaj lhispoar – hakoton Dawid Friedlander) i data: 1816. Z górą sto lat później Mojżesz Feinkind, pisarz i publicysta dokumentujący dzieje piotrkowskich Żydów, opisał interesujące spotkanie z sędziwym przybyszem z Ameryki. Ten rzekomy syn mistrza Friedlandera zapewniał, że „ojciec był twórcą synagogi w Piotrkowie i pod jego kierownictwem i podług jego koncepcji wykonali Niemcy rzeźbę upiększającą ołtarz”. Według tej relacji Dawid Friedlander przypłacił życiem swą pracę, spadając z rusztowań przy budowie ołtarza łęczyckiej synagogi:

Syn Dawida Friedlendera, starzec, amerykanin, bawiąc w 1917 r. w Piotrkowie, twierdził, że ojciec był twórcą synagogi w Piotrkowie i pod jego kierownictwem i podług jego kompozycji, wykonali Niemcy rzeźbę, upiększającą ołtarz. Zaznaczył on, że ojciec jego przy wykonywaniu roboty koło ołtarza w Łęczycy, spadł z rusztowania i poniósł śmierć na miejscu.

W 1813 roku podczas wycofywania się wojsk napoleońskich synagogę odwiedził francuski marszałek Louis Nicolas Davout, zaś w 1821 roku car Aleksander I Romanow.

Aleksander I Pawłowicz (1777-1825)

- cesarz Rosji od 1801 roku, wielki książę Finlanfii od 1809 roku, król Polski od 1815 (Królestwo Polskie).

W 1854 roku synagoga została poważnie zdewastowana przez Rosjan. Po tym zdarzeniu budynek gruntownie odnowiono, nadając mu cechy stylu mauretańskiego (nadano jej formy orientalne z dwiema wieżyczkami po bokach) oraz dobudowując babińce wzdłuż elewacji północnej i południowej.

Pierwotnie jedyna sala dla kobiet znajdowała się na piętrze, nad przedsionkiem.

( źródło fotografii: http://judaica.cz/ )

Murowany i orientowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta.

Orientalny charakter fasadzie głównej oraz elewacjom bocznym nadają spłaszczone łuki, ścianki attykowe przesłaniające spadek dachu, fryzy wieńczące elewacje - machikułowy i arkadowy,wieżyczki akcentujące wszystkie narożniki oraz rombowa siatka, która jest nawiązaniem do wzorów arabskich.

Wewnątrz w zachodniej części znajduje się płytki przedsionek, z którego wchodzi się do głównej sali modlitewnej.

W sali głównej na wschodniej ścianie pierwotnie znajdował się bogato zdobiony, wykonany z drzewa gruszy – Aron ha-kodesz (hebr.‏ארון הקודש‎ „święta arka”) – w synagodze szafa ołtarzowa w postaci ozdobnej drewnianej skrzynki służąca do przechowywania zwojów Tory, czyli rodału. Jeden z najważniejszych elementów wyposażenia głównej sali modlitwy, stojący na osi ściany skierowanej w stronę Jerozolimy, w Europie na ścianie wschodniej). Po jego obu stronach znajdowały się rzeźbione lwy naturalnej wielkości, stojące na tylnych nogach i podtrzymujące złotą koronę na Torę, a na szczycie orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Aron ha-kodesz otaczały rzeźbione postaci cherubinów, gałęzie roślin, na których wisiały instrumenty muzyczne, wzorowane na używanych w Świątyni Jerozolimskiej, inskrypcje hebrajskie oraz liczne motywy roślinne i biblijne.

Na ścianach znajdowały się bardzo okazałe polichromie, przedstawiające m.in. na ścianie zachodniej znaki zodiaku, Groby Patriarchów oraz Ścianę Płaczu. Ich autorem był Dawid Goldstein z Grocholic (obecnie część Bełchatowa). Pozostałe malowidła znajdujące się na ścianach północnej, południowej oraz wschodniej wykonał Dawid Friedlander, zapewne w 1816 roku.

Mojżesz Feinkind. Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy: od najdawniejszych czasów do chwili obecnej (zbiory WBP)

Opis wnętrza synagogi przez wspomnianego już Mojżesza Feinkinda („ Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy: od najdawniejszych czasów do chwili obecnej” z 1930 roku:

Plan synagogi jest nadzwyczaj prosty i cech oryginalnych w konstrukcji niema. Jest b gmach czworokątny w stylu maurytańskim oparty na mocnych murach o półtora metrowej grubości, o czterech oknach w poprzek z wschodu i 6 oknach z południa północy, wchodzących w części do bocznych przedziałów kobiecych i o 2-ch oknach z frontu. Dach jest dwuspadowy, wzdłuż osi głównej bóźnicy, jak w domu mieszkalnym.

W latach 50-tych XIX w, ściana frontowa z zachodu została wysunięta o 5 metrów ku ulicy i przebudowana w te formie, jak obecnie się przedstawia, t. j. z wysokim attykiem i dwiema maleńkiemi wieżami po lewej i prawej stronie. Wówczas również dobudowano liczne przedziały od południa i północy dla kobiet. Od tego czasu synagoga otrzymała na zewnątrz obecny swój wygląd. Trzy wejścia prowadzą z frontu do sali· głównej t. j. modlitewnej, która jest przedłużoną, z płaskiem sufitem. W niej po stronie zachodniej wzniesione są na: czterobocznych filarach dwupiętrowe galerje dla kobiet przeznaczone, które oświetlaią okna z frontu. Przy wejściu do synagogi uderza widza ściana wschqd~ nia, która zasługuje na specjalną uwagę. Ściana ta ozdobiona jest wspaniałą rzeźbą, gdzie umie~ szczony jest ołtarz ze wnęką ma rodały (Oron hakodesz). Jest to plastyczna ornamentacja z drzewa gruszkowego, pozłocona w stylu wschodnim z epoki renesansu lub barokka, zawierająca motywy i symbole biblijne w figurach, pokryte napisami hebrajskiemi o treści biblijnej. Stojące na tylnych nogach lwy w wysokości naturalnej przytrzymują przedniemi nogami potrójną złotą koronę nad którą widnieje na samym szczycie wielki orzeł polski za skierowanym dziobem na lewo i rozpiętemi skrzydłami, jakby chronił niemi świątynię oraz modlących się. Cherubiny otaczają swemi skrzvdłami wnękę z rodałami. Wokoło wnęki na gałęziach wiszą najprzeróżniejsze instrumenty muzyczne, które były użyte ku chwale Boga w świątyni jerozolimskiej. Wspaniała ornamentacja na wschodniej ścianie ma być wykenana przez głośnego mistrza Dawida Friedlendera, co można odczytać z hebrajskiego napisu, znajdującego się po prawej stronie wschodniej ściany. Brzmi on-: ,,Dzieło rąk moich ku chwale mej - sługa Dawid Frie„ dlender'' (Maase jodaj lhispoar - hakoton Dawid friedlender) Napis zaś na lewo tej ściany po odcyfrowaniu liczebności liter t zw. "prat" wykazuje datę roku 1816 (576 ery żyd.).

Naszem zdaniem jest to data ukończenia dekoracji, a według zdań innych - ukończenia budowy synagogi. Charakterystycznem jest, że w opisie historycznym miasta Piotrkowa z 1820 r., w którem wyliczone są wszystkie świątynie, znajdujące się w Piotrkowie, niema wzmianki o synagodze. Nie jest więc wykluczone przypuszczenie, że budowa i dekoracje synagogi w Piotrkowie są dziełem i kompozycją utalentowanego i znanego architekta Dawida Friedlendera, jak również synagogi w Wyszogrodzie, Działoszynie itd . Podanie miejscowe mówi, że dziełem tegoż Friedlendera są trzy bóźnice, a mianowicie w Działoszynie, Kempnie i Piotrkowie, powstałe w końcu XVIII w. lub na początku XIX w. Imię jego widnieje również na ścianie synagogi w Działoszynie. Wszystkie te synagogi zdradzają jedną formę w konstrukcji i dekoracji. Wewnętrzne zaś malowidła datują się od czasu przeprowadzenia remontu synagogi ; wykonał je artysta malarz Dawid Goldstein, pochodzący z Grocholicy.

Otóż malowany wspaniały dywan na płaskim suficie okolony dwunastoma kalendarzowemi znakami na tle niebieskiem i obrazy polichroniczne miejsc świętych w Palestynie, jakto „Sciana Płaczu", groby patryjarchów i t.p., na ścianie zachodniej, są pendzla tegoż artysty, którego imię również widnieje na wewnętrznej ścianie wschodniej synagogi, po lewej stronie.

Pozatem znajduje się w środku sali głównej żelazny almemor (bima), na którym mieści się fotel do obrzezania noworodków, mosiężny świecznik dziewięcioramienny, wagi około puda, jak również oryginalna lampa- „Ner-Tomyd" (Znicz), wisząca poza głównem wejściem do synagogi. Przy głównem wejściu do synagogi t. zw. „ polusz" ·(przedsionek) w kącie przymocowana była do wewnętrznej ściany „Kuna", t. j. obręcz żelazna, składająca się z dwóch części, zakładana grzesznikom religijnym na szyję i zamykana na kłódkę ). „Kuna" została usunięta podczas przeprowadzania wspomnianej dobudowy synagogi. Jednocześnie został usunięty pręgierz (t. zw. Szandsłup), który stał przed wejściem do synagogi, a pod którym stawiane były kobiety za przestępstwo.

Synagoga została zburzona przez „kacapów" w r. 1854 przysłanych do Piotrkowa w cywilnych ubraniach - na „ochronę" miasta, w miejsce regularnego wojska, które brały wówczas udział w wojnie t. zw. sewastopolskiej. Wojska te urządzały wtedy w dzielnicy żydowskiej ekscesy, plondrując i rabując domy żydowskie ).

"Kronika Piotrkowska", rok 1912.

Obok synagogi znajdował się „Bet Hamidrasz” (uczelnia) z fundacji Hersza Piotrkowera, założona w 1765 roku (525 ery żydowskiej).

Piotrkowerowi przypisywana jest legenda, że będąc ubogim kuśnierzem chodził po wsiach szukać pracy i pewnego razu znalazł skarb składający się z kosztownych pereł. Stając się człowiekiem bogatym wpierał biednych i rozdawał swe bogactwa. Zmarł w 1774 roku (534 ery żydowskiej).

Przy uczelni tej znajdowała się „waga” do ogólnego użytku, z opłat za korzystanie z wagi utrzymywano uczelnię.

Na piętrze „Bet-Hamidraszu” znajdowało się pomieszczenie sądów rabinackich, miał tu swoją siedzibę Zarząd Gminy.

"Kronika Piotrkowska", rok 1912.

Tragedia Gminy Piotrkowskiej rozpoczęła się już w ostatnich dniach września 1939 roku, kiedy niemieckie władze okupacyjne zdecydowały o zamknięciu liczącej 12 tysięcy osób ludności żydowskiej w pierwszym na terenie okupowanej Europy getcie położonym we wschodniej części miasta. Według niemieckich źródeł archiwalnych (dokumenty Getta w Archiwum Państwowym w Piotrkowie) latem 1942 roku przebywało tutaj niemal 25 tysięcy ludzi. Zagłada przyszła w połowie października 1943 roku. Niemal cała ludność getta została wywieziona do obozu zagłady w Treblince.

Plan getta żydowskiego 1939-1942 w Piotrkowie Trybunalskim

(źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/wiki/)

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, bezpowrotnie niszcząc jej cenne wyposażenie. Po zakończeniu wojny o synagogę ubiegało się kilka instytucji, w tym Kongregacja Wyznania Mojżeszowego oraz Międzykomunalny Związek Szpitalnictwa w Piotrkowie, który chciał włączyć synagogę w skład pobliskiego szpitala św. Trójcy.

W 1954 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej przekazało synagogę Klubowi Sportowemu „Unia”, który urządził w niej salę sportową. W związku z protestami kongregacji żydowskiej, klub w 1955 roku zrezygnował z użytkowania synagogi. W tym samym roku budynek został przekazany Spółdzielni Pracy Ozdób Choinkowych „Szkło”.

„Głos Piotrkowski”, rok 1950.

Spółdzielnia Pracy "Szkło" w Piotrkowie Trybunalskim.

(ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)

W latach 1964-1967 synagoga została gruntownie wyremontowana oraz odrestaurowana i przeznaczona na siedzibę Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Próchnika.

W 2018 roku biblioteka została przeniesiona do nowej siedziby, a synagoga została wyremontowana i przeznaczona na siedzibę Archiwum Państwowego.

Na ścianie synagogi znajduje się tablica pamiątkowa z treścią w językach polskim, hebrajskim, jidysz oraz angielskim:

„W tym budynku mieściła się kiedyś Wielka Synagoga. Ta tablica poświęcona jest pamięci Żydów piotrkowskich zamordowanych przez okupantów hitlerowskich w latach 1939-1945”.

Budynek wpisany jest do rejestru zabytków. Znajduje się też w gminnej ewidencji zabytków miasta Piotrkowa Trybunalskiego.

Dziś o prawie pięciu wiekach istnienia gminy żydowskiej w Piotrkowie przypominają: Synagoga i cmentarz przy ulicy Spacerowej oraz tablice pamiątkowe na terenie dawnego getta obejmującego stare centrum miasta.

Ludność żydowska w Piotrkowie w XVIII i XIX wieku stanowiła od 30 do 40 % ogółu mieszkańców miasta. W okresie międzywojennym stanowiła 23% tj. około 12 tysięcy osób.

Gmina była dobrze zorganizowana, posiadała własne szkoły, w tym gimnazjum koedukacyjne, ochronki dla dzieci, szpitale, stowarzyszenia społeczne i kulturalne, a członkowie gminy prowadzili ożywioną działalność w różnych ugrupowaniach politycznych i mieli swoich przedstawicieli we władzach miasta.