baedeker łódzki: czerwca 2018

Wiesław Lisowski zaprojektował i nadzorował budowami wielu łódzkich szkół i innych budynków użyteczności publicznej w Łodzi.

Urodził się w 1884 roku w Ząbkach koło Warszawy. Był synem nadleśniczego. Ukończył Szkołę Realną w Odessie, mieszkając tam u swojego wuja. Następnie rozpoczął studia na Wydziale Elektrycznym Instytutu Inżynierów Cywilnych w Sankt Petersburgu.

W 1907 roku podjął studia architektoniczne w tamtejszej Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych. W czasie studiów cierpiał na „chroniczny katar”, lecząc się między innymi w 1908 roku w sanatorium w Rewalu w Estonii, wyjeżdżał kilkukrotnie dla poratowania zdrowia za granicę, co przedłużyło okres nauki, ale ułatwiło mu uwolnienie się od służby wojskowej. Był wówczas stypendystą władz Królestwa Polskiego. W 1915 roku praktykował u wybitnego twórcy petersburskiego Leontija Benua (Benois). W 1916 roku otrzymał prawo prowadzenia prac budowlanych, pracując przy kilku obiektach w Sankt Petersburgu. Studia ukończył ostatecznie już po rewolucji bolszewickiej, w marcu 1918 roku, otrzymując tytuł „artysty architekta”.

W sierpniu 1918 roku wziął ślub z petersburżanką, Zuzanną Faszczewską, wywodzącą się z rodziny francuskich hugenotów i w grudniu tegoż roku powrócił do kraju. Pracował krótko w Ministerstwie Robót Publicznych w Warszawie przy planach kolonii mieszkaniowej na Żoliborzu.

W 1919 roku objął stanowisko architekta miejskiego w Zarządzie m. Łodzi. Posadę tę – wskutek ciągłych reorganizacji administracji miejskiej różnie określaną – pełnił do kwietnia 1929 roku.

"Hasło Łódzkie", rok 1927.

Wiesław Lisowski odegrał znaczącą rolę w realizacji polityki władz miejskich zmierzającej do nadrobienia olbrzymich zaległości w infrastrukturze miasta. W pierwszych latach zajmował się głównie projektowaniem szkół oraz nadzorem nad ich realizacją, także tych projektowanych przez innych twórców.

"Rozwój", rok 1923.

"Nowiny", rok 1924.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

Architekt podejmował się projektowania i prowadzenia budowy innych ważnych dla miasta gmachów, między innymi siedziby Magistratu, łaźni miejskiej, szpitala Kasy Chorych, stacji oczyszczania ścieków na Lublinku, budynku mieszkalnego dla wyeksmitowanych, rozbudowy budynków szkolnych i szpitali, a także prywatnych domów mieszkalnych.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

Lisowski brał udział w ważnych konkursach architektonicznych na budowę: pomnika „Straconych 1905-1907 za Wolność i Lud” na Polesiu Konstantynowskim (rok 1920, II nagroda – projekt przeznaczony do realizacji), Gmachu Reprezentacyjnego Rady Miejskiej (rok 1927, II nagroda) – budynek, który miał być rozbudową siedziby władz miasta, przerzucony ponad ulicą Pomorską, o surowym klasycznym wyrazie;

Domu Ludowego (obszerny gmach z dwoma salami widowiskowymi, jaki miał stanąć na pl. Dąbrowskiego, rok 1926, I nagroda, projekt niezrealizowany);

Osiedla mieszkaniowego na Polesiu Konstantynowskim przy współpracy z T. Reiterem (1930).

W tym okresie Lisowski stosuje początkowo motywy „stylu dworkowego”, ale w połowie dekady zwyciężył w jego twórczości wyraźna predylekcja do form klasycznych.

Po rezygnacji z posady architekta miejskiego prowadził praktykę prywatną w zbudowanym przez siebie domu przy ulicy Wierzbowej, nadal realizując projekty szeregu ważnych gmachów użyteczności publicznej jak i zamówień prywatnych. W tym czasie w jego twórczości wyraźny był zwrot w stronę form modernistycznych.

W okresie okupacji niemieckiej pracował w biurze architekta Roberta von Rimszy przy ulicy Piotrkowskiej 196.

Swoją działalność twórczą Lisowski kontynuował po II wojnie światowej, pracując w Łódzkim Oddziale Wojskowego Przedsiębiorstwa Budowlanego, w latach 1947-1950 – w Centrali Tekstylno-Bawełnianej, a następnie, do śmierci, w Biurze Projektów Handlu Wewnętrznego.

Ważniejsze prace w Łodzi:

- gmachy szkolne

Szkoła Powszechna im. Adama Mickiewicza, dzisiaj Gimnazjum Publiczne nr 1. Ulica Nowo-Targowa 24/26 (obecnie ulica Sterlinga, róg z ulicą Rewolucji 1905 roku, dawnej Południowej). Budynek powstał w latach 1923-1926 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Szkoła Powszechna im. Tadeusza Kościuszki, dzisiaj XXXV Liceum Ogólnokształcące im. Króla Stefana Batorego. Róg ulic Nowo-Marysińskiej (obecnie ulica Staszica 1/3) i Sikawskiej (obecnie ulica Sucharskiego). Gmach powstał w latach 1923-1924. Budynek o formach historycznych związanych ze „stylem dworkowym”, zakomponowany z dwóch skrzydeł połączonych częścią z salą gimnastyczną (więcej przeczytasz TUTAJ).

Szkoła Powszechna im. Stanisława Konarskiego, obecnie Schronisko Młodzieżowe PTTK. Ulica 11 listopada 27 (dzisiejsza ulica Legionów). Budynek zbudowany w latach 1922-1923.

Ulica Cegielniana 58 (dzisiaj ulica Jaracza 26). Budynek szkolny powstały w latach 1923-1924, dawna Szkoła Powszechna im. Królowej Jadwigi, obecnie Gimnazjum Publiczne nr 2 – budynki w zwartej zabudowie śródmiejskiej o uproszczonych formach klasycznych (więcej przeczytasz TUTAJ).

Szkoła Powszechna im. Boleslawa Chrobrego, obecnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 5 im. Bolesława Chrobrego oraz XL Liceum Ogólnokształcące. Ulica Drewnowska 88 (1923-1925). Osiowe założenie dużej sali o formach klasycznych, uzupełnione w latach 1925-1928 domem mieszkalnym dla nauczycieli o formach modernistycznych z elementami polskiej sztuki dekoracyjnej (więcej przeczytasz TUTAJ).

Szkoła Powszechna przy dawnej ulicy Kielma, dzisiaj Gimnazjum Publiczne nr 4 i Zespół Szkół Zawodowych Specjalnych nr 2, ulica 1 Dywizji 16/18 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Szkoła Rękodzielniczo-Przemysłowa, dawna ulica Pańska, od 1926 roku ulica Żeromskiego 115. Na terenie szkoły, wzniesionej według projektu Piotra Brukalskiego w okresie 1901-1903, w latach 1921-1924 wybudowano według projektu Wiesława Lisowskiego i Kazimierza Stebelskiego nowe warsztaty i pracownie niezbędne do planowanego programu nauczania. W 1929 roku Zdzisław Mączeński zaprojektował jeszcze bursę dla uczniów (więcej przeczytasz TUTAJ).

Szkoła Powszechna im. Stanisława Kostki, obecnie Szkoła Podstawowa nr 101 im. Jana Kochanowskiego. Ulica Wspólna 5/7. Budynek szkolny wybudowany w latach 1925-1926 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Dawna Szkoła Powszechna przy dawnej ulicy Aleksandrowskiej 124, dzisiaj ulica Limanowskiego 124, Publiczne Gimnazjum nr 6. Budynek powstał w latach 1927-1929 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Miejski Dom Wychowawczy przy ulicy Przędzalnianej 66. Obiekt początkowo był przeznaczony na Miejski Dom Noclegowy, wybudowany w latach 1924-1929. Dzisiaj siedziba Centrum Medycznego "Księży Młyn" (więcej przeczytasz TUTAJ).

Gimnazjum Męskie przy klasztorze o.o. bernardynów, dzisiaj Katolickie Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. bł. Anastazego Pankiewicza. Wybudowane w latach 1932-1937, ulica Pankiewicza (więcej przeczytasz TUTAJ).

Salezjańska Szkoła Rzemiosł, ulica Wodna 34. Istniejący obiekt Szkoły Rzemiosł rozbudowano w latach 30. XX wieku prawdopodobnie według projektu autorstwa Wiesława Lisowskiego. Obok internatu planowano wzniesienie sali mieszczącej 7 tysięcy osób oraz kina dla 1600 widzów (więcej przeczytasz TUTAJ).

- inne gmachy użyteczności publicznej

Dawna Łaźnia Miejska, później Zakład Kąpielowy na rogu ulicy Wodnej 25 i Nawrot (1922-1924) – układ złożony z dwóch prostopadłych skrzydeł połączonych częścią środkową na planie koła, całość o formach klasycznych. Dzisiaj apartamentowiec "Rotondo" (więcej przeczytasz TUTAJ).

Zespół Klinik Okręgowego Związku Kas Chorych im. Prezydenta Ignacego Mościckiego, dawna ulica Zagajnikowa - dzisiaj Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 1 im. Norberta Barlickiego, ulica Kopcińskiego 22 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Pawilon dla dzieci chorych na gruźlicę przy dawnym Szpitalu Dziecięcym im. Anny Marii. Ufundowane przez grupę fabrykantów łódzkich z Matyldą i Edwardem Herbstami na czele w 1905 roku założenie szpitalne, w okresie międzywojennym zostało rozbudowane o pawilon im. Juliusza Kunitzera dla dzieci chorych na gruźlicę, według projektu Wiesława Lisowskiego z 1928 roku. Dzisiaj Ośrodek Pediatryczny im. Janusza Korczaka. Dawna ulica Rokicińska 11, obecnie al. Piłsudskiego 71.

Stacja oczyszczania ścieków na Lublinku, z elementami „polskiej sztuki dekoracyjnej”. Obiekt powstał w latach 1927-1928, został rozebrany w latach 90. XX wieku.
Na zdjęciu: lata 1939-1944 - budynek nieistniejącej, oczyszczalni ścieków na Lublinku, widziany od strony południowo-wschodniej.

(źródło fotografii: Foto Polska http://lodz.fotopolska.eu)

Przebudowa dawnego gmachu szkolnego na siedzibę Magistratu (lata 1924-1925), obecnie Muzeum Etnograficzne i Archeologiczne, pl. Wolności 16.

Miejska Galeria Sztuki w parku im. Henryka Sienkiewicza (1924). Obecnie Ośrodek Propagandy Sztuki Miejskiej Galerii Sztuki przebudowany w latach 2000-2006 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Siedziba Wydziału Kanalizacji i Wodociągów Urzędu Miasta przy ulicy Narutowicza 65, róg Lindleya (lata 1928-1930), obecnie Rektorat Uniwersytetu Łódzkiego. Budynek o modernistycznej formie z narożną wieżą zegarową (więcej przeczytasz TUTAJ).

Dawny Dom Księży Emerytów, dzisiaj siedziba Centrum Pomocy Rodzinie, wybudowany w 1930 roku. Ulica Broniewskiego 1a (dawna Kapliczna).

Dawny Dom Akcji Katolickiej, dzisiaj obiekt biurowy. Zbudowany w latach 30. XX wieku, znajduje się przy ulicy Wólczańskiej 225.

Budynek Związku Młodzieży Chrześcijańskiej Polska YMCA przy ulicy Moniuszki 4a (lata 1932-1939), przebudowa 1947-1949. Jedno z najciekawszych dzieł funkcjonalistycznych w polskiej architekturze lat 30. XX wieku (więcej przeczytasz TUTAJ).

Dom-Pomnik im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ulicy Traugutta 18 (lata 1933-1939). Nieukończony obiekt z elewacjami z surowej cegły, kończony w latach 1984-1986 według projektu Jerzego Kurmanowicza, jako Łódzki Dom Kultury, oblicowany został zgodnie z pierwotnymi planami piaskowcem – o czterech skrzydłach otaczających wewnętrznych dziedziniec, utrzymany w formach tak zwanego półmodernizmu (więcej przeczytasz TUTAJ).

Dom Ludowy Związku "Praca", dzisiaj siedziba Komitetu Wojewódzkiego Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych. Dawny Wodny Rynek, dzisiaj Plac Zwycięstwa 13. Powstał w 1929 roku.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1935.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1936.

- budownictwo mieszkalne

I Kolonia mieszkalna FKW na Radiostacji, tzw. Osiedle oficerskie przy ulicy Stefana Kopcińskiego, Aleksandra Zelwerowicza i Tkackiej. Zespół siedmiu domów ośmiorodzinnych o formach „stylu dworkowego”, otoczonych ogrodem (więcej przeczytasz TUTAJ).

Kolonia mieszkalna Spółdzielni Drużyn Konduktorskich, rejon ulicy Wygodnej i Dembińskiego. Zespól miał składać się z 15 wolno stojących trzypiętrowych budynków wielorodzinnych typu klatkowego. W latach 1928-1929 zrealizowano część założenia.

Dom Wandy Potzowej i Mariana Potza przy ulicy Radwańskiej 38 (dawniej Radwańska 26). Wybudowany w latach 1926-1929.

Willa Heleny Brodzkiej przy ulicy Gdańskiej 79 z roku 1928. Reprezentuje uproszczoną formę modernistyczną (więcej przeczytasz TUTAJ).

Ulica Wierzbowa 28. Dom własny architekta Wiesława Lisowskiego, wzniesiony w latach 1929-1933. Obok niewielkiego, piętrowego domu mieszkalnego, w ramach posesji usytuowanej w głębi kwartału, znajduje się parterowy, wolno stojący budynek przeznaczony na pracownię architektoniczną oraz garaż. Obiekt ukryty wśród bloków mieszkalnych z lat 70.

Wiesław Lisowski był pierwotnym właścicielem tego domu, wybudowanego w latach 1934-1936. Ulica Sasanek 47/51.

Ulica Żeromskiego 117a - w parku im. ks. Józefa Poniatowskiego. Willa przeznaczona dla Prezydenta Miasta Łodzi Bronisława Ziemięckiego, wzniesiona w 1922 roku (więcej przeczytasz TUTAJ).

- kościoły

Kościół rzymsko-katolicki Opatrzności Bożej przy ulicy Kolińskiego 26 (dawna Jagielońska), róg Inflanckiej. Powstał w 1932 roku w prostej, kubicznej formie. W 1947 roku został rozbudowany o frontową wieżę projektu Zygmunta Fedorskiego (więcej przeczytasz TUTAJ).

Kaplica pw. św. Elżbiety Węgierskiej przy ulicy Spornej 71/73 wraz z budynkami klasztornymi o.o bernardynów – planowany jako kaplica towarzysząca kościołowi i obszernemu zespołowi klasztornemu, które nie zostały zrealizowane. Zbudowany w 1932 roku (więcej przeczytasz TUTAJ).

Kościół rzymsko-katolicki pw. bł. Urszuli Ledóchowskiej przy ulicy Obywatelskiej 60. Powstał w latach 1932-1933 (więcej przeczytasz TUTAJ).

Rozbudowa kościoła Przemienienia Pańskiego przy ulicy Rzgowskiej, od 1935 – 1940 przeprowadzono gruntowną przebudowę kościoła według projektu Wiesława Lisowskiego, polegającą na przedłużeniu korpusu i wzniesieniu fasady utrzymanej w stylizacji tzw. skandynawskiego gotyku (z niską wieżą). W latach 1955-1958 przekształcono część frontową, podwyższając wieżę według projektu R. Fettera i Witolda Millo (więcej przeczytasz TUTAJ).

Wiesław Lisowski był z pewnością, obok Józefa Kabana, najwybitniejszym architektem Łodzi okresu międzywojennego. W jego twórczości odnaleźć można wszystkie charakterystyczne konwencje stylowe epoki, choć jako absolwent petersburskiej akademii z pewnością preferował motywy klasycyzujące. Liczne wzniesione przez niego gmachy użyteczności publicznej nadal dobrze służą mieszkańcom miasta i stanowią ważne akcenty architektury Łodzi.

Źródła:

Krzysztof Stefański. Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta.

Justyna Brodzka. Architekci miasta Łodzi. Wiesław Lisowski.

Joanna Olenderek. Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa. Tom 1: Obiekty użyteczności publicznej.

Joanna Olenderek. Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa. Tom 2: Osiedla i obiekty mieszkalne.

Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

oraz ze stron:
Fabrykancka.pl http://www.fabrykancka.pl
Foto Polska http://lodz.fotopolska.eu

Fot. współczesne Monika Czechowicz

Kościół Przemienia Pańskiego, potocznie nazywany przez łodzian Białym Kościołem.

Położony jest w dzielnicy Górna przy ulicy Rzgowskiej 88 – u zbiegu z ulicą Broniewskiego. Jest miejscem spotkań i modlitw rzymskokatolickiej parafii pw. Przemienienia Pańskiego.

Strona parafii: http://przemienieniepanskie.pl/

W 1905 roku, na południowych rubieżach miasta przy ulicy Rzgowskiej, wzniesiono niewielką kaplicę jako filię parafii św. Wojciecha na Chojnach. Kiedy w 1915 roku bp Stanisław Zdzitowiecki, ordynariusz włocławski, erygował parafię, zaproponowano rozbudowę świątyni.

4 stycznia 1925 roku kościół poświęcił bp Wincenty Tymieniecki.

W latach 1923-1925 do kaplicy dobudowano trzynawowy korpus. W 1935 roku przebudowano cały korpus nawowy i wieżę nad wejściem.

"Echo", rok 1935.

W latach 1935-1940 przeprowadzono gruntowną przebudowę kościoła według projektu Wiesława Lisowskiego, polegającą na przedłużeniu korpusu i wzniesieniu fasady utrzymanej w stylizacji tzw. skandynawskiego gotyku (z niską wieżą).

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1935.

Lisowski zaproponował ujęcie całego korpusu świątyni w długi ciąg wąskich lizeno-skarp, zaś smukła fasada miała być ujęta podobnymi skarpami, dominującymi nad całością. Niestety nie zrealizowano w całości tego zamierzenia architektonicznego, a wieża pozbawiona została swojej strzelistości.

Kościół Przemienienia Pańskiego w okresie II wojny światowej

(źródło: FotoPolska)

W latach niemieckiej okupacji świątynia była czynna jako jedna z nielicznych w Łodzi.

Po wojnie, w latach 1955-1958 przeprowadzono trzecią przebudowę kościoła, która objęła likwidację wąskich lizen poprzez połączenie ich w grubsze pilastry, budowę wysokiej wieży (według projektu R. Fettera i Witolda Millo)…

...powiększenie okien, montaż rozety nad głównym wejściem oraz wykonanie nad bocznymi portalami płaskorzeźb przedstawiających chrzest Polski w 966 roku i śluby lwowskie króla Jana Kazimierza w 1656 roku.

Ponadto w 1953 roku namalowano wewnątrz na sklepieniu wzdłuż nawy głównej polichromie przedstawiające procesję polskich świętych i błogosławionych (m.in. św. Benedykta, św. Jana, św. Mateusza, św. Stanisława, Adama Chmielowskiego, Maksymiliana Marii Kolbego i Marii Teresy Ledóchowskiej). Autorem projektu polichromii był Chwalisław Zieliński

W wyposażeniu kościoła znajdują się między innymi ołtarz mszalny i Najświętszy Sakrament ze szlachetnego kamienia, drewniany ołtarz boczny z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, ołtarz boczny ze szlachetnego kamienia z obrazem Matki Boskiej Berdyczowskiej wykonany w technice mozaiki z muszelek, wykonany w latach 30. XX wieku.

W latach 1981–1984 wyremontowano wnętrze kościoła, przebudowano chór, dodano elementy stiukowe wokół okien, łuków a także w prezbiterium.

W 1991 roku wzniesiona została nowa dzwonnica, na której zawieszono trzy dzwony.

Znajduje się ona w północno-wschodnim narożniku, zbudowana została w formie trzech arkad.

Teren kościoła od strony północnej i częściowo wschodniej ogrodzony jest murkiem, a od południa zadrzewiony.

Kościół posiada korpus trzynawowy, 7-przęsłowy, zamknięty półokrągłym prezbiterium, oflankowanym dwoma kwadratowymi aneksami mieszczącymi kaplicę i zakrystię.

Między zakrystią na nawą boczną znajduje się wnęka ze schodami na strych.

W kalenicy biegnącej na wysokości 16 metrów widoczna jest 8-boczna sygnaturka z hełmem iglicowym.

Fasada jest ekspresyjnie, rytmicznie rozrzeźbiona, z lizeno-skarpami przecinającymi biegnący górą pas ciemnego tynku o groszkowanej fakturze.

W przyziemiu wieży znajdują się drzwi ujęte kamiennym portalem z nadprożem na wolutowych konsolach.

Nad nim okulus i wydłużone trójdzielne okno.

W zwieńczeniu wieży zastosowany został trzykrotnie powtórzony gzyms kordonowy i gzyms wieńczący.

W bocznych elewacjach partii frontowej znajdują się drzwi do krucht ujęte portalami, jak w fasadzie. Nad nimi znajdują się, wspomniane już kamienne płaskorzeźby przedstawiające Chrzest Polski i Śluby Jana Kazimierza (od północy).

Dom katechetyczny został wybudowany w 1960 roku, rozbudowany w 1979 oraz w 1993.

Przed gmachem świątyni, na lewo od głównego wejścia, znajduje się posąg Matki Boskiej, kilkukrotnie dewastowany na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku.