baedeker łódzki: "Drzewo życia". Chava Rosenfarb.

Na jednej ze ścian Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi powstał mural, który stanowi odniesienie do twórczości Patronki Roku 2023 – Chavy Rosenfarb. Autorką projektu jest Aleksandra Ignasiak – malarka, performerka, twórczyni instalacji stałych i efemerycznych w przestrzeni publicznej, związana z Akademią Sztuk Pięknych w Łodzi.

Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.

Drzewo życia. Projekt Aleksandry Ignasiak inspirowany twórczością Chavy Rosenfarb. 2023.

Chava Rosenfarb, fotografia przedwojenna (1923-2011)

(źródło fotografii: A Tale of Two Writers: Chava Rosenfarb and Zenia Larsson - Tablet Magazine)

Urodziła się w Łodzi, gdzie spędziła dzieciństwo. Ojciec był kelnerem, zaś matka pracowała w jednej z fabryk w Łodzi. Oboje byli zeświecczonymi Żydami związanymi z organizacją Bund. W momencie wybuchu II wojny światowej uczyła się w prowadzonej przez Bund szkole im. Włodzimierza Medema w Łodzi, gdzie językiem wykładowym był jidisz. Podczas wojny mieszkała z rodziną w łódzkim getcie, gdzie zaczęła pisać wiersze i została wciągnięta przez Symchę Bunim Szajewicza do kręgu poetów i pisarzy tworzących w jidisz. W tym czasie zaprzyjaźniła się także z Zenią Marcinkowską, z którą później przez lata prowadziła korespondencję.

W 1944 w ramach likwidacji getta została wywieziona wraz z siostrą i matką do obozu Auschwitz, następnie rodzina pracowała w obozie Sasel (podobóz obozu koncentracyjnego Neuengamme). Po zniszczeniu obozu przez nalot dywanowy Hamburga, została przewieziona wraz z matką i siostrą do obozu Bergen-Besen. Wygłodzoną i chorą na tyfus rodzinę uratowało przed śmiercią wyzwolenie obozu przez armię brytyjską 15 kwietnia 1945 roku.

Chava Rosenfarb w Londynie, rok 1949.

(źródło: Call for papers for Polish conference honoring Yiddish writer Chava Rosenfarb – The Forward)

Po wyzwoleniu osiedliła się pierwotnie w Belgii, gdzie wzięła ślub z Henrykiem Morganalerem i utrzymywała się jako nauczycielka w miejscowej szkole. W 1950 roku wyemigrowała wraz z mężem do Kanady, gdzie osiedliła się na stałe w Montrealu. W tym samym roku urodziła córkę, Goldie Morgentaler, która później została profesorem literatury na Uniwersytecie w Lethbridge i tłumaczką oraz propagatorką twórczości swojej matki. Z Henrykiem miała też drugie dziecko, syna Abrahama.

Po rozwodzie z Henrykiem Morganalerem w połowie lat 70. XX wieku związała się z Simkha-Binem Wienerem, współwłaścicielem Astronaut Travel Agency z Melbourne, którego znała z czasów dzieciństwa.

Chava Rosenfarb i Simkha (Szymcha) Wiener, Montreal (1972).

W latach 70. i 80. mieszkała z Wienerem częściowo w Melbourne i częściowo w Kanadzie. W 1998 osiedliła się na stałe w Toronto, a następnie w 2003 przeniosła się do Lethbridge, gdzie pozostała pod opieką swojej córki aż do śmierci.

Pierwszą opublikowaną pracą Chavy Rosenfarb był tomik poezji „The ballad of yesterday’s forest” wydany w Londynie w 1947 roku. Druga książka, „The song of the Jewish waiter Abram” miała formę poematu upamiętnia życie jej ojca, który zmarł w transporcie do obozu w Dachau. W 1966 roku na deskach Narodowego Teatru Habima w Tel Awiwie wystawiono jej dramat „Der foigl fun geto” poświęcony postaci lidera powstania w getcie w Wilnie.

W 1972 roku ukazała się jej najbardziej znana powieść „Drzewo Życia”, nad którą pracowała od lat 50. XX wieku. Trzytomowe dzieło opisuje życie jej rodziny oraz kręgu przyjaciół w łódzkim getcie.

Druga jej powieść „Bociany” opisuje życie pary żydowskiej przybywającej z tytułowego miasteczka do Łodzi. Powieść ta jest oparta na wspomnieniach matki autorki. W latach 80. XX wieku opublikowała w czasopiśmie Di goldene keyt serię opowiadań opisujących losy jej znajomych i przyjaciół którzy przeżyli holokaust. Przetłumaczone na angielski przez jej córkę opowiadania te zostały opublikowane w Kanadzie w 2005 roku.

Po wydanej w 1972 roku trylogii "Drzewo życia" opowiadającej o łódzkiej społeczności żydowskiej w latach 1939-1944, która kończy się likwidacją łódzkiego getta i wywiezieniem

tysięcy ludzi na śmierć, czytelnicy chcieli, by autorka opisała wcześniejsze losy bohaterów i symbolicznie unieśmiertelniła różnorodną społeczność polskich Żydów. Chcieli przeczytać o życiu, o początku, o miłości. Tak powstały "Bociany" i kolejne części tej historii.

Choć autorka podkreśla, że jej literatura to fikcja literacka, nie dokument, książki Rosenfarb są w znaczącym stopniu oparte na rodzinnej historii i można doszukiwać się w nich autentycznych postaci, wydarzeń i miejsc. Nie brak w nich jednak pięknych literackich obrazów stworzonych przez wyobraźnię autorki inspirowaną bogactwem tradycji, literatury i kultury jidysz.

W tomie "Między miasteczkiem i Łodzią" poznajemy sztetl Bociany z początku XX wieku oraz biedną robotniczą Łódź w przededniu wybuchu I wojny światowej i tuż po niej. Pomiędzy nimi rozgrywa się opowieść, w której nieustannie ściera się tradycja z nowoczesnością, religia z polityką, miłość z nienawiścią, dobro ze złem.

Chava Rosenfarb tworzyła wyłącznie w języku jidisz, głównie z myślą o czytelnikach z jej własnego kręgu kulturowego. Jednak w 2000 r. nakłoniona przez córkę zdecydowała się sama przetłumaczyć na angielski i wydać „Bociany” oraz „Of Lodz and Love”. Według słów jej córki w swojej twórczości świadomie unikała opisywania rzeczywistości obozów zagłady. „Drzewo Życia” świadomie kończy się z dniem likwidacji łódzkiego getta. Jedynym wyłomem w tej zasadzie jest powieść "Briv tsu Abrashn", w której autorka odnosi się do swoich wspomnień obozowych w formie listów pisanych już po wojnie do męża żyjącego w Niemczech.

Jeszcze za jej życia promocją jej twórczości zajęła się jej córka, która przetłumaczyła na angielski większość jej twórczości i prowadzi stronę internetową poświęconą swojej matce. W 2011 roku kandayjskie radio CBC nagrało i wyemitowało serię programów dotyczących życia i twórczości Chavy Rosenfarb.

Twórczość Chavy Rosenfarb w jidisz, a także tłumaczenia jej książek otrzymały łącznie kilkanaście nagród. M.in. otrzymała dwukrotnie nagrodę Mangera, przyznawaną najwybitniejszym pisarzom tworzącym w jidysz.

Chava Rosenfarb długo pozostawała zupełnie nieznana w Polsce. W 2018 roku promocją i tłumaczeniem jej twórczości zajęło się Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, które uzyskało grant na wydanie polskiego tłumaczenia „Drzewa Życia” a następnie „Bocianów” i „Między miasteczkiem i Łodzią”.

W 2022 roku Rada Miasta Łodzi postanowiła uczcić pisarkę ogłaszając rok 2023 rokiem Chavy Rosenfarb.

"Drzewo życia", mural na ścianie budynku Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.

Jesienią 2023 roku odbyło się symboliczne odsłonięcie tablicy na pasażu łączącym Wigencję z ul. Roosevelta, któremu oficjalnie zostało nadane imię Chavy Rosenfarb.

Przeczytaj w baedekerze:

WIGENCJA/ PINOKIO. Sienkiewicza 75/77. (baedekerlodz.blogspot.com)

Wizerunki Chavy Rosenfarb, pojawiły się na łódzkich Bałutach. Projekt i autorzy:Darek Paczkowski, współpraca: Monika Krajewska. 3FALA ,Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.

Chava Rosenfarb

(źródło fotografii: Rok Chavy Rosenfarb / wydarzenia - Centrum Dialogu im. Marka Edelmana)

Ważniejsze publikacje:
Di balade fun nekhtikn vald (די באלאדע פון נעכטיקן וואלד, ang. The ballad of yesterday’s forest), Londyn, 1947
Dos lid fun yidishn kelner Abram (דאס ליד פון דעם יידישן קעלנער אבראם, ang. The song of the Jewish waiter Abram)
Geto un andere lider (געטא און אנדערע לידער ang. Ghetto and other poems)
Aroys fun gan-eydn (ארויס פון גן-עדן, ang. Out of Paradise)
Der foigl fun geto (דער פויגל פון געטא, ang. The bird of the ghetto) 1966
Der boim fun lebn (1972) (pol. Drzewo życia, ang. The Tree of Life), University of Wisconsin Press, 2004; and Scribe, Melbourne, Australia, wyd. polskie: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Łódź 2015-2019, ISBN 978-83-63182-29-8 [11] (pierwszy tom)
באָטשאַני , Syracuse University Press, 2000, polskie tłumaczenie: Bociany. Opowieść o sztetlu, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Łódź 2022, ISBN 978-83-63182-54-0
Bociany and Of Lodz and Love, Syracuse University Press, 2000., wyd polskie: Między miasteczkiem i Łodzią. Opowieść o miłości, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Łódź 2020, ISBN 978-83-631-8250-2
Survivors: Seven Short Stories, Cormorant Books, 2005