Rezydencja „Księży Młyn”, dawny pałac Herbstów

Willa Edwarda i Matyldy (z domu Scheibler) Herbstów wchodzi w skład kompleksu fabryczno-mieszkalnego na Księżym Młynie, który był własnością Karola Wilhelma Scheiblera (1821-1881) – twórcy największego przedsiębiorstwa włókienniczego branży bawełnianej na ziemiach  polskich. Najbogatszy przemysłowiec Łodzi skupił w swym ręku prawdziwe imperium, na które składały się cztery kompleksy fabryczno-mieszkalne, co stanowiło na początku XX wieku 1/7 części miasta.

.„Księży Młyn” to największy w Łodzi planowo założony zespół składający się z budowli fabrycznych, rezydencji ich właściciela oraz osiedla domów robotniczych wraz z budynkami o charakterze socjalnym. Powstał w latach 1870-1877 i był prawdopodobnie dziełem jednego architekta – Hilarego Majewskiego (1838-1892). Został zaplanowany jako całość tworząc przejrzysty układ, w pełni funkcjonalny z zachowaniem symetrii i regularności zabudowy. Stanowił zamkniętą całość, samowystarczalną dzielnicę, niezwykłe miasto w mieście.

Jednym z elementów tego zespołu fabryczno-mieszkalnego była rezydencja fabrykanta. Willa była prezentem ślubnym Karola Scheiblera dla jego najstarszej córki Matyldy Zofii (1856-1939) i jej męża Edwarda Herbsta (1844-1921).

Edward August Maurycy Herbst 

- urodził się 21 października 1844 roku w Radomiu, zmarł 6 czerwca 1921 w Sopocie –  przemysłowiec (włókiennictwo), syn Edwarda (kupca, przybyłego z Saksonii) i Ludwiki z Vonderheidenów. Był absolwentem Warszawskiej Szkoły Handlowej. Rozpoczął pracę w fabryce Karola Scheiblera w 1869 roku. W 1874, po kilku latach kariery zawodowej, został dyrektorem zarządzającym przedsiębiorstwem, a po ślubie z najstarszą córką Scheiblera Matyldą stał się współwłaścicielem fabryki.

Na otrzymanym w posagu folwarku, ciągnącym się na wschód od fabryki, wzniesiono w 1876 willę dla nowożeńców według projektu architekta Hilarego Majewskiego.

Po śmierci Karola Scheiblera w 1881 Edward Herbst wraz ze spadkobiercami Scheiblera, synami Karolem i Adolfem oraz zięciem Georgiem von Kramstem, utworzyli spółkę akcyjną, której głównym dyrektorem został Herbst.

Był mecenasem „Dziennika Łódzkiego”, któremu w 1885 kupił drukarnię; wieloletnim prezesem Banku Handlowego w Łodzi.

Zakupiony w Sopocie niewielki dom letniskowy rozbudował w 1896 do kształtu wieloobiektowej rezydencji (willa przy ulicy T. Kościuszki 29), w której coraz częściej przebywał przed wybuchem I wojny światowej, aż w końcu w 1919 roku  zamieszkał w niej na stałe wraz z żoną i gdzie zmarł. W kręgu tamtejszej polskiej społeczności był znanym filantropem na jej rzecz, np. sfinansował zakup trzech dużych dzwonów dla nowo budowanego kościoła „Gwiazda Morza”, za znaczną w tamtych czasach sumę 7500 mk, ale też angażował się finansowo przy budowie sopockiego hotelu „Werminghoff”.

Za gorliwość okazaną przy dziele budowy cerkwi św. Aleksandra Newskiego w Łodzi przy ul. Widzewskiej (ob. ul. Kilińskiego 56) został odznaczony w październiku 1884 orderem Świętego Stanisława II klasy. W październiku 1888 roku otrzymał Order Świętej Anny II klasy.

Został pochowany w Sopocie. Syn Herbsta, Leon był ostatnim właścicielem willi Herbstów przy ul. Przędzalnianej w Łodzi.

"Rozwój", rok 1921.

"Rozwój", rok 1921.

Matylda Zofia Herbst

- najstarsza córka Karola Wilhelma Scheiblera i Anny Scheibler (z domu Werner). Urodziła się w 1856 roku. W 1875 roku wyszła za mąż za Edwara Augusta Herbsta, dyrektora generalnego w zakładach ojca. Zmarła w 1939 roku w Sopocie.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny do "Kuriera Łódzkiego", rok 1939.

Usytuowanie willi Herbstów było ściśle związane z budową całego kompleksu na Księżym Młynie, a bezpośrednie sąsiedztwo fabryki tworzyło z nią strukturalną całość, co nawiązywało do idei „wspólnego dachu nad mieszkaniem i produkcją”.

Dzisiaj Rezydencja „Księży Młyn” – to unikatowe w skali kraju i Europy muzeum wnętrz fabrykanckich z przełomu XIX i XX wieku.

Jest to willa dwukondygnacyjna, nawiązująca do dojrzałego renesansu włoskiego, oparta na klasycznych wzorcach Andrei Palladio i Sebastiano Serlio.

Willa położona jest nad stawem, w parku, wraz z budynkami gospodarczymi i okazałą oranżerią. Elewacje posiadają szlachetne proporcje, z umiarkowanie zastosowanym detalem w postaci boniowania, zakończenia okien trójkątnymi naczółkami, oflankowania okien pilastrami i półkolumnami o różnych kapitelach, oraz ozdobnych krat w oknach parteru.

Reprezentacyjne wejście do willi, osłonięte kolumnowym portykiem znajduje się w północnej elewacji.

W środkowym ryzalicie fasady zachodniej na uwagę zasługuje nisza w formie aediculi, w której umieszczona została figurka prządki – symbol przemysłowej działalności właścicieli. Podobną alegorię przedstawia witraż klatki schodowej.

Bogaty był też zespół budynków pomocniczych willi.

Rozbudowane zaplecze gospodarcze rezydencji stanowi trzyskrzydłowa oficyna.

W oficynie zwanej szwajcarską ze względu na szachulcowe dekoracje piętra i kształt dachów mieściła się kuchnia, spiżarnia i inne pomieszczenia pomocnicze oraz pokoje mieszkalne na piętrze. 

W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku wzniesiono budynki stajni i wozowni. W znajdującym się w pobliżu piętrowym budynku z wieżą była powozownia, stajnia oraz mieszkania dla stajennych. 

Architektem budynku w stylu renesansu francuskiego, który powstał w latach 1891-1893 był Adolf Seligson (Zeligson). 

W pomieszczeniach urządzono galerię wystaw czasowych gdzie odbywają się wystawy zarówno sztuki dawnej, jak i współczesnej.

STRONA GALERII SZTUKI DAWNEJ: TUTAJ 

Do zespołu willowego przylega nieregularny ogród wzorowany na parkach angielskich.

Całość otoczona była ogrodzeniem z dwiema kordegardami, zachowanymi do dziś.

Ogród rozpościerający się nad stawem, z założeniem ogrodowo-parkowym dodaje malowniczości całej posiadłości. W sąsiedztwie znajdował się stuhektarowy majątek rolny.

W roku 1877 willę powiększono o dobudowaną salę balową utrzymaną w stylu klasycystycznym (wiktoriańskim) i oranżerię.

Dziś w oranżerii można napić się dobrej kawy.

Willa była zamieszkana przez Herbstów najprawdopodobniej do końca 1941 roku. Leon Herbst (1880-1942), który odziedziczył rezydencję po rodzicach zmarł bezpotomnie w Wiedniu.

Po wojnie w wyniku zmian ustrojowych zmienili się również użytkownicy budynku, który z czasem zatracił swój pierwotny układ wnętrz poddawanych stopniowej dewastacji.

W 1972 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków. Do dawnej świetności przywróciło je Muzeum Sztuki. Muzeum posiadające bogatą kolekcję mebli i rzemiosła artystycznego stanowiącego w swoim czasie wyposażenie fabrykanckich rezydencji wystąpiło z inicjatywą urządzenia wnętrz stylowych bogatego mieszczaństwa z przełomu XIX i XX wieku. 

"Dzienik Łódzki", rok 1970.

W 1976 roku rozpoczął się długoletni remont, którego celem było odtworzenie pierwotnej koncepcji architekta. Na podstawie przekazów źródłowych, dokumentacji fotograficznej oraz w wyniku analizy porównawczej innych budowli tego typu odtworzono wnętrza podkreślające specyficzny charakter domu łódzkiego przemysłowca końca XIX wieku.

"Dziennik Łódzki", rok 1990.

Willa posiada bardzo przejrzysty układ wnętrz z obszerną klatką schodową, salonem na osi oraz trzema pomieszczeniami w bocznych traktach.

Charakterystyczny układ pomieszczeń wyznaczał reprezentacyjny charakter parteru gdzie znajdowały się salony gościnne -

 - pokoje w stylu orientalnym...

Rodzinny charakter pokoi na piętrze zdominowane są przez apartamenty pana i pani domu.

- gabinety

... i sypialnie

Zachowane elementy wystroju świadczyły o bogatym wyposażeniu i różnorodności stylowej. 

Wnętrza w których odtworzono ich pierwszy układ wyposażone zostały w stylowe meble, bibeloty oraz obrazy pochodzące ze zbiorów własnych muzeum. 

Część kolekcji uzupełniono zakupami, część stanowią darowizny oraz nieliczne depozyty od osób prywatnych i innych muzeów. Wiele z tych przedmiotów stanowiło wyposażenie rezydencji łódzkich fabrykantów.

Z oryginalnego wyposażenia ocalało wiele stałych elementów wystroju – piece...

... boazerie, sztukaterie oraz większość witraży.

Cenną pamiątką po rodzinie Herbstów jest neobarokowy żyrandol, znajdujący się w reprezentacyjnym salonie lustrzanym. 

Jedynym pomieszczeniem, które zachowało swój pierwotny wystrój jest znajdujący się w południowo-wschodnim narożniku pokój myśliwski - 

-  w stylu niemieckiego renesansu, z bogatymi boazeriami ze scenami myśliwskimi w formie intarsji, kryjącymi różnego rodzaju szafki na akcesoria myśliwskie.

Rezydencja „Księży Młyn” została uroczyście otwarta jako muzeum wnętrz fabrykanckich w dniu 28 grudnia 1990 roku.

W1991 roku ze renowację rezydencji Muzeum Sztuki otrzymało honorowy medal „Europa Nostra 1990” przyznawany przez Międzynarodową Federację Towarzystwa Odnowy Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego z siedzibą w Hadze. Wręczenia medalu dokonał Prezes Fundacji Hans de Koster, a kopia odznaczenia została wmurowana w elewację willi. Członkiem organizacji „Europa Nostra” jest Towarzystwo Opieki nad zabytkami.

Rezydencja „Księży Młyn” jest pierwszym muzeum w Polsce, które otrzymało tę prestiżową nagrodę. Obecnie należy do najczęściej i najliczniej odwiedzanych muzeów w regionie łódzkim będąc integralną częścią unikalnego XIX-wiecznego zespołu mieszkalno-przemysłowego, w którym odnaleźć można klimat i swoisty urok fabrykanckiej rezydencji z XIX wieku.

Muzeum oprócz tradycyjnego zwiedzania oferuje dzieciom i młodzieży szkolnej lekcje muzealne, odbywające się w wybranych wnętrzach, dając możliwość poznania charakterystycznych dla XIX wieku stylów, kultury i obyczajowości.

W „Rezydencji „Księży Młyn” odbywają się koncerty, których repertuar i oprawa nawiązuje do XIX-wiecznych salonów muzycznych oraz Łódzkie Spotkania Historyczne popularyzujące historię i dziedzictwo kulturowe Łodzi i regionu łódzkiego.

Oficjalna strona muzeum: TUTAJ

Rezydencja „Księży Młyn” stanowi dzisiaj perełkę w łódzkiej architekturze willowej XIX wieku.

Pałac Herbsta
Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi
ul. Przędzalniana 72
90 - 338 Łódź herbst@msl.org.pl

źródła:

Małgorzata Laurentowicz-Granas, Joanna Manżett-Kubiak. Pałace Ziemi Obiecanej”.

Cezary Pawlak. Rezydencja „Księży Młyn. Historia i współczesność [w: O Księżym Młynie. Historia-architektura-ogrody. Materiały z sesji zorganizowanej w Rezydencji Księży Młyn przez Oddział Łódzki Towarzystwa Opieki nad Zabytkami oraz Muzeum Sztuki Rezydencja Księży Młyn, red. Wiesław Kaczmarek].

pl.wikipedia.org

Fot. Monika Czechowicz

Fot. archiwalne Matyldy i Edwarda Herbstów pochodzą ze stron:

www.geni.com

pl.wikipedia.org

Przeczytaj jeszcze:
KSIĘŻY MŁYN
PAŁAC KAROLA SCHEIBLERA
"NOWA TKALNIA" KAROLA WILHELMA, czyli pierwszy spacer po scheiblerowskim imperium
URZĘDNICY KAROLA WILHELMA, czyli drugi spacer po scheiblerowskim imperium
POZNAŃSKI & SCHEIBLER - czyli jak prześcignąć giganta...
"Wojna Łodzi z Moskwą"
Karol Scheibler - pierwszy z pierwszych - ku wielkiej Łodzi...
PIOTRKOWSKA 11 - KAMIENICA SCHEIBLEROWSKA
Remiza strażacka na Księżym Młynie
KALENDARIUM KSIĘŻEGO MŁYNA
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera
Anna Scheibler - Niemka i Polka
KAROL WILHELM SCHEIBLER – z Monschau, przez Ozorków… do Łodzi.
UCZELNIA W BIUROWCU, czyli Wyższa Szkoła Sztuki i Projektowania przy ulicy Targowej.
BIELNIK KOPISCHA
PIEKIELNE MASZYNY, … czyli jak u Scheiblera bies parą dmuchał