baedeker łódzki: 2025

Jeden ze współczesnych budynków znajdujących się przy ulicy Piotrkowskiej. Jest to budynek mieszkalny, wielorodzinny, zajmujący dwie dawne działki: przy Piotrkowskiej 103 i 105. Został zaprojektowany przez architekta Bolesława Kardaszewskiego w latach 70. ubiegłego stulecia.

Bolesław Kardaszewski (1931-2000)

- architekt, wykładowca akademicki Politechniki Łódzkiej i polityk, poseł na sejm PRL VII kadencji.

(źródło fotografii: Bolesław Kardaszewski - Życie i twórczość | Artysta | Culture.pl)

Budynek ma wyraźne gzymsy górne i odcięty szerokim gzymsem parter oraz zachowany podział na dwie elewacje podkreślające dawną zabudowę i wcześniejszy podział na dwie parcele przy Piotrkowskiej 103 i 105. Fasada ozdobiona jest charakterystycznymi „antyoknami” i balkonami. Nieruchomość należy do Osiedla Katedralna.

Można dyskutować o jego urodzie, i o tym, czy dobrze wpisuje się w zabudowę pierzei ulicy Piotrkowskiej - ale baedeker tej dyskusji nie podejmie - i przypomnijmy sobie wcześniejszą zabudowę w tym miejscu przy ulicy Piotrkowskiej:

Początek lat 70. ubiegłego stulecia. Parterowy budynek przy Piotrkowskiej 103 (i fragment zabudowy przy Piotrkowskiej 105) przed wyburzeniem.

(źródło fotografii: Dom Wydawniczy Księży Młyn)

Rok 1973, Piotrkowska 105.

(źródło fotografii: MKZ w Łodzi)

Dzisiaj sięgniemy do historii posesji przy Piotrkowskiej 105 (do 1850 roku nr 145, później 757).

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: NUMERACJA ULICY PIOTRKOWSKIEJ

oraz:

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 103. Powroźnik Maksymilian Fritz i… architekt Bolesław Kardaszewski.

Na mocy Protokołu Deklaracyjnego, spisanego w 1833 roku, plac nr 145 przy ulicy Piotrkowskiej (dzisiaj Piotrkowska 105) objął tkacz przybyły z Prus, Jan Dawid Kessler.

Nowy właściciel zobowiązał się do utrzymywania w ciągłym ruchu fabryki tkanin bawełnianych składającej się z 3 warsztatów, oraz do wystawienia w przeciągu najdalej lat dwóch na obranym jako wyżej placu domu drewnianego jednofamilijnego.

Kessler wywiązał się z przyrzeczenia i zbudował na tej parceli drewniany dom. W 1849 roku sprzedał nieruchomość tkaczowi Henrykowi Holzschuherowi.

Henryk Holzschuher (1814-1865) urodził się w Bawarii. Po przybyciu do Łodzi rodzina Holzschuherów była zameldowana pod ówczesnym adresem Piotrkowskiej 134 na Nowym Mieście (dzisiaj Piotrkowska 15).

Piotrkowska 15.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 15 - Théâtre Optique Parisien

Henryk Holzschuher przewodził łódzkiej grupie wyznaniowej braci morawskich. Dom Modlitwy morawczyków stanął przy Andrzeja 761d (później Andrzeja 12, obecnie zachodnia jezdnia al. Kościuszki), po wytyczeniu placów po południowej stronie ulicy Andrzeja, powstałych z parcelacji działek Piotrowskiej 97, 99 i 101. Utworzenie ulicy Spacerowej, pomiędzy ulicą Zieloną i Andrzeja, dało impuls do jej przedłużenia i wytyczenia ulicy Nowo Spacerowej.

"Rozwój", rok 1899.

Nowo Spacerowa, biegnąca pomiędzy ulicą Andrzeja i Anny (dzisiaj al. Mickiewicza), funkcjonowała przez długi czas tylko na odcinku Rozwadowska (dzisiaj Zamenhofa) - Anny. Północny wylot Nowo Spacerowej, na wysokości Andrzeja 12, blokowała nieruchomość morawczyków.

"Rozwój", rok 1899.

Wieloletni spór z władzami Łodzi o wyznaczenie satysfakcjonującej morawczyków lokalizacji nowej nieruchomości, został zakończony dopiero w 1910 roku. Od przełamania pierwszych lodów, do połączenia ulicy Spacerowej z Nowo Spacerową, upłynęło jednak jeszcze kilka lat.

"Rozwój", rok 1900.

Dom modlitwy braci morawskich został wyburzony w 1914 roku. Kilka miesięcy wcześniej, w listopadzie 1913 roku poświęcono nową świątynię morawczyków przy ulicy Pańskiej 56 (dzisiaj Żeromskiego 56).

Zbór braci morawskich, zdjęcie z początku XX wieku.
...i stan z 2021 roku, obiekt przeżył dewastację i pożary.

"Łodzianin", kalendarz informcyjno-adresowy, rok 1899.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Kościół Ewangelicko-Augsburski w Łodzi... i dawny zbór braci morawskich.

Po śmierci Henryka Holzschuhera, w 1865 roku i przeprowadzeniu procesu spadkowego, w kwietniu 1867 roku nieruchomość przy Piotrkowskiej 105 wystawiono na publiczną licytację. Najwyższe postąpienie, w kwocie 3500 rubli srebrem, złożył Franciszek Kindermann jr. i tym samym stał się jedynym właścicielem nieruchomości. Kontraktem podpisanym w Magistracie, w czerwcu 1867 roku, Kindermann jr. sprzedał nieruchomość Franciszkowi Müllerowi.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

Na początku lat 70., kiedy posesja przeszła w ręce Karola Bennicha, wystawiono jednopiętrowy dom frontowy. Dom powstał prawdopodobnie ok. 1873 roku, o czym może świadczyć pożyczka 7.400 rubli, jaką Bennich zaciągnął w grudniu 1872 roku, w nowo powstałym Towarzystwie Kredytowym m. Łodzi.

"Führer durch Lodz", 1898.

Pod koniec lat 70. Bennich wykupił grunt działki.

Od początku XX wieku posesja należała do Spółki Akcyjnej Manufaktura Wełniana "Karol Bennich".

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1902

Parter budynku frontowego mieścił kantor i skład przedsiębiorstwa.

Lodzer Informations und Hause Kalender, 1910.

Taryfa domów z 1920 roku wymienia nadal Spółkę Akcyjną "Karol Bennich" jako właściciela.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

Karol Bennich (1842-1905)

Karol Bennich urodził się w Łodzi, był synem Augusta i wnukiem Krystiana Gottlieba Bennicha.

W 1864 roku Karol Bennich ożenił się z Augustyną Dems (Thems). Z tego związku przyszli na świat: Oskar (ur. 1865), Reinhardt (ur. 1867), Emma (ur. 1869), Albert (ur. 1870), Otylia (ur. 1872), Edward (ur. 1874), Helena (ur. 1876), Alfred (ur. 1881), Karol (ur. 1884).

Łódzki Park Kultury Miejskiej. Dom rodzinny Karola Bennicha przeniesiony z ulicy Wólczańskiej 68.

Młody Bennich, pomimo skromnych zasobów finansowych, już w wieku 23 lat otworzył ręczną tkalnię serwet i wyrobów wełnianych.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Łódzki Park Kultury Miejskiej. Wystawa stała “Łódzkie mikrohistorie. Ludzkie mikrohistorie”.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1908.

Piotrkowska 105, widok od al. Kościuszki.

Pierwsze działania przemysłowe Karola Bennicha miały miejsce przy Piotrkowskiej 105, gdzie uruchomił ręczną fabrykę kortów, chustek wełnianych i serwet.

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung" 1863-1913.

Wólczańska 66/70.

W pierwszej połowie lat 90. XIX wieku powstały nowe obiekty fabryczne. Mechaniczna przędzalnia i tkalnia zostały wystawione przy obecnej ulicy Wólczańskiej 66-70.

Wólczańska 66/70.

Po II wojnie światowej zakład przejęło państwo, powstały tutaj Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Lido".

"Dziennik Popularny", rok 1978.

Mural reklamowy na szczytowej ścianie Zakładów przy Wólczańskiej/ fot. baedeker łódzki, rok 2014.

Mural Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego "Lido" zasłania dzisiaj reklama.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Mural reklamowy Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego "Lido"

oraz:

baedeker łódzki: FABRYKA WYROBÓW WEŁNIANYCH KAROLA BENNICHA.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1914.

Główny obiekt stanął w poprzek posesji, na froncie wytyczonej już ulicy Nowo Spacerowej (dzisiaj al. Kościuszki 49/51).

Na przełomie XIX i XX wieku poczyniono następne poważne inwestycje. W 1900 roku utworzono spółkę akcyjną, która w 1905 roku, w roku śmierci założyciela, rozpoczęła produkcję w nowych zabudowaniach przy ulicy Łąkowej (dzisiaj Łąkowa 11). Przed I wojną światową przedsiębiorstwo zatrudniało 1200 osób.

Łąkowa 11.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: FABRYKA WYROBÓW WEŁNIANYCH KAROLA BENNICHA.

"Rozwój", rok 1905.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1909.

Informator Handlowo-Przemysłowy, rok 1911.

W okresie międzywojennym przedsiębiorstwo nie wróciło już do wcześniejszej świetności. W 1935 roku powstała Przędzalnia i Tkalnia Zarobkowa "Karol Bennich", która dzierżawiła urządzenia od postawionego w stan likwidacji przedsiębiorstwa Spółka Akcyjna Manufaktura Wełniana "Karol Bennich".

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: „Pałac Pod Ptasimi Głowami” - dom Reinhardta Bennicha.

Na początku XX wieku syn Karola, Reinhardt Bennich, wystawił secesyjną rezydencję przy ulicy Długiej 89 (dzisiaj Gdańska 89). Autorem projektu był Dawid Lande.

Dawid Lande (1868-1928)

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: DAWID LANDE - architekt związany z Łodzią.

oraz:

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 7 - DOM DAWIDA LANDE.

Około 1910 roku rodzina Bennichów zbudowała willę na ówczesnej ulicy Badylowej (później Helenówek, Stalingradzka, obecnie ulica Leopolda Okulickiego-Niedźwiadka 23).

Dawna willa rodziny Bennichów przy ulicy gen. Niedźwiadka-Okulickiego 23.

oraz:

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: Willa Karola Bennicha syna (nazywana również willą Wilhelma Hüffera)

Wróćmy na ulicę Piotrkowską.

W okresie międzywojennym przy Piotrkowskiej 105 mieściło się biuro sprzedaży Zakładów Włókienniczych Karola Buhle.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

Więcej o przedsiębiorstwie Karola Buhle przeczytasz w baedekerze:

baedeker łódzki: Willa Karola Teodora Buhle i... miejsce po "Zakładach Włókienniczych Karol T.Buhle"

"Hasło Łódzkie", rok 1928.

Od 1928 roku do wybuchu II wojny światowej przy Piotrkowskiej 105 mieściła się księgarnia warszawskiej firmy "Gebethner i Wolff”.

"Hasło Łódzkie", rok 1929.

Rodzina Gebethnerów przybyła w XVII wieku z Niemiec do Krotoszyna w Wielkopolsce. Protoplastą rodu w Polsce był Jerzy Fryderyk Gebethner (1727–1797) urodzony w Krotoszynie. Zmarł w Warszawie, pozostawiając syna Gottfrieda Augusta (1759–1823). Gottfried August, ożeniony z Anną Reginą Raschke (1767–1836), dochował się trzech synów i dwóch córek. Jeden z synów Gottfrieda Augusta, Wilhelm Fryderyk (1797–1872), otworzył przy ulicy Tamka w Warszawie zakład produkujący mydło i świece stearynowe. W 1827 roku został wpisany do ksiąg obywateli miasta Warszawy. Walczył w powstaniu listopadowym w szeregach Gwardii Narodowej. W drugiej połowie XIX wieku Wilhelm Fryderyk Gebethner, po zamknięciu zakładu przy ulicy Tamka, został urzędnikiem Dyrekcji Głównej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Wilhelm Fryderyk miał trzech synów, z których dwóch, Jan Feliks i Gustaw Adolf, odegrało istotną rolę w życiu kulturalnym Warszawy i Polski. Gustaw Adolf Gebethner (1831–1901) odbywał praktykę księgarską u Rudolfa Friedleina, gdzie poznał swego przyszłego wspólnika Roberta Wolffa. 4 września 1857 roku Gustaw Adolf otrzymał zezwolenie Zgromadzenia Kupców na założenie księgarni. Pod zezwoleniem podpisali się starsi zgromadzenia Krzysztof Brun i Teofil Fukier. W listopadzie 1857 roku w kordegardzie pałacu Potockich (obok Hotelu Europejskiego) na Krakowskim Przedmieściu z inicjatywy Gustawa Gebethnera i Roberta Wolffa została otwarta księgarnia pod szyldem „Gustaw Gebethner i spółka”:

"Rozwój", rok 1908.

Siedziba firmy na Krakowskim Przedmieściu.

Była to księgarnia naukowa, ze sztycharnią nut, od 1872 roku występująca pod nazwą: „Gebethner i Wolff”. Tu wydano dzieła muzyczne Stanisława Moniuszki i liczne pozycje literatury polskiej, w tym powieści Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej i Władysława Reymonta oraz lektury szkolne i tanie podręczniki dla wszystkich typów szkół.

"Kurier Warszawski:, rok 1869.

"Kurier Warszawski", rok 1869.

W 1879 roku Jan Feliks Gebethner przy ul. Krakowskie Przedmieście 15 nad księgarnią otworzył skład fortepianów, który po jego śmierci prowadzili synowie: Kazimierz i Stefan. Firma przetrwała do 1939 roku.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1900.

W 1867 roku spółka „Gebethner i Wolff” nabyła dziennik „Kurier Warszawski”, a 20 lat później sprzedała ten tytuł prasowy, aby kupić „Kurier Codzienny” i „Tygodnik Ilustrowany”. W dwudziestoleciu międzywojennym doszły jeszcze: dziennik „Przegląd Sportowy” i magazyn ilustrowany „Naokoło Świata”.

"Rozwój", rok 1910.

Dziennik Urzędowy Komisariatu Ludowego m. Łodzi, rok 1919.

Firma posiadała kilkanaście księgarń m.in. na Krakowskim Przedmieściu, przy ulicy Zgoda w Warszawie, w Łodzi, Krakowie, Wilnie, Lublinie, Zakopanem…

Siedziba firmy "Gobethner i Wolff" w Zakopanem.

W 1925 roku otwarto księgarnię w w Paryżu, która istniała tam do roku 1935.
Jan Stanisław Gebethner (1894–1981), wnuk Gustawa Adolfa, i Jakub Mortkowicz powołali w 1918 roku Polskie Towarzystwo Księgarń Kolejowych RUCH sp. z o.o. W 1935 roku ta spółka posiadała 700 punktów sprzedaży w całej Polsce. W 1929 roku spadkobiercy Jana Roberta Gebethnera odkupili udziały spadkobierców Roberta Wolffa. Jednak firma do końca istniała pod nazwą „Gebethner i Wolff”, a jej kierownictwo spoczęło w rękach Jana Stanisława Gebethnera.

Gazeta "Rozwój", rok 1911.

Po wybuchu wojny Niemcy przejęli wydawnictwo i większość nieruchomości firmy. Mimo to Jan Stanisław Gebethner dalej prowadził księgarnie przy ulicy Zgoda 12 i przy ul. Targowej 48, w których m.in. potajemnie rozprowadzał książki wojskowe do celów konspiracyjnych. Zygmunt Maksymilian Gebethner (ur. 1923), syn Jana, był żołnierzem AK, został ciężko ranny w powstaniu warszawskim, za zasługi w boju został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Po powrocie z niewoli niemieckiej w 1945 roku, wspólnie z ojcem, wznowił działalność w oparciu o jedyną ocalałą księgarnię na Pradze, przy ulicy Targowej.

Firma Gebethner i Wolff istniała do 1973 roku, w którym uległo zakończeniu w sądzie postępowanie upadłościowe wszczęte w 1960 roku. Choć w 1950 roku firma – jak wszystkie wydawnictwa prywatne – utraciła prawo wydawania książek, to jednak zezwolono na dokończenie edycji dzieł wszystkich Władysława Reymonta. Ostatnie tomy tej edycji ukazały się w 1952 roku. W 1958 roku została wydana ostatnia książka, z ilustracjami Mariana Walentynowicza „Filonek i jego przyjaciel”:

Zygmunt Gebethner przeszedł w latach 50. do pracy w Państwowym Wydawnictwie Naukowym. W 1990 roku reaktywował w Warszawie firmę pod nazwą „Gebethner i Spółka”, która specjalizowała się w druku podręczników do nauki języków obcych, działała do 1997 roku.

August Robert Wolff urodził się 10 stycznia 1833 roku w Zgierzu. Był polskim księgarzem i wydawcą prasy i książek oraz działaczem patriotycznym więzionym podczas Powstania Styczniowego.

Wolff praktykę zawodową odbył w warszawskiej księgarni Franciszka Spiessa i Rudolfa Friedleina . Tam poznał Gustawa Adolfa Gebethnera (1831-1901), z którym w 1857 r. założył księgarnię oraz legendarne wydawnictwo o nazwie „Gebethner i Wolff” z filiami na terenie całego kraju, a także w Paryżu i Nowym Jorku. Spółka, której dewizą było:

„Nie można być tylko kupcem, trzeba wydawać pewne książki dla honoru domu„…

słynęła z wydań dzieł literatury polskiej, ludowej i muzycznej.

August Robert Wolff wziął udział w Powstaniu Styczniowym 1863 roku. W ich księgami mieścił się skład materiałów powstańczych. Za przechowywanie rękopisów nadsyłanych pocztą i przeznaczonych dla prasy powstańczej, a także dystrybucje zakazanych przez cara książek Wolff wraz z Gebethnerem zostali uwięzieni w cytadeli warszawskiej. Po powstaniu księgarze nadal rozwijali przedsiębiorstwo – August Wolff zajmował się sprawami wewnętrznymi firmy, zaś Gebethner reprezentował ją na zewnątrz. Firma wydawała najwybitniejsze dzieła pisarzy polskich m.in.: A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Z. Krasińskiego, A. Fredry, J. I. Kraszewskiego, B. Prusa; prace naukowe historyków – M. Bobrzyńskiego , S. Smolki, J. Szujskiego i innych. Wydawali również podręczniki szkolne, popularne serie wydawnicze i wydawnictwa ozdobne, bogato ilustrowane. Nakładem spółki ukazywały się również tak poczytne tytuły jak „Tygodnik Ilustrowany” i „Kurier Codzienny”. Z okazji jubileuszu 25-lecia firmy w 1882 roku wraz z Gebethnerem utworzyli Kasę Przezorności i Pomocy dla Warszawskich Pomocników Księgarskich. Wolff udzielał się również społecznie jako członek wielu organizacji społecznych, m.in.: Towarzystwa Rolniczego, Zgromadzenia Kupców, Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności i Towarzystwa Muzycznego. Wspomagał darami książkowymi biblioteki więzienne w Warszawie. Zmarł 20 sierpnia 1910 roku w Sopocie.

"Łodzianka", rok 1903.

"Rozwój", rok 1905.

Firma "Gebethner & Wolff" miała także skład nut i skład fortepianów oraz pianin przy Piotrkowskiej 46.

"Łodzianin", rok 1893.

"Bluszcz", rok 1921.

"Echo", rok 1930.

Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 18 - „Gebethner i Wolff”.

oraz:

baedeker łódzki: PIOTRKOWSKA 46 – „Dom Müllera”.

Działa tu także księgarnia M. Arct i S-ka, będąca łódzkim oddziałem Księgarni Wojskowej Ministerstwa Spraw Wojskowych. Oferowała beletrystykę, poezję, dzieła naukowe, podręczniki, książki dla dzieci i młodzieży, powieści i dzieła naukowe w języku francuskim oraz nuty. Przy księgarni działała wypożyczalnia książek.