piątek, 27 sierpnia 2021

Willa Ludwika Grohmana i park im. Jana Kilińskiego - dawny ogród Grohmanów.


To jedna z wcześniejszych i jednocześnie najbardziej okazałych łódzkich willi fabrykanckich. Wybudował ją Ludwik Grohmann, łódzki fabrykant, syn i spadkobierca Traugotta Grohmanna, przybysza z Saksonii, twórcy zakładów przemysłu bawełnianego uruchomionych na terenie młyna Lamus w 1844 roku. Zakłady rozbudowane przez Ludwika przekształcono w Spółkę Akcyjną Zakładów Ludwika Grohmana.

Kalendarz Kościuszkowski, rok 1918.

Ludwik Grohman (1826-1889)
- fabrykant i przemysłowiec.
Ojciec Ludwika, Traugott Grohmann przybył do Polski około 1820 roku z Saksonii i osiedlił się w Warszawie. Od 1927 roku miał w Zgierzu manufakturę, a w 1841 roku wraz z rodziną na stałe przeprowadził się do Łodzi. W 1842 roku przejął w wieczystą dzierżawę posiadło wodno-fabryczne "Lamus" na Księżym Młynie, gdzie wybudował fabrykę tkanin bawełnianych.

"Lodzer Zeitung", rok 1874.

Grób Traugotta Grohmanna na starym cmentarzu przy ulicy Ogrodowej.

Ludwik Grohman, w miarę dorastania angażował się w działalność swojego ojca, a po jego śmierci w  w 1874 roku objął kierownictwo i przekształcił zakłady w firmę "Ludwik Grohman".

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Ludwik Grohman ożenił się z Pauliną Adeliną, córką kupca Karola Trenklera, co wzmocniło jego pozycję finansową. W latach 1861-1869 był radnym miejskim. W latach 80. zbudował okazałą willę przy ulicy Tylnej.


Dzięki częściowej polonizacji Ludwik zaczął nazwisko pisać Grohman (z jednym "n" na końcu).
Ludwik Grohman. Założyciel i pierwszy komendant Łódzkiej Straży Pożarnej.

Grohman był założycielem pierwszej fabrycznej straży ogniowej w swojej fabryce i współzałożycielem Łódzkiej Straży Ogniowej Ochotniczej, w latach 1876-1888 pełnił funkcję prezesa i komendanta całej Łódzkiej Straży Ogniowej Ochotniczej.
Ludwik Grohman należał do przeciwników powstania styczniowego 1863 roku. Był jednym z autorów listu dziękczynnego dla carskiego naczelnika wojennego okręgu łódzkiego za zdławienie działań powstańczych. Był współzałożycielem Banku Handlowego w Łodzi (1872), długoletnim prezesem zarządu, współzałożycielem Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Łodzi (od 1881 roku prezesem dyrekcji). Był również wspólzałozycielem Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności (1885).

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego
W październiku 1884 roku za gorliwość okazaną przy dziele budowy cerkwi św. Aleksandra Newskiego przy ulicy Widzewskiej (dzisiaj ul. Kilińskiego 56, więcej w baedekerze TUTAJ) został odznaczony orderem Świętej Anny III klasy. W 1888 roku otrzymał Order Świętego Stanisława II klasy za szczególną troskliwość o dobro instytucyj podległych ministeryum oświaty.

Ludwik Grohman (tuż pod Karolem Scheiblerem, pierwszy w drugim rzędzie) na uroczystym tableau poświęconemu fundatorom cerkwi św. Aleksandra Newskiego.

Zmarł w 1889 roku pozostawiając córkę Annę Melanię oraz pięciu synów: Henryka, Karola, Pawła, Alfreda i Leona, przygotowanych do przejęcia władzy i pokierowania rozwojem zakładów. Po śmierci ojca prowadzenie firmy przejął Henryk Grohman.

Grobowiec rodziny Grohmanów znajduje się w części ewangelickiej Starego Cmentarza w Łodzi.

Willa Ludwika Grohmana,  rok 1896.
Fotografia pochodzi z wydanego w 1896 roku albumu Bronislawa Wilkoszewskiego "Widoki m. Łodzi" Saryusz Bronisław Wilkoszewski (1847-1901), zwany "łódzkim Canaletto" był mistrzem fotografii ilustracyjnej. Udokumentował zabudowę Łodzi z końca XIX wieku, przede wszystkim wille, fabryki, budynki użyteczności publicznej, obiekty sakralne, ulicę Piotrkowską. Jego zakład fotograficzny znajdował się w willi "Trianon" w Pasażu Meyera 5 (obecnie ulica Moniuszki)/ zbiory Muzeum Miasta Łodzi/
Przeczytaj więcej w baedelkerze:

"Rozwój", rok 1899.

Archiwalna kopia projektu willi Ludwika Grohmana z 1880 roku podpisana jest przez architekta miejskiego, ale autorstwo przypisywane jest też przez Otto Gehligowi (czytaj więcej w baedekerze TUTAJ).


Obiekt rozbudowywano w 1894 roku, po ślubie syna Ludwika, Leona, dobudowując od strony wschodniej nową część z paradną klatką schodową i ogród zimowy. Natomiast w 1913 roku została rozbudowana część południowo-wschodnia, gdzie pojawił się piętrowy aneks z osobnym wejściem.
Po II wojnie światowej w willi miało się mieścić NKWD, zaraz po jej przejęciu całe jej wyposażenie zostało rozkradzione - udało się uratować zabytkową zastawę dla gości oraz biurko Ludwika, które dzisiaj stoi w jednym z pomieszczeń willi Herbsta.

Rezydencja "Księży Młyn", dawny pałac Herbstów.

W pałacu Edwarda i Matyldy (z domu Scheibler) Herbstów znajduje się również rzeźba Małego Kolumba z mamrmuru, która do lat 90. ubiegłego wieku zdobiła hol willi Grohmana. Dziś uświetnia salę balową muzeum Rezydencja "Księży Młyn".

Rezydencja "Księży Młyn", dawny pałac Herbstów, sala balowa.


Wnętrza willi Ludwika Grohmana pozbawione są obecnie oryginalnego wystroju wskutek wieloletniego remontu, wiadomo jednak, że odznaczały się bogatym wystrojem o charakterze głównie neorenesansowym, z boazeriami, polichromiami i marmoryzacjami. W latach 60. XX stulecia willa przeszła na własność Zakładów Przemysłu Bawełnianego "Uniontex", które umieściły tu zakładowe przedszkole i żłobek. 

"Dziennik Popularny", rok 1977.

W latach 70. XX wieku obiekt przekazano Muzeum Etnograficznemu w Łodzi na siedzibę oddziału. Rozpoczęto wówczas remont i adaptację na cele muzealne, przerwane na początku kolejnej dekady. W latach 90. willa była własnością Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W 1998 roku sprzedano ją w prywatne ręce. Obecny właściciel prowadzi remont obiektu - według informacji prasowych - w celu przystosowania budynku do funkcji szkolnych.

Willa powstała w najbliższym sąsiedztwie fabryki, naprzeciw starego domu Traugotta Grohmanna/ widok na dom Traugotta Grohmanna (ulica Tylna 81) i willę Ludwika Grohmana (ulica Targowa 9/11).

Obok dom Alfreda Grohmana, przy ulicy Tylnej 14. 
Wybudowany został w 1873 roku dla Ludwika Grohmana, ale występuje także jako dom jego syna, Alfreda.

Willa Ludwika oddzielona jest od ulicy żelaznym parkanem na podmurówce; w części zachodniej znajdowała się ozdobna żeliwna brama wjazdowa z monogramem "LG" (obecnie parkan i bramy są w trakcie remontu, miejmy nadzieję, że brama wróci na swoje miejsce), a po bokach furtki.

Od zachodu usytuowano zabudowania gospodarcze - dawne stajnie.

Od wschodu rozciąga się dawne założenie fabryki Ludwika Grohmana, w dużej części wyburzone, obecnie teren Łódzkiej Strefy Ekonomicznej.


Jest to budowla piętrowa, założona na planie wydłużonego prostokąta z ryzalitami, z aneksami od strony południowej, z wysokim użytkowym poddaszem. Główną część nakrywa wysoki dach namiotowy, z kwadratowym tarasem na szczycie, gdzie w centrum usytuowano świetlik. Willa prezentuje formy dojrzałego renesansu włoskiego (styl cinquecento), z elementami czerpanymi z twórczości wielkiego mistrza architektury renesansowej, Andrei Palladia.
Od zachodu znajduje się wejście główne osłonięte portykiem wspartym na czterech filarach, na osi ryzalit z potrójnymi oknami zamkniętymi górą półkolistymi nadświetleniami. 


Elewacje boczne zakomponowane są symetrycznie z trójosiową częścią środkową - okna na piętrze rozdzielone są pilastrami, zamknięte górą ślepymi arkadami wypełnionymi dekoracją reliefową. Części boczne są jednoosiowe z oknami ujętymi aediculami. W zamknięciu fryz z okienkami strychowymi i gzyms kroksztynowy. Od południowego zachodu znajduje się parterowy aneks poprzedzony tarasem ze schodami do ogrodu. Od wschodu znajduje się parterowy aneks przystawiony do elewacji szczytowej.
Wejście główne prowadzi do westybulu, do którego przylega od południa klatka schodowa. na piętrze w centrum usytuowano hall ze świetlikiem w sklepieniu. 

Willa otoczona została od strony południowo-zachodniej obszernym parkiem (obecnie park im. J. Kilińskiego).


Teren na którym znajduje się park był położony poniżej grobli stawu młyńskiego Lamus. W 1881 roku Ludwik Grohman rozpoczął tu budowę swojej willi, którą otoczył ogrodem. Ogród jest widoczny na planie miasta z roku 1897. Na jego terenie znajdowały się dwie altany, staw i częściowo odkryty strumień z przerzuconymi nad nim kładkami, klomby i boczne placyki. Ogród przecinała gęsta sieć alejek.


Ogród został przekształcony na park publiczny w latach 1950–1953 przez Łódzkie Przedsiębiorstwo Ogrodnicze. W tym czasie zmienił się układ przestrzenny parku, celem wprowadzanych zmian było ułatwienie komunikacji pieszej pomiędzy ulicami otaczającymi park. Główna zmiana polegała na utworzeniu dwóch szerokich, prostopadłych do siebie alei – pierwszej łączącej ulicę 8 marca (dziś Tymienieckiego) z ulicą Kilińskiego i drugiej, stanowiącej przedłużenie ulicy Targowej.


W parku rośnie ok. 450 drzew i krzewów 67 różnych gatunków, wśród nich 20 uznano za pomniki przyrody. Najstarsze z drzew liczą sobie około 130 lat.


Pierwotnie ogród otaczający willę Ludwika Grohmana z trzech stron powstał w latach 80-tych XIX wieku. Urządzany został w latach późniejszych. Zlokalizowany w tych czasach między stawami młyńskimi Lamusem i Kulam. Przez park przechodzą linie odpływu wód z parku Źródliska I i Źródliska II  - więcej o parkach w baedekerze:  


W latach 30-tych był otoczony drewnianym płotem, który przed wybuchem II wojny światowej zastąpiono siatką metalową i żywopłotem. Z istniejących dwóch altan, drewnianej i metalowej zachowała się ta druga. Drewniana znajdująca się we wschodniej części byłego ogrodu już nie istnieje.


Od strony ulicy Tylnej i Kilińskiego (dawna Widzewska) znajdował się sad oraz warzywniak. Od strony ulicy ks. bpa. Tymienieckiego (dawna Emilii) były korty i drewniany pawilon. 


W części południowo - zachodniej znajdowała się m. in. masywna ława z piaskowca ( ważąca ok. 2 ton ) który miał służyć za podstawę pierwszej zainstalowanej z fabryce maszynie parowej z 1854 roku. Stojąca w parku, do lat 60. XX wieku ława zniknęła w niewyjaśnionych okolicznościach. Znajdujący się tutaj staw został zasypany w latach międzywojennych.


Po wojnie, do 1949 roku już mocno zaniedbany ogród był do dyspozycji Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełniczego, następnie przejęło go miasto. W 1953 roku został otwarty dla ogółu mieszkańców po przeprowadzeniu przebudowy i pracach konserwatorskich, przez Łódzkie Przedsiębiorstwo Ogrodnicze. Od tej pory istnieje jako park im. Jana Kilińskiego, zajmuje powierzchnię 2,25 ha. Po upływie czterech lat rozświetliły nowy park latarnie elektryczne. Z racji położenia, z dobrodziejstw cienistych alejek i ławek do wypoczynku, mogli korzystać robotnicy z tkalni Z. P. B. im. Obrońców Pokoju "Uniontex".


Krzysztof Stefański, Jacek Kusiński. Łódź. Pałace i wille.
Krzysztof Stefański. Łódzkie wille fabrykanckie.
Parki i Ogrody Łodzi – Ogrody Księżego Młyna, pod redakcją Romualda Olczaka, Stowarzyszenie Film – Przyroda – Kultura, Łódź 2008
https://pl.wikipedia.org/
Ludwik Grohman [w:] Polski słownik biograficzny.


Przeczytaj jeszcze w baedekerze:

Fot. Monika Czechowicz
Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

czwartek, 26 sierpnia 2021

Czy znasz starą Łódź?

"Panorama", dodatek niedzielny "Republiki", rok 1928.
Zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi. 

wtorek, 24 sierpnia 2021

***

 
Fot. Monika Czechowicz

wtorek, 17 sierpnia 2021

Pływanie w... Łodzi.

Mimo stosunkowo dużego nasycenia Łodzi akwenami i źródłami wodnymi, w okresie zaborów nie było odpowiednich warunków do kąpieli i uprawiania sportów pływackich.
Zanieczyszczenia z odprowadzeń przemysłowych wykluczały możliwość kąpieli. Niemniej u schyłku zaborów podejmowane były próby popularyzacji sportu pływackiego.

Basen w łaźni Beutlera z zamontowanymi prysznicami (ok.1915-1917)

Od połowy 1907 roku w obrębie największego w mieście zakładu kąpielowego - łaźni publicznej Rudolfa Beutlera przy ulicy Widzewskiej (dziś Kilińskiego) u zbiegu z  ulicą Główną, został urządzony mały basen o wymiarach 20x14 metrów.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1911.

Właściciel ogłaszał w lokalnej prasie nabór chętnych do szkoły pływania. Naukę prowadził specjalnie sprowadzony do Łodzi instruktor Kujawski. 

"Rozwój", rok 1907.

"Gazeta Łódzka", rok 1915.

Pływalnia przy zakładzie kąpielowym Rudolfa Beutlera

Stosunkowo wysokie ceny biletów wstępu na basen oraz koszty uczestnictwa w szkole pływania zniechęciły młodzież szkolną do poważnego i systematycznego treningu.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1916.

Po odzyskaniu niepodległości, od 1919 roku kolejne próby popularyzacji pływania w Łodzi były podejmowane przez właściciela innego zakładu kąpielowego z ulicy Sienkiewicza 95 (dawna Mikołajewska), który w okresach letnich organizował kursy nauki pływania na stawach Stefańskiego w Rudzie Pabianickiej. Również ta akcja została wkrótce zaniechana.

"Rozwój", rok 1919.

"Rozwój", rok 1919.

Stawy Stefańskiego dzisiaj

Dopiero działająca od 1920 roku Liga Morska i Rzeczna - oddział łódzki - podjęła szeroką propagandę oraz liczne kursy nauki pływania na stawach Stefańskiego. 

"Kurier Łódzki", rok 1927.

Uczestnicy Szkoły Pływania i Wiosłowania oddziału łódzkiego Ligi Morskiej i Rzecznej na zakończenie kursów brali udział w wewnętrznych zawodach pływackich. Program tych zawodów obejmował między innymi popisy wodołazów, wyścigi kobiet i mężczyzn, skoki do wody, popisy grupowe w wodzie.

"Hasło Łódzkie", rok 1927.

"Głos Poranny", dodatek ilustrowany, rok 1931.

Stawy Stefańskiego dzisiaj

"Hasło Łódzkie", dodatek ilustrowany, rok 1928.

Od roku szkolnego 1927/1928 Kuratorium Okręgu Szkolnego oraz Miejski Komitet WF i PW prowadziły masowe kursy nauki pływania młodzieży szkolnej na basenach Beutlera oraz miejskim w Zgierzu. Na zakończenie kursu nauki pływania urządzane były zawody pływackie szkół męskich i żeńskich.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1931.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1931.

Kierownictwo nad kursami nauki pływania oraz zawodami sprawował kpt. Kuncewicz - liczący się polski pływak tego okresu.

Władysław Kuncewicz (1888-1974)
- kapitan saperów Wojska Polskiego, pływak, olimpijczyk z Amsterdamu 1928.
Był wszechstronnym sportowcem (wioślarstwo, pływanie, łyżwiarstwo, narciarstwo), największe sukcesy odnosił jako pływak. W latach dwudziestych XX wieku był uważany za jednego z najlepszych polskich pływaków. Podczas mistrzostw Polski w pływaniu 1923 roku w Krakowie (2 września 1923) reprezentując WKW Warszawa zdobył srebrny medal w wyścigu na 100 m stylem dowolnym oraz złoty medal w sztafecie 4x45,2 m. Wielokrotny rekordzista Polski w stylu dowolnym na dystansie: 50 m, 100 m, 200 m, 400 m. Był mistrzem Polski na 200 m stylem dowolnym (1924-1928), 400 m stylem dowolnym (1925, 1926) oraz w sztafetach 4x42,5 m (1923) i 4x50 m (1925).
Na igrzyskach olimpijskich w 1928 roku wziął udział jedynie w wycigu na dystansie 100 m stylem dowolnym, gdzie odpadł w eliminacjach.
(źródło fotografii: https://pl.wikipedia.org/)

"Kurier Łódzki", rok 1927.

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

"Hasło Łódzkie", dodatek ilustrowany, rok 1929.

"Ilustrowana Republika", rok 1932.

"Głos Poranny", dodatek ilustrowany, rok 1930.

Od początku lat 30. XX wieku duże zainteresowanie sportem pływackim wyrażały zarządy łódzkich stowarzyszeń sportowych. W latach 1929-1931 utworzono sekcje pływackie w: ŁKS-ie, Wojskowym Klubie Sportowym, Polskiej YMCA, żydowskich klubach "Hakoah", "Hasmonea", "Bar-Kochba" i "Kadimah" oraz niemieckim Stowarzyszniu Sportowym "Triumph". Zawody odbywały się niemal wyłącznie na pływalni w Zgierzu.

"Panorama", rok 1929.

"Ilustrowana Republika", rok 1932.

"Głos Poranny", dodatek ilustrowany, rok 1932.

Od 1930 roku koordynatorem sportu pływackiego w Łodzi był Łódzki Okręgowy Związek Pływacki (założony formalnie dopiero 18 lipca 1931 roku). Pracami zarządu ŁOZPŁ przez cały okres, do 1939 roku kierował prezes Stanisław Piątkowski (ŁKS).

"Panorama", rok 1933.

"Express Ilustrowany", rok 1933.

Liczące się imprezy pływackie: mistrzostwa Łodzi oraz zawody ogólnopolskie z udziałem najlepszych zawodników kraju odbywały się do 1936 roku wyłącznie na letnim basenie ŁKS-u.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1931.

"Panorama", ilustrowany dodatek tygodniowy "Republiki", rok 1932.

Basen ten, o wymiarach 50x20, oddano do użytku 26 lipca 1931 roku. 
"Głos Poranny", rok 1931.

"Łódzki Klub Sprtowy 1908-1933"

Basen ŁKS-u dostępny był dla wszystkich łódzkich stowarzyszeń sportowych posiadających sekcje pływackie, ponadto był wykorzystywany przez Kuratorium i Okręgowy Urząd WF i PW dla organizowanych tam kursów nauki pływania młodzieży szkół średnich Łodzi. 

"Ilustrowana Republika", rok 1932.

"Panorama", ilustrowany dodatek tygodniowy "Republiki", rok 1932.

"Panorama", ilustrowany dodatek tygodniowy "Republiki", rok 1932.

"Panorama", ilustrowany dodatek tygodniowy "Republiki", rok 1933.

"Głos Poranny". dodatek ilustrowany, rok 1934.

Rozwój sportu pływackiego w Łodzi został częściowo zahamowany z chwilą oddania do użytku w mieście pierwszego krytego basenu pływackiego Polskiej YMCA w 1936 roku.... Dlaczego?

"Panorama", ilustrowany dodatek tygodniowy "Republiki", rok 1933.

Budynek YMCA dzisiaj, ulica Moniuszki. 

Fot. baedeker łódzki 2023

Ten regres był wynikiem regulaminu wewnętrznego YMCA, który wykluczał korzystanie z urządzeń sportowych należących do YMCA osób wyznania innego niż chrześcijańskie. W tej sytuacji członkowie żydowskich klubów sportowych Łodzi zostali pozbawieni możliwości całorocznego treningu pływackiego (zimą). Żydowscy pływacy nie brali więc udziału od sezonu 1936/1937 w zimowych mistrzostwach Łodzi.

"Głos Poranny", rok 1938.

Kryty basen YMCA, 2023.

"Głos Poranny", rok 1935.

Kryty basen YMCA, 2023.

Największymi imprezami pływackimi Łodzi drugiej połowy lat trzydzistych były:
- międzynarodowe zawody z udziałem olimpijskiej ekipy USA (1 września 1936)

"Głos Poranny", rok 1936.

- II Zimowe Mistrzostwa Polski (5-6 marca 1938), obie imprezy na basenie YMCA.

"Głos Poranny", rok 1938.

Tabela rekordów pływackich Łodzi w 1939 roku wykazywała wyłącznie nazwiska zawodniczek i zawodników sekcji pływackiej ŁKS-u.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1937.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1938.

"Łódź w Ilustracji", dodatek niedzielny "Kuriera Łódzkiego", rok 1938.

Fot. Monika Czechowicz

"Hasło Łódzkie", rok 1928.

"Hasło Łódzkie", rok 1929.

Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi i strony https://pl.wikipedia.org/

źródła:
Andrzej Bogusz. Dawna Łódź sportowa 1824-1945.
https://pl.wikipedia.org/

Przeczytaj jeszcze w baedekerze:

BAEDEKER POLECA:
Andrzej Bogusz. Dawna Łódź sportowa 1824-1945.
Sport jest z pewnością ważnym zjawiskiem, zdolnym przekazywać bardzo głębokie wartości językiem powszechnie zrozumiałym. Sport ujawnia nie tylko bogate możliwości fizyczne człowieka, ale także jego predyspozycje intelektualne i duchowe.
Potencjał ukryty w sporcie sprawia, że jest on szczególnie ważnym narzędziem rozwoju człowieka oraz czynnikiem niezwykle przydatnym w procesie budowania społeczeństwa, gdzie miejsce antagonizmów zajmuje sportowa rywalizacja, gdzie więcej ceni się spotkanie niż konflikt, uczciwe współzawodnictwo niż zawziętą konfrontację. Sport pozwala na kontakt z przyrodą, uczy ofiarności, szacunku i odpowiedzialności; pozwalając należycie docenić wartość każdego człowieka, przełamuje uprzedzenia i różnice językowe, rasowe i kulturowe (...). Zdobywanie wiedzy z dziejów sportu, olimpizmu jako znaczącego składnika zdrowej rywalizacji sportowej, poszanowania innego człowieka, jest istotnym czynnikiem poziomu kulturalnego społeczeństwa i jego jednostek.
Tym szlachetnym ideałom, materializującym się w sporcie, służy piękna książka napisana przez doktora Andrzeja Bogusza Dawna Łódź sportowa 1824- 1945. Jest to pozycja pionierska i ze wszech miar godna zainteresowania. 
Czytelnicy otrzymują pracę bogatą w interesującą faktografię, szeroko udokumentowaną, przypominającą plejadę łódzkich znakomitości sportu. Historia tu zaprezentowana to także znaczący rozdział historii polskiego Manchesteru i jego mieszkańców, pokazana w przekroju społecznym i narodowościowym. Książka ta jest wyrazem szacunku i uznania dla tych, którzy poprzez swoje osiągnięcia i sukcesy rozsławili Łódź w Europie i na świecie. Autor nie zapomina także o tych, którzy nie są sportowcami, ale tworzą jego zaplecze i podstawy organizacyjne oraz sponsorują rozgrywki i zawody sportowe. Wiele można dowiedzieć się o stowarzyszeniach i organizacjach sportowych, ich animatorach i działaczach, o wielości uprawianych dyscyplin, wreszcie o obiektach i urządzeniach służących do uprawiania sportu i kultury fizycznej. Szeroka i wielowątkowa tematyka uwzględnia uwarunkowania społeczno-polityczne, wyznaniowe i narodowościowe, nie pomija losów łódzkiego sportu i sportowców w okresie okupacji.
Książka ta jest znaczącym wkładem do dorobku polskiej historii sportu. Treść, sposób ujęcia i prezentacji poruszanych tu zagadnień dowodnie ukazują, iż autor opracowania to nie tylko wybitny znawca sportu i historii Łodzi, ale to także pasjonat (...)
Stanisław Witaszczyk
marszałek województwa łódzkiego
(2006)
Dr Andrzej Bogusz, wybitny znawca dziejów sportu w Łodzi, autor licznych opracowań na ten temat, przygotował kolejną pracę, poświęconą kulturze fizycznej w naszym mieście. Jest to udana próba syntezy historii sportu w Łodzi od jego zarania w latach 20. XIX wieku aż do 1945 roku. O wartości tego szeroko zakrojonego przedsięwzięcia badawczego w znacznym stopniu zadecydowała nie tylko wykorzystana obszerna literatura przedmiotu, ale także różnorodna baza źródłowa, jak: archiwalia, prasa, unikalne dokumenty oraz kilkadziesiąt ankiet i zdjęcia.
Autor ukazuje dzieje ruchu sportowego w wielonarodowym mieście w poszczególnych epokach na tle historii kultury fizycznej w kraju i na świecie. W swojej ciekawej pracy przedstawia narodziny sportu w Łodzi, rozwój organizacji i stowarzyszeń sportowych, powstawanie związków, klubów i obiektów, lecznictwo sportowe, prasę i wydawnictwa. Pokazuje działaczy i wybitnych sportowców oraz ich osiągnięcia. Podkreśla, jak ważną rolę sport odgrywał w życiu mieszkańców wielkiego miasta przemysłowego - nawet w tak trudnym okresie jak I wojna światowa oraz w ekstremalnych warunkach podczas okupacji niemieckiej w latach 1939 - 1945.
Praca doktora Andrzeja Bogusza wypełnia lukę w historiografii kultury fizycznej w Łodzi i szerzej w skali kraju.
Ta wartościowa monografia, starannie opracowana edytorsko i zawierająca ciekawą ikonografię, zainteresuje czytelników.
prof. zw. dr hab. Paweł Samuś
kierownik katedry historii Polski najnowszej
Uniwersytetu Łódzkiego

Opisywane kluby: 141 klubów i związków sportowych.
Opisywane sekcje: atletyka, automobilizm, awiacja, boks, gimnastyka, gry sportowe, hokej na lodzie, jeździectwo, kajakarstwo, kolarstwo, kręgle, lekka atletyka, łucznictwo, łyżwiarstwo, motocyklizm, narciarstwo, piłka nożna, pływanie, rugby, strzelectwo, szachy, szermierka, tenis stołowy, tenis ziemny

Wydawca: Muzeum Historii Miasta Łodzi.