baedeker łódzki: 09/26/17

wtorek, 26 września 2017

PIOTRKOWSKA 38 - kamienica Tobiasza i Łaji Tannenbaumów.

Na planach Łodzi z 1849 roku widzimy jedną parcelę, która obejmowała dzisiejsze numery Piotrkowskiej 38 i 40. Stał tu drewniany parterowy dom. Podziału działki dokonano w latach 60. XIX wieku. Kalendarz Jana Petersilge na rok 1870 wymienia jako właściciela posesji przy Piotrkowskiej 260 Josefa Rundsteina (numeracja ulicy Piotrkowskiej, czytaj TUTAJ).

Na planie z 1873 roku znajduje się już podzielona parcela, ze stojącym pod numerem 38 domem murowanym.

Od lat 80. XIX wieku posesja, wraz z sąsiednią pod nr 36, była własnością rodziny Tanenbaumów. Kamienice mają wspólne podwórko.

Ukaz carski z 1848 roku ułatwiał bogatym i asymilującym się Żydom zamieszkanie poza rewirem. Wielu kupców żydowskich składało więc podania o zezwolenie na przeniesienie swych przedsiębiorstw handlowych na ulicę Piotrkowską. Początkowo władze miejskie odnosiły się przychylnie do petentów, lecz po nowym rozszerzeniu rewiru w 1861 roku zaczęto Żydom utrudniać przenoszenie się poza rewir. Dopiero ukaz z 1862 roku uchylający ograniczenie praw Żydów w sprawie miejsca zamieszkania i nabywania gruntów, umożliwił ludności żydowskiej przenoszenie się z ciasnego rewiru do innych dzielnic. Skorzystał z tej okazji zapewne nowy właściciel nieruchomości przy Piotrkowskiej 36, Tobiasz Gutman Tanenbaum, zakupując także sąsiadującą posesję pod nr 38.

"Rozwój", rok 1898.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1900.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1901.

W spisach adresowych jako właściciel posesji przy Piotrkowskiej 36 i 38 widnieje Tobiasz Gutman Tanenbaum (Tannenbaum), a od roku 1902 pod numerem 38 również jego żona Basia Łajna (Łaja) Tannenbaum.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1902.

Od roku 1909 małżonkowie wpisani są jako właściciele obu sąsiadujących posesji (nazwisko w wersji Tenenbaum).

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1909.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1914.

Taryfa domów z 1920 roku, pod adresem Piotrkowskiej 36 i 38, jako właścicieli wymienia nadal rodzinę Tannenbaumów. Jeszcze w reklamie z 1930 pojawia się pod tym adresem nazwisko Tenenbaum (nazwisko pisane czasami przez jedno n, e zastępiło a):

"Głos Poranny", rok 1930.

... i jeszcze Tanenbaum:

Kalendarz informator na rok 1923.

... i sensacyjnie 😉:

"Ilustrowana Republika", rok 1927.

Pod koniec XIX wieku przy Piotrkowskiej 38 mieściła się Fabryka mechaniczna Wyrobów wełnianych i bawełnianych Towarzystwa Akcyjnego Markusa Silbersteina (o firmie i rodzinie Silbersteinów przeczytasz TUTAJ).

"Łodzianin", rok 1893.

W początkach wieku XX, i jeszcze w czasie I wojny światowej mieścił się tu sklep

M. Wysockiego oferujący szeroki wybór herbat:

"Gazeta Łódzka", rok 1915.

"Godzina Polski", rok 1916.

"Rozwój", rok 1907.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1913.

W 1912 roku przy Piotrkowskiej 38 otworzył drukarnię, litografię i introligatornię Naftal vel Natan Cytter (Naftula Zanwel).

Informator adresowy m. Łodzi, rok 1920.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

Naftal Cytter urodził się w 1884 roku w łódzkiej dzielnicy Bałuty w rodzinie Hersza, drukarza – i Perli Kajli z Wejnbergów. Tak jak ojciec został drukarzem, praktykę zawodową rozpoczynał jako zecer w drukarni Gliksmana. Kilkakrotnie składał podania do władz gubernialnych z prośbą o koncesję na założenie własnego przedsiębiorstwa, uzasadniając swą prośbę znajomością trzech języków oraz posiadaniem odpowiedniego kapitału zakładowego. Dopiero w 1912 roku uzyskał zgodę na otwarcie drukarni, litografii i introligatorni w lokalu przy Piotrkowskiej 38.

Swoje przedsiębiorstwo pod tym adresem prowadził do września 1939 roku. Wykonywał druki akcydensowe, plakaty, publikował zbiorki piosenek kabaretowych i samoistne druki muzyczne. Łącznie produkcja wydawnicza Cyttera nie przekroczyła 32 niewielkich objętościowo publikacji, wykonywanych wyłącznie na zamówienie instytucji lub nakładców prywatnych, głównie Adolfa Słomnickiego.

W małżeństwie z Sarą z Wolmanów miał syna Adama i córkę Helenę. Zmarł w łódzkim getcie 19 czerwca 1943 roku.

Kalendarz-Informator na rok 1923.

"Głos Poranny", rok 1937.

Wcześniej mieściły się tu również księgarnie:

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1905.

"Rozwój", rok 1907.

Przy ulicy Piotrkowskiej 38 mieszkał Rafael Eliasz Zelwer, działacz młodzieżowy. Urodził się w 1920 roku w Kaliszu. Był najstarszym spośród sześciorga dzieci Jeszajahu (Szai) Chaima i Malki.

We wczesnym dzieciństwie przybył wraz z rodzicami do Łodzi. W domu otrzymał wychowanie ortodoksyjne, lecz rodzice skłaniali się ku syjonizmowi. Ukończył prywatną szkołę religijną G.E.Lisa, w której wykładano również nauki świeckie. W 1937 roku ojciec wyjechał do Palestyny, licząc na zmianę wizy turystycznej na prawo stałego pobytu oraz na sprowadzenie rodziny. Nadzieja okazała się zawodna i Jeszajahu wrócił na początku 1939 roku do Łodzi. Przez ten czas Rafael zbliżył się do młodzieżowego ruchu syjonistycznego i wstąpił do organizacji pionierskiej "Hanoar Hacyjoni" mieszczącej się przy Piotrkowskiej 116. Władając doskonale językiem hebrajskim został wkrótce instruktorem.

Wiosną 1940 roku, tuż po zamknięciu bram getta łódzkiego, Jeszajahu zmarł. Rafael jako najstarszy syn stanął na czele rodziny: matki, siostry Chai Sury i braci Dawida, Elizera i Jakuba. Nie porzucił działalności w organizacji. Był członkiem kolektywu na przedmieściu Marysin, gdzie piastował urząd jednego z członków tzw. "Waad Hakibucim", czyli związku wszystkich kolektywów.

Po rozwiązaniu kolektywów przez zarząd getta Rafael otrzymał pracę listonosza. Nie zaprzestał działalności społecznej w ramach nielegalnego ruchu młodzieżowego. W ciężkich warunkach głodu panującego w getcie organizował samopomoc koleżeńską, troszcząc się o chorych i osłabionych towarzyszy.

W 1943 roku zainicjował połączenie ruchu "Hanoar Hacyjoni" z powstałą w getcie organizacją "Chazit Dor B'nej Midbar" (Front Młodożydowski), rozszerzając tym samym działalność samopomocy i dbając o ukrywanie członków ruchu skazanych na wysiedlenie.

Organizacja ta wydawała też swoją (pisaną ręcznie) gazetkę "Kol Hechazit" (Głos frontu) oraz prowadziła swój dziennik.

Gazetka "Kol Hechazit"

W sierpniu 1944 roku podczas likwidacji getta łódzkiego Rafael Zelwer został wywieziony do Oświęcimia (Auschwitz), gdzie organizował wśród kolegów więźniów nauczanie Biblii. Z Oświęcimia został wysłany do Kaufbeuren, filii obozu Dachau. Oznaczony numerem 110242, Rafael nie wytrzymał morderczej pracy i zmarł a wycieńczenia w listopadzie 1944 roku.
Jego siostra Sara Selver-Urbach poświęciła mu wspomnienia wydane w 1981 roku w Izraelu.

Na początku XX wieku znajdowała się tutaj mleczarnia:

Kalendarz handlowo-przemysłowy na rok 1910.

W latach 20. i 30 XX wieku znajdowała się tu piekarnia i cukiernia N. Weinberga słynąca z wypieku mac:

"Głos Poranny", rok 1929.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

... i restauracja A. I. Rosenbluma oferująca napoje wyskokowe i pokoje umeblowane 😊:

Kalendarz Informator na rok 1923.

Od 1893 roku przy Piotrkowskiej 38 znajdował się skład wyrobów złotych i srebrnych L. Grynbauma.

Kalendarz Informator na rok 1923.

Pod numerem 38 znajdował się znany zakład kuśnierski i skład wyrobów futrzarskich -

Kalendarz Informator na rok 1923.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

Lodzer Informations und Hause Kelender, 1920.

"Republika", rok 1927.

- także sprzedaż i naprawa wyrobów futrzanych:

Lodzer Informations und Hause Kelender, 1920.

Przy Piotrkowskiej 38 miał swoją siedzibę Łódzki Spółdzielczy Bank Handlowy

"Głos Poranny", rok 1930.

W latach 30. XX wieku Maksymilian Griffel posiadał tu "skład gum samochodowych" i przedstawicielstwo firmy "India" oferującej opony samochodowe.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

Przed wybuchem II wojny światowej przy ulicy Piotrkowskiej 38 mieszkał Jerachimiel Bryman – nauczyciel i talmudysta.

Urodził się w 1908 roku, był synem Jankiela, buchaltera i i Szejny. Po wysiedleniu przez Niemców do łódzkiego getta zamieszkał przy ulicy Zgierskiej 11. W latach 1942-1943, w getcie był pracownikiem Wydziału Archiwum i współautorem kroniki getta. Opisywał w niej życie religijne zamieszkałych w getcie Żydów, podpisując swe zapiski inicjałami JBA. Data i miejsce jego śmierci podobnie jak i rodziców, którzy wraz z nim byli w getcie łódzkim, pozostają nieznane.

Kronika Getta

W listopadzie 1940 roku, na polecenie Chaima Rumkowskiego, utworzono w obrębie getta Wydział Archiwum. Do jego zadań należało gromadzenie dokumentów mających w przyszłości stanowić podstawę do opisania historii getta. W placówce tej, od 12 stycznia1941 roku do 31lipca 1944 roku pracownicy, w większości dziennikarze i pisarze, opracowywali kronikę getta. Teksty Kroniki redagowano z początku w języku polskim, w okresie od września do grudnia 1942 równolegle w języku polskim i niemieckim, a dopiero od stycznia 1943 wyłącznie po niemiecku.

Każdego dnia powstawało sprawozdanie dzienne, w którym zamieszczano aktualne na dany dzień informacje o ważnych wydarzeniach z życia getta. Powstawało coś na kształt pozbawionej czytelników, codziennej gazety tworzonej wyłącznie na potrzeby archiwum, po to, by umożliwić przyszłym pokoleniom zrozumienie życia i śmierci w getcie.

W poszczególnych rubrykach Kroniki, jej twórcy umieszczali najważniejsze fakty ze wszystkich obszarów gettowego życia. Poczynając od opisu aktualnej pogody, liczby urodzin i zgonów, nieszczęśliwych wypadków, po najważniejsze wydarzenia z zakresu zaopatrzenia i produkcji poszczególnych zakładów getta, chorób zakaźnych i przyczyn zgonów. Ponadto, w formie felietonu, powstawały teksty dotyczące różnych aspektów życia codziennego, kulturalnego oraz krążących po getcie plotek i humoru.

Poszczególne numery Kroniki powstawały w wyniku pracy zespołowej. Czasem fragmenty pisane przez poszczególnych autorów były łączone w jedną całość, niekiedy zaś występują jako odrębne przekazy, zawierające różniące się między sobą omówienie tych samych zagadnień i podpisane inicjałami poszczególnych pracowników Wydziału Archiwum.

Kronika nie daje pełnego wglądu w codzienność życia w getcie. Jako że tekst w niej zawarty podlegał wewnętrznej cenzurze, niektóre sprawy nie są w ogóle omawiane lub zostały w niej jedynie nadmienione. Poza tym twórcy Kroniki podobnie jak inni mieszkańcy getta byli odcięci od świata zewnętrznego i jak oni cierpieli w straszliwych warunkach gettowej egzystencji, zdając sobie sprawę z rosnącego zagrożenia życia własnego i opisywanej przez siebie społeczności.

Mimo wspomnianych wcześniej ograniczeń i specyficznych okoliczności powstawania tekstów, Kronika jest jednym z najcenniejszych źródeł do dziejów getta łódzkiego.

Fot . Marcin Stępień / Agencja Gazeta

W 2009 roku ukazała się pełna polskojęzyczna, drukowana wersja Kroniki, opracowana przez pracowników Uniwersytetu Łódzkiego i Archiwum Państwowego Łodzi. Jej wydanie poprzedziła publikacja niemieckojęzycznej wersji w roku 2007.

W czasie II wojny światowej w bramie kamienicy przy Piotrkowskiej 38 Niemcy selekcjonowali dzieci porwane w czasie ulicznych łapanek dzieląc je na grupy przeznaczone do germanizacji lub do przymusowej pracy w obozach i fabrykach. Na ścianie kamienicy widzimy tablicę przypominającą o tej tragicznej historii.

Inne firmy mieszczące się przy Piotrkowskiej 38: