Teodor
Ryder (1881-1944), pianista, dyrygent, pedagog.
(źródło fotografii: Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Urodził
się 10 marca 1881 roku w Piotrkowie. Był synem Natana, adwokata, i
Ewy z Orłowskich. Gry na fortepianie uczył się w Piotrkowie, później kontynuował studia muzyczne za granicą.
Chociaż był przede wszystkim profesjonalnym dyrygentem, pozostał przez całe życie odnoszącym sukcesy pianistą. Ukończył też
studia na politechnice w Darmstadcie.
W
latach 1904-1916 pracował jako dyrygent w Szwajcarii, Niemczech i
Francji. Pełnił
funkcję drugiego kapelmistrza Opery
Lyońskiej. W
Lyonie poznał niemiecką sopranistkę
Idę
Voth, która, po przejściu na judaizm, została jego żoną.
Po
ugruntowaniu swojej pozycji muzycznej, w 1916 roku Ryder powrócił
do ojczyzny, został
dyrygentem opery w Teatrze Wielkim (w latach 1916-1918) w Warszawie.
Teodor
Ryder powrócił z prestiżowej posady w operze w Lyonie do Warszawy
w 1916 roku. W tym czasie młody muzyk był u szczytu swojej kariery.
Po kilku latach pracy w Warszawie przeniósł się do Łodzi, gdzie
szybko stał się czołową postacią w bogatym życiu kulturalnym
miasta.
"Głos Polski", rok 1919.
W 1919 roku zamieszkał na stałe w Łodzi, obejmując
kierownictwo artystyczne Towarzystwa Miłośników Muzyki.
"Głos Polski", rok 1919.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
Od
1919 roku współpracował jako dyrygent z Łódzką Orkiestrą
Symfoniczną, w 1921 roku przemianowaną na Łódzką Orkiestrę
Filharmoniczną.W
latach 1927-1939 był jej kierownikiem artystycznym.
Najstarsze zachowane zdjęcie Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej. Muszla koncertowa w parku im.Staszica w Łodzi, rok 1915.
Łódzka Orkiestra Symfoniczna w muszli koncertowej w Helenowie w sezonie letnim, 1916 rok.
Fot. z zasobu Archiwum Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina.
"Neue Lodzer Zeitung", 1921.
"Rozwój", rok 1922.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
"Ilustrowana Republika", rok 1927.
"Ilustrowana Republika", rok 1927.
Oprócz
koncertów muzyki operowej Ryder organizował popularne w Łodzi Wieczory
Operowe.
"Głos Polski",rok 1921.
"Republika", rok 1923.
"Republika", rok 1925.
"Republika", rok 1925.
W
1926 roku został kierownikiem artystycznym Łódzkiego Towarzystwa
Operowego.
"Ilustrowana Republika", rok 1926.
"Hasło Łódzkie", rok 1927.
Wiele
czasu poświęcał pracy pedagogicznej, początkowo w szkole
muzycznej Jakuba Wienieckiego, później w Konserwatorium Muzycznym
Heleny Kijeńskiej-Dobkiewiczowej, w którym od 1927 roku prowadził
klasę operową i orkiestrę uczniowską. Dzisiaj dawne Konserwatorium to Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów (od 1945
roku główną siedzibą Akademii jest pałac przy ulicy Gdańskiej
32).
Dawny pałac Karola Poznańskiego przy ulicy Gdańskiej 32.
Przeczytaj w baedekerze:
"Ilustrowana Republika", rok 1938.
Teodor
Ryder współpracował jako dyrygent z łódzką rozgłośnią
Polskiego Radia, prowadząc między innymi poranki symfoniczne
transmitowane w programie ogólnopolskim z sali Teatru Rozmaitości.
Przeczytaj w baedekerze:
"Republika", rok 1923.
"Republika", rok 1925.
Sporadycznie
występował jako dyrygent w niemieckim teatrze „Scala” i w
Polskim Teatrze Miejskim, dyrygował koncertami symfonicznymi
Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Muzycznego i Literackiego
„Hazomir”.
"Najer Fołksbłat", 1927.
"Najer Fołksbłat", 1927.
Akompaniował solistom podczas koncertów
organizowanych przez Dyrekcję Koncertów Alfreda Straucha.
"Republika", rok 1923.
"Republika", rok 1923.
"Republika", rok 1924.
"Republika", rok 1923.
"Ilustrowana Republika", rok 1927.
Alfred Strauch, rok 1925.
Zakład fotograficzny: Fot. "HENRI" Łódź.
(Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)
Przeczytaj w baedekerze:
"Ilustrowana Republika", rok 1931.
"Najer Fołksbłat", 1931.
Teodor Ryder mieszkał w Łodzi przy ulicy Wólczańskiej 72.
Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.
"Najer Fołksbłat", 1933.
"Najer Fołksbłat", 1933.
Teodor Ryder (1881-1944)
(źródło fotografii: Narodowe Archiwum Cyfrowe)
"Najer Fołksbłat", 1934.
W
marcu 1940 roku Ryder został przesiedlony do getta,
zamieszkał przy ulicy Limanowskiego 30. Wraz z nim do getta trafiła
jego żona, Ida. Odmówiła przejścia na chrześcijaństwo i nie
opuściła męża, mimo że jako Niemka mogła uniknąć pobytu w
getcie (zmarła na terenie getta w 1943 roku).
Limanowskiego 30.
Teodor
Ryder nie zaprzestał w getcie działalności muzycznej i pedagogicznej, uczył
muzyki i śpiewu, występował jako dyrygent koncertów symfonicznych
i akompaniator, członek orkiestry symfonicznej, działającej co
najmniej do stycznia 1942 roku.
Afisz z koncertu pod dyrekcją Teodora Rydera, który odbył się w getcie łódzkim.
Współtworzył
dom kultury przy ulicy Krawieckiej 3 oficjalnie otwarty 1 marca 1941
roku, dawał koncerty fortepianowe, akompaniował (często występował
wspólnie z Bronisławą
Rotsztatówną,
dyrygował orkiestrą symfoniczną).
Orkiestra symfoniczna w getcie łódzkim.
(źródło fotografii: Lodz Ghetto Symphony Orchestra (musiques-regenerees.fr)
Kronika
Getta wspomina o czterech jego kompletnych koncertach w ciągu
następnych dwóch lat, z muzyką Beethovena, Liszta, Mendelssohna,
Pucciniego i Schuberta. Dla uczczenia sukcesu Domu Kultury Ryder i
inni czołowi muzycy getta zorganizowali zimą 1941 roku "koncert
jubileuszowy". Kronika getta
daje wyobrażenie o zbiorowej dumie z tych muzycznych ofert i ich
znaczeniu dla utrzymania morale:
W 1941 roku Dom Kultury wykonał swój setny z serii koncertów. Ten jubileuszowy koncert odbył się w ostatnim dniu roku i poświęcony był recitalowi skrzypcowemu Bronisławy Rotsztatówny z towarzyszeniem maestro [Teodora] Rydera. Program składał się z utworów Bacha, Głazunowa i Mozarta. Oprócz 100 koncertów, dom Kultury, który powstał 1 marca, zaprezentował 85 spektakli rewiowych... odbyły się dwa specjalne pokazy dla dzieci ... Koszt biletu waha się od 30 fenigów, podczas gdy pokazy dla pracowników fabryki kosztują od 20-30 fenigów.
Fot.
Theodor Ryder dyryguje orkiestrą symfoniczną getta łódzkiego w
latach 1940-41.
(YIVO
Institute.http://holocaustmusic.ort.org/places/ghettos/lodz/ryderteodor/)
Ryder
często występował z Bronisławą Rotsztatówną, która przed wojną była
solistką łódzkiej orkiestry symfonicznej, a jednym z najbardziej
udanych wydarzeń muzycznych w getcie był cykl trzech koncertów
Beethovena.
Bronisława (Bronka, Bronia) Rothstadt (Rotsztatówna Rodstadt), skrzypaczka.
Przeczytaj w baedekerze:Ostatni
udokumentowany koncert Rydera odbył się w czerwcu 1943 roku, kiedy
wystąpił jako pianista w mieszanym koncercie muzyki instrumentalnej
i pieśni – potem dom kultury zlikwidowano. Od tej pory koncerty
mogły się odbywać w prywatnych mieszkaniach, bądź, półoficjalne,
w siedzibie gettowego resortu papierniczego. W roku 1944 okupanci
skonfiskowali należące do mieszkańców getta instrumenty muzyczne.
Budynek dawnego Domu Kultury przy Krawieckiej 6, znanego łodzianom jako późniejsze kino "Halka", dzisiaj osiedlowy Supersam.
Przeczytaj w baedekerze:
Koncert w łódzkim getcie. Dom Kultury przy ulicy Krawieckiej 3.
Zarówno
Ryder, jak i Rotsztatówna zostali deportowani do Auschwitz jesienią
1944 roku.
Rotsztatównie udało się przetrwać okropności obozu, po
wyzwoleniu wróciła do Łodzi, by zostać solistką nowej orkiestry filharmonicznej. Teodor Ryder zginął w
sierpniu 1944 roku w Oświęcimiu (Auschwitz-Birkenau).
Źródła:
Andrzej
Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik Biograficzny,
tom I.
J
Baranowski. Łódzkie getto 1940-1944. Vademecum.
I
Fater. Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym.
Rubin.
Żydzi w Łodzi. Teatr Łódzki.
Słownik
Biograficzny Teatru Polskiego. Warszawa 1973
L Dobroszycki, red., 1984. Kronika getta łódzkiego, 1941-1944.
Przeczytaj
jeszcze:
"Republika", rok 1925.
Fot.
archiwalne i wycinki prasowe pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego i Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi
oraz stron:
"Republika", rok 1924.
"Republika", rok 1924.
"Republika", rok 1924.
"Republika", rok 1924.
Fot.
współczesne Monika Czechowicz