baedeker łódzki: ZIELEŃ ZIEMI OBIECANEJ

sobota, 23 kwietnia 2016

ZIELEŃ ZIEMI OBIECANEJ – PARK ŹRÓDLISKA I

Park Źródliska I oraz Park Źródliska II, są najstarszymi łódzkimi parkami. Tworzyły one niegdyś jeden park zwany Ogrodem Spacerowym, a także Ogrodem Angielskim, który został założony w 1840 roku.

Miasto Łódź około roku 1820 było niewielką osadą położoną w dolinie rzeki Łódki, otoczoną w bezpośrednim sąsiedztwie polami uprawnymi, a nico dalej lasami miejskimi i rządowymi. Zniesienie w 1837 roku granicy celnej od strony Guberni spowodowało gwałtowny rozwój Łodzi. W wyniku kolejnej regulacji miasta w 1840 roku powstała Nowa Dzielnica założona na terenach lasu obrębu Łódź, leśnictwa rządowego Łaznów.

Podczas tworzenia Nowej Dzielnicy część terenów leśnych pozostawiono w celu założenia publicznego ogrodu dla mieszkańców Łodzi. Z lasu wydzielono 40 morgowy obszar, porośnięty wiekowym lasem z olszą, świerkiem, dębem, grabem, z bijącymi licznymi źródłami. Pomysłodawcą powstania parku był prawdopodobnie Franciszek Potocki, gubernator cywilny warszawski. W tym czasie tylko kilka polskich miast miało publiczne parki.

Od 1840 roku Kasa Miasta Łodzi wydatkowała poważne fundusze na meliorację parku zwanego Ogrodem Angielskim. W 1841 roku park został ogrodzony drewnianym ogrodzeniem z bramą i furtką, oczyszczono źródła i urządzono kanał odpływowy przy źródłach oraz wybudowano most w ulicy Głównej (dzisiaj al. Piłsudskiego).

W 1842 roku zatrudniono ogrodowego z pensją 600 rubli rocznie.

Dla potrzeb robót częściowo pozyskiwano drewno z wycinki drzew w parku. W 1843 roku inżynier powiatu łęczyckiego Karol Brochocki sporządził pierwszy istniejący plan parku (bez skali i orientacji). Nazywał się „Plan sytuacyjny Ogrodu Spacerowego w Mieście Łodzi z projektem wprowadzenia dwóch ulic prospektowych tudzież założenia ośmiu klombów i wysadzenia nadbrzeżnych uliczek drzewkami owocowymi”.

Zimą ogród zamykano. Stawy ozdobiono mostkami, które – po remontach – stoją do dzisiaj.

Ówczesny park ograniczał czworobok ulic:

- od północy ulica Główna i Rynek Wodny

- od wschodu ulica Ogrodowa (obecnie Przędzalniana)

- i od zachodu ulica Targowa

"Lodzer Tageblatt", 1881.

Środków na utrzymanie Ogrodu dostarczały roboty publiczne. Pewne sumy asygnowane były przez wydział administracyjny. W aktach Magistratu z maja 1848 roku opisano rozliczne roboty, które sukcesywnie przeprowadzano w parku.

Z 1853 roku pochodzi świadectwo Oskara Flatta chwalącego park „właśnie dla pewnej dzikości tem więcej mający uroku”. Według spisu z końca XIX wieku park liczył 1607 okazów (wiązy, graby, buki, dęby, lipy, osiki, morwy i dzikie jabłonie), gęsto zadrzewiony wciąż bardziej przypominał las niż ogród.

"Lodzer Tageblatt", 1881.

Około 1853 roku prezydent Łódzkiego Magistratu – Franciszek Traeger zaproponował ówczesnemu dyrektorowi przędzalni Schlössera w Ozorkowie – Karolowi Wilhelmowi Scheiblerowi, budowę w Łodzi fabryki włókienniczej. Spośród kilku proponowanych lokalizacji Scheibler wybrał miejsce „…przy Miejskim parku ze względu na źródła dobrej wody…”. Właściwie była to lokalizacja w obrębie ogrodu, gdyż w wieczystą dzierżawę oddano jego zachodnią część znajdującą się między przedłużeniem ulicy Wodnej, a ulicą Targową.

Wieża fabryki Scheiblera widziana z parku Źródliska I.

Na tym terenie Karol Scheibler wybudował pierwszą fabrykę zwaną później Centralną Manufakturą (lub Centralą), przy Wodnym Rynku Pałac, a od strony ulicy Targowej założył ogród.

"Dziennik Łódzki", rok 1884.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Pałac Scheiblerów przy Wodnym Rynku (dzisiaj Plac Zwycięstwa 1)

I tak park został podzielony, od roku 1854 parkiem publicznym była wschodnia część ogrodu o powierzchni ok. 10 ha, a jego zachodnią część (obecnego parku Źródliska II) stanowił ogród należący do rodziny Scheiblerów.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Dzisiaj spacerujemy po parku zwanym Źródliska I, stanowiącym wschodnią, publiczną część dawnego Ogrodu Spacerowego zwanego parkiem Kwela (od niem. Quell – źródło)

"Rozwój", rok 1899.

"Rozwój", rok 1909.

Park Źródliska I. Powierzchnia: 9,2 ha. Park zabytkowy.

Jest to najstarszy łódzki park, a zarazem jeden z pierwszych parków publicznych w Polsce.

"Rozwój", rok 1910.

"Rozwój", rok 1911.

Od roku 1873 część parku była dzierżawiona przez Towarzystwo Strzeleckie (jedno z najstarszych towarzystw sportowych) powstałe w 1824 roku, zawiązane przez pierwszych łódzkich fabrykantów przybyłych z Niemiec. W 1845 roku otwarta została pierwsza stała strzelnica w Parku miejskim Źródliska. Dziesięć lat później Towarzystwu oddano w dzierżawę przyległą do strzelnicy część parku od strony ulicy Głównej i Rynku Wodnego.

Dom Łódzkiego Towarzystwa Strzeleckiego.

Sport strzelecki ma w Łodzi tradycję sięgającą początków XIX wieku. Wówczas to powstało Łódzkie Towarzystwo Strzeleckie. Założone zostało 7 czerwca 1824 roku przez majstrów sukienniczych, którzy pod koniec 1813 roku przybyli do Łodzi jako pionierzy łódzkiego włókiennictwa .

W dniu założenia Towarzystwo liczyło 12 członków. 7 czerwca 1824 roku zostały zorganizowane pierwsze zawody strzeleckie do tarczy na odległość 130 jardów. Zwycięzca pierwszego strzelania otrzymał jako nagrodę politurowane krzesło …

W latach działalności Towarzystwa Strzeleckiego szczególnie uroczyste obchody miały Zielone Świątki. Helena Duninówna opisuje je następująco:

„Park Źródliska (…) w owych corocznych dniach świątecznych uciech nabiera obcych mu w zwykłym czasie rysów upodobniających go do typowego, Luna Parku (…). Na trawnikach parku układane są drewniane podłogi do tańca, do którego przygrywać ma dęta orkiestra lub po prostu zwykła katarynka. Na placu (…) karuzele, młyny diabelskie, ruchome posadzki, bujające fotele, drewniane tory w formie lejów do karkołomnej jazdy rowerowej”.

"Rozwój", rok 1912.

W latach 1885-1905 park, zwany parkiem Kwela, przejmuje w użytkowanie Towarzystwo Akcyjne Manufaktur Bawełnianych Karola Scheiblera. W parku wybudowano wtedy jednokondygnacyjną kamienną restaurację, żelazną altanę na kamiennym fundamencie, drewniany dom mieszkalny oraz nowy płot.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Na początku wieku wybudowany został dom mieszkalny dla obsługi parku (Domek Ogrodnika). Park służył wtedy głównie rodzinom robotniczym jako miejsce wycieczek, zabaw i majówek.

"Rozwój", rok 1908.

"Rozwój", rok 1910.

Staraniem Warszawskiego Towarzystwa Ogrodniczego w parku w dniach 3-11 września 1892 roku odbyła się I Ogólna Wystawa Ogrodnicza dla Guberni Piotrkowskiej.

Plan wystawy sporządził Franciszek Szanior, wykonawstwo nadzorował starszy ogrodnik Scheiblerów - Dietrich Bahr.

Z tej okazji park został poddany rozmaitym zabiegom, które trwały przez całe lato i angażowały setkę pracowników. Doprowadzono oświetlenie elektryczne, otwarto cukiernię i scenę teatralną.

W dwudziestu pawilonach wystawowych firmy ogrodnicze pokazywały swoje osiągnięcia. Wystawców było 95, obok gospodarstw zawodowych ogrodników pokazy przygotowali łódzcy przemysłowcy.

Pawilon Izraela Poznańskiego - wieża laurowa wysoka na 18 metrów, z lampą elektryczną na szczycie.

Fotografia Karola Łuby z 1892 roku, wykonana podczas Ogólnopolskiej Wystawy Ogrodniczej zorganizowanej w Łodzi w Parku Źródliska I. Przedstawia ona wnętrze pawilonu Anny Scheiblerowej i Edwarda Herbsta, w którym gospodarze prezentowali najciekawsze okazy z własnych kolekcji roślin egzotycznych. Edward Herbst zaprezentował między innymi wspaniałą kolekcję storczyków, Anna Scheiblerowa zaś rośliny tropikalne i ogromny zbiór ich owoców.

Prezentowano zbiory owoców i warzyw, kolekcje storczyków, dywany z kwiatów, gatunki z tropików (Annie Scheiblerowej skradziono donicę z dojrzewającym ananasem, ale i tak dostała wcześniej nie przewidziany w regulaminie złoty medal).

Kwiatowy dywan przygotowany przez ogrodnika Leona Kołaczkowskiego przed pawilonem wystawowym firmy Ludwik Geyer, rok 1892.

Wystawę obejrzało 19200 osób, przyjechały trzy wycieczki z Warszawy, które obejrzały też budynki fabryczne i ogrody Scheiblerów, Geyerów i Heinzlów.

Zakończenie wystawy i ogłoszenie listy nagrodzonych, wrzesień 1892 roku.

Bogaty wystrój parku z okresu trwania wystawy ilustrują zdjęcia Bronisława Wilkoszewskiego i Karola Łuby znajdujące się w zbiorach ikonograficznych Archiwum Państwowego w Łodzi.

W trakcie przygotowań do wystawy zamieszczono opis parku w Ogrodniku Polskim (nr 10, 1892 rok):

„Kwela jest dzikim, ale wspaniałym parkiem, z wielkich grabów i innych drzew złożonym, cienistym, pełnym śpiewu ptaków, las przypominającym, gdyby nie drogi wygodne i wybornie utrzymane. Park ten około 10 morgów obejmujący, opasany jest wysokim parkanem. Na polankach i drogach miejsca na ustawienie galeryj, pawilonów, kiosków wystawowych aż nadto.

(…) Estrada orkiestrowa znajdujaca się w parku, bo na niej w Święta specjalna orkiestra zakładu Scheiblerów przygrywa odpoczywającym po pracy robotnikom. Dla nich to właściwie park jest dzierżawiony”.

Od 1906 roku Karol Scheibler – syn, zrezygnował z dalszej dzierżawy parku z powodu „niespokojnych czasów”.

"Rozwój", rok 1910.

Wrzesień 1913. Otwarcie kolejnej Wystawy Ogrodniczej w parku Źródliska. Tak pisała o tym wydarzeniu prasa: "Po przemówieniu ks. kanonika Gniazdowskiego i odmówieniu modłów podano nożyce p. baronowej Heintzel, która przecięła taśmę. Następnie, przy dźwiękach orkiestry, zebrani weszli na plac wystawy."

W czasie I wojny światowej w parku funkcjonowała kuchnia dla bezrobotnych, budynek kuchni zajęła po przebudowie Palmiarnia.

W 1917 roku powstał w Łodzi Wydział Plantacji Miejskich.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1916.

"Rozwój", rok 1919.

"Rozwój", rok 1923.

"Rozwój", rok 1924.

Naczelnik powstałego Wydziału Plantacji Miejskich, Edward Ciszkiewicz, w latach 1921-1928 zmodernizował park, a jego układ przestrzenny zachował się niezmieniony do dnia dzisiejszego. Założony został układ wodny, wybudowane alejki, oświetlenie parkowe, powstał szkolny ogródek botaniczny.

Ogródek botaniczny, tuż po założeniu, rok 1930.

Generalny układ przestrzenny parku przetrwał do dziś z niewielkimi tylko zmianami. W tym okresie nie pozostało już śladu po dawnych źródłach, a staw musiał być zasilany sztucznie. Kolejna przebudowa parku miała miejsce w latach 1931-1935. Kolejny Naczelnik wydziału – zasłużony dla Łodzi ogrodnik miasta – Stefan Rogowicz przeprowadził kolejną przebudowę parku. Na osi głównego wejścia założył parter kwiatowy.

Rogowicz projektował także budowę zespołu boisk i obiektów sportowych, ale wybuch II wojny światowej udaremnił realizację projektu. W czasie wojny z parku korzystali jedynie Niemcy i Polacy posiadający specjalne przepustki.

Park Źródliska. Lata II wojny światowej.

W czasie okupacji w parku wycięto wiele świerków. Pod koniec wojny rozebrane zostało ogrodzenie i zostało wyciętych wiele drzew. Po wojnie park został uporządkowany, m.in. oczyszczono i pogłębiono staw, drogi pokryto nawierzchnią bitumiczną.

W parku zlokalizowano bazę ogrodniczą z zapleczem Wydziału Plantacji przekształconego później w Zarząd Zieleni Miejskiej, a jeszcze później w Łódzkie Przedsiębiorstwo Ogrodnicze.

Park Źródliska, lata 60. ubiegłego stulecia.

W 1956 roku, po podwyższeniu dachu budynku, w okresie międzywojennym służącego jako kuchnia dla bezrobotnych, oddano do publicznego użytku Palmiarnię.

W Palmiarni znajduje się unikalna kolekcja 23 ponad 120-letnich palm, które zdobiły niegdyś rezydencje carskich urzędników, a po wybuchu I Wojny Światowej zostały pozostawione na przechowanie w miejskich szklarniach.

W 1990 roku park uznany został w całości za pomnik przyrody (łącznie z Parkiem Źródliska II).

Najcenniejsze drzewa objęte są systematycznie pracami leczniczo-pielęgnacyjnymi. Park porasta wiele wiekowych dębów, będących pomnikami przyrody. Ich wiek szacuje się na ok. 300 lat. Są one najcenniejszymi zabytkami na terenie parku i należą do najcenniejszych na obszarze Łodzi.

W latach 1993-1994 park został ogrodzony, następnie zmodernizowano układ wodny (1996) i alejki parkowe (1994-1996); zostało także wykonane oświetlenie głównych alei (1996-1998) i rekultywacja terenu po byłym zapleczu gospodarczym oraz urządzenie parteru kwiatowego i alejek (1996).

W latach 1999 -2003 zmodernizowano budynek Palmiarni.

Przed wejściem do Palmiarni zwiedzających wita Wróbelek Ćwirek, bohater serialu animowanego, zrealizowanego w Łódzkim Se-ma-forze.

Na ternie parku znajduje się staw i dwa betonowe zbiorniki wodne.

W roku 2000 w wyniku modernizacji powstały dwa odrębne place zabaw (wygrodzony dla dzieci młodszych i starszych m.in. ze stołami do gry w tenisa stołowego).

Źródliska w 2007 roku wygrały konkurs na najpiękniejszy park w Polsce, zorganizowany przez firmę ogrodniczą Brigss&Stratton (jurorzy oceniali 170 parków).

W północnej części parku znajduje się obszerny plac obsadzony dookoła głogami pełnokwiatowymi.

Wnętrze placu zajmuje rozległy kwietnik założony na planie prostokąta z różami i 4 cisami posadzonymi w rogach. Na środku kwietnika stoi rzeźba przedstawiająca kilka kobiecych postaci. Postawiono ją w latach 60. ubiegłego stulecia. Nosi ona tytuł „Wakacje” lub „Tańczące dziewczyny”, jej autorem jest Henryk Burzec.

W rogu placu znajdują się stoły do gry w szachy.

Zwyczaj grania w tym miejscu jest już bardzo długi, wcześniej grywano także w karty i warcaby. Prawdopodobnie wcześniejszym miejscem spotkań miłośników gier było mieszczące się (i rozebrane w latach 30. XX wieku) przy Wodnym Rynku kino Oświatowe.

Kino Oświatowe przy Wodnym Rynku, rok 1938.

W roku 2008 zrekonstruowano altanę na parterze kwiatowym obok Domku Ogrodnika (1880), którego modernizacja zakończona została w 2010 roku . W altanie jak dawniej, w sezonie letnim odbywają się coroczne koncerty muzyczne.

Piękna altana jest ozdobą parku do dzisiaj.

Sieć miejska Wi-fi w parku Źródliska. 7 lipca 2014 roku uruchomiono pierwszy z 23 hot-spotów łódzkiej ogólnomiejskiej sieci bezpłatnego internetu WiFi. Podczas konferencji prasowej w parku Źródliska przetestowano działanie bezpłatnej sieci. Jest to projekt, który udało się zrealizować dzięki budżetowi obywatelskiemu. Mieszkańcy sami wskazali miejsca, które chcieliby objąć projektem.

„Dawniej, przed wojną, nie tak jak dziś – gdzie w Łodzi człowiek nie poszedł, wszędzie na płot czy na inne ogrodzenie się nadział. Z zieleni korzystały same fabrykanckie rodziny. Były to ogrody jak więzienia strzeżone. Dla zwykłych obywateli udostępniano wówczas niewiele tej przyrody, a między innymi parki Helenów i Kweli, czyli Źródliska. W święta urządzano czasem w tych ogrodach zabawy ludowe z loterią i tańcami. No i naturalnie ludziska dusili się z braku przestrzeni. Z początku się witają i każdy, jeden drugiemu szczęścia, zdrowia i słodyczy z całego serca życzy, a potem – nietrudno i oberwać. Taki natłok cholerny, ścisk i same narzekania!”

Leon Gomolicki. Wieczory nad Łódką.

Kompozycja parku Źródliska I nie uległa zmianie od 1923 roku. Zaprojektowany i zrealizowany przez Naczelnika Wydziału Plantacji plan zachwyca swą czytelnością, funkcjonalnością, umiejętnym powiązaniem zieleni, wody, alejek, w krajobrazową całość. Przyjęto ochronę kompozycji przestrzennej poprzez zachowanie historycznego układu dróg spacerowych, zieleni wysokiej oraz powrót do programu z lat 20. XX wieku.

Na zakończenie sensacyjnie:

"Głos Poranny", rok 1937.

Przeczytaj jeszcze:
KAROL WILHELM SCHEIBLER – z Monschau, przez Ozorków… do Łodzi.
Anna Scheibler - Niemka i Polka
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera
Karol Scheibler - pierwszy z pierwszych - ku wielkiej Łodzi...
Pałac Karola Scheiblera.
PALMIARNIA OGRODU BOTANICZNEGO W ŁODZI.
WRÓBELEK ĆWIREK PRZED ŁÓDZKĄ PALMIARNIĄ
ŁUCZNIK Z ULICY PÓŁNOCNEJ

źródła:

Grażyna Ojrzyńska. Zieleń Ziemi Obiecanej – Park Źródliska [w:] O Księżym Młynie. HISTORIA-ARCHITEKTURA-OGRODY (zeszyt 6 „Brązowej Biblioteczki” propagującej wiedzę o zbytkach Łodzi Towarzystwa Opieki nad zabytkami w Łodzi.

Helena Duninówna. Gawędy o dawnej Łodzi.

Marzena Bomanowska, Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska. Spacerownik łódzki, cz.2.

http://www.zielonalodz.info/