czwartek, 3 września 2020

PIOTRKOWSKA 61 – DOM MARKUSA KOHNA.

Zanim stanęła w tym miejscu murowana kamienica, na mocy Protokołu Deklaracyjnego, z września 1839 roku, plac nr 123 przy ulicy Piotrkowskiej (dzisiaj Piotrkowska 61) objął tkacz przybyły z Czech, Ignacy MüllerPrzynajmniej od końca lat 50-tych nieruchomość należała do Karola Gottlieba Keilicha. Dokument z 1859 roku wymienia zabudowania na nieruchomości Keilicha:

dom mieszkalny z drzewa pod gontami,
domek w podwórzu także z drzewa pod dachówką, w którem mieści się farbiernia,
stajnia drewniana pod gontami.

Kalendarz Jana Petersilge na rok 1870 wymienia nadal Karola Gottlieba Keilicha jako właściciela.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893 (dawna numeracja domów, Piotrkowska 779, to dzisiejszy numer 61).

W latach 70-tych XIX stulecia  nieruchomość należała już do Markusa Kohna. 

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Nowy właściciel uruchomił w podwórzu posesji, w roku 1865 - przędzalnię i ręczną tkalnię chust wełnianych.

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

W 1876 roku Kohn wzniósł dwupiętrową kamienicę frontową, a pod koniec lat 70. XIX wieku wykupił grunt działki.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Markus Kohn

Działalność Markusa Kohna przy Piotrkowskiej 61 dała początek dużemu przedsiębiorstwu.

Informator handlowo-przemysłowy, rok 1911.

Począwszy od końca lat 80. XIX wieku, równolegle do produkcji przy Piotrkowskiej, wznoszono okazałe obiekty przemysłowe na obrzeżu Łodzi, pod obecnym adresem Łąkowej 3/5.

Łąkowa 3/5, budynki dawnej przędzalni Markusa Kohna.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1910.

Sprzyjająca koniunktura spowodowała znaczne powiększenie zakładu i produkcji. W 1899 roku fabrykę przekształcono w spółkę akcyjną o kapitale założycielskim 2,5 mln rubli. Do zarządu weszli, poza właścicielem zakładu, jego dwaj synowie: Ignacy i Samuel oraz Maurycy Poznański, Jakub Przeworski i D. Keiserstein.

Zakład został przeniesiony do nowych budynków na ulicę Łąkową 3/5, a jego produkcję ograniczono do wytwarzania wełnianej przędzy czesankowej. Firma była wyposażona w nowoczesne przędzarki i zatrudniała ok. 1500 osób.

W 1919 roku przedsiębiorstwo zarejestrowano w łódzkim sądzie okręgowym jako „Towarzystwo Akcyjne Przemysłowe Markus Kohn” w Łodzi. Po przeszacowaniu kapitał założycielski, jakim dysponowała spółka, wynosił 5 mln złotych i został podzielony na 5 tysięcy akcji po 1000 zł. Zakład miał przedstawicielstwa w Bielsku, Gdańsku, Brnie, Budapeszcie i w Bukareszcie.

Informator m. Łodzi, rok 1920.

30 marca 2004 roku w fabryce wybuchł pożar – część fabryki (1000 mkw) spłonęła.

"Głos Poranny", rok 1937.

Po nacjonalizacji w 1945 roku połączono zakład z sąsiadującymi fabrykami pod wspólną nazwą „Vigoprim”.

Kohn pochodził z Częstochowy. Był członkiem rady Łódzkiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, członkiem Towarzystwa Pielęgnowania Chorych „Bykur Cholim” i Komitetu „Uzdrowiska”. Już po jego śmierci, 21 października 1923 roku odbyło się poświęcenie sali im. Teresy i Markusa Kohnów w „Uzdrowisku”, powstałym w nieodległym od Łodzi Helenówku. Był kolekcjonerem dzieł sztuki obcej, swoje obrazy eksponował na wystawie dzieł sztuki ze zbiorów prywatnych, zorganizowanej w listopadzie 1903 roku.

"Rozwój", rok 1903.

Mieszkał przy ulicy Piotrkowskiej 61, w domu, którego był właścicielem. 

Informator handlowo-przemysłowy, rok 1914.

W drugiej połowie lat 30. XX wieku przedsiębiorstwo występujące pod szyldem Przędzalnia Wełny Czesankowej Markus Kohn, Sp. Akc. zatrudniało 1550 robotników , a rok 1936 zamknęło bilansem ponad 20 mln złotych.

Dziennik Urzędowy Komisariatu Ludowego m. Łodzi, rok 1919.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

W okresie poprzedzającym wybuch II wojny, spadkobiercy Markusa Kohna kupili wille w południowej części Łodzi, należące wcześniej do Akcyjnego Towarzystwa Sukienniczej Manufaktury „Leonhardt, Woelker & Girbardt”. Miało to związek z rozpoczętym w 1937 roku procesem upadłości przedsiębiorstwa Ernsta Leonhardta i jego wspólników. Należy również wspomnieć, że już od lat 20. XX wieku firma Kohna dzierżawiła obiekty przemysłowe od „Leonhardt, Woelker & Girbardt”.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1911.

W ręce Kohnów przeszły trzy wille:

- willa przy obecnej ulicy
Bednarskiej 15, zbudowana w latach 1910-1911,

- willa przy obecnej ulicy Bednarskiej 15a, zbudowana w latach 1910-1911,

- willa przy obecnej ulicy Pabianickiej 2, zbudowana w latach 1900-1901.

"Głos Polski", rok 1921.

Markus Kohn zmarł 15 sierpnia 1921 roku, przeżywszy 84 lata i został pochowany na cmentarzu przy ulicy Brackiej. W małżeństwie z Teresą z Grossów miał synów – Ignacego (Izaaka), przemysłowca, żonatego z Rozalią Landau, oraz Samuela.

Wracamy na ulicę Piotrkowską 61.

Księga adresowa m. Łodzi i województwa łódzkiego, 1937-1939.

Przy Piotrkowskiej 61 funkcjonował skład Fabryki Wyrobów Włókienniczych braci Izraela i Maksa Mintz. Firma założona przez A. M. Mintza w 1899 roku funkcjonowała wcześniej przy Piotrkowskiej 68 (skład) i Przejazd 6 (fabryka, dzisiaj ulica Tuwima). Spadkobiercy założyciela, bracia Izrael i Maks, przenieśli ok. 1934 roku produkcję do dzierżawionych powierzchni fabrycznych przy ulicy Gdańskiej 118.

Piotrkowska 61 - w 1900 roku wspólnie z Szają Rosenblattem (Rozenblattem) założył tu tkalnię wełny Dawid Fabrykant. Urodził się w 1871 roku w Janowie Lubelskim, był synem Abrahama, właściciela ziemskiego. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie studiował na wydziale tkackim Wyższej Szkoły Technicznej w Reutlingen (Wirtembergia), po czym odbywał praktykę w łódzkich fabrykach włókienniczych.

"Głos Poranny", rok 1938.

Wraz z Szają Rosenblattem posiadał tkalnię wełny przy Piotrkowskiej 61, a w latach 1908-1909 wspólnicy wybudowali na placu przy ulicy Wierzbowej 48 mechaniczną przędzalnię i tkalnię wełny. 

"Ilustrowana Republika", rok 1938.

Zatrudnionych tu było 150 robotników, pracujących na przędzalni, tkalni, szarpalni. Napęd dawała maszyna parowa o mocy 150 HP.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

Zakład posiadał oddziały w Warszawie i Krakowie. Produkowano tutaj tkaniny ubraniowe, płaszcze, wełny, flanele. Rynek zbytu obejmował początkowo południowe tereny Rosji oraz obszar Królestwa Polskiego. Pomimo żydowskiego pochodzenia właścicieli fabryki, tylko nieliczna część jej załogi była wyznania mojżeszowego.

Księga adresowa m. Łodzi 1937-1939.

W okresie międzywojennym zakład stał się jednym z wiodących w branży wełnianej. W roku 1921, po śmierci Szai Rosenblatta jego udziały przejął syn Dawida, Józef Fabrykant, który zmarł w 1931 roku. Po jego śmierci firma pozostała przy starej nazwie z dopiskiem: właściciel Dawid Fabrykant. Administracja przedsiębiorstwa mieściła się przy ulicy 6 Sierpnia 2. 

"Głos Poranny", rok 1936.

W latach międzywojennych fabryka Szai Rosenblatta przy ulicy Żwirki należała do znaczniejszych przedsiębiorstw przemysłu wełnianego w Łodzi, zbywając towary na rynku wewnętrznym w Polsce centralnej, w Małopolsce, Poznańskiem i na Pomorzu.

Szaja Rozenblatt

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.

"Ilustrowana Republika", rok 1937.

Dawne zabudowania fabryki Szai Rosenblatta, dzisiaj budynki należą do Politechniki Łódzkiej.

Informator m. Łodzi, rok 1919.

Dawid Fabrykant wchodził w skład Komisji Szacunkowej Wydziału Rejestracji Strat Wojennych przy Radzie Głównej Opiekuńczej, powołanego do życia 16 sierpnia 1916 roku. Działał w zarządzie Sekcji Tekstylnej Stowarzyszenia Fabrykantów i Kupców m. Łodzi, był członkiem zarządu Szkoły Przemysłowej Towarzystwa Szerzenia Oświaty i Wiedzy Technicznej wśród Żydów w Łodzi oraz członkiem prezydium stowarzyszenia humanitarnego „Montefiore – B’nei B’rith” w Łodzi.

Informator m. Łodzi, rok 1920.

Księga adresowa m. Łodzi i województwa łódzkiego, 1937-1939.

W latach 30. mieszkał przy ulicy Nawrot 8, następnie przy ulicy Piotrkowskiej 200. Po wybuchu wojny znalazł się w getcie i zamieszkał wraz z żoną Heleną (Hindą) z domu Bukiet przy ulicy Franciszkańskiej 30.

Piotrkowska 200

Dawid Fabrykant zmarł 1 maja 1944 roku i pochowany został na cmentarzu przy ulicy Brackiej. Losy jego żony nie są znane.

"Czas", kalnendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Przy Piotrkowskiej 61 skład wyrobów wełnianych i półwełnianych posiadał Gilel Ber Drabkin – właściciel fabryki wyrobów wełnianych przy ulicy Zagajnikowej 21 (dzisiaj Kopcińskiego) i ulicy Karola 17.

Gilel Drabkin urodził się w 1865 roku w Szkłowie (Rosja) jako syn Barucha i Gitli.

Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1920.

W Łodzi poza prowadzeniem produkcji wyrobów wełnianych wchodził w skład rady Drugiego Łódzkiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, od 1927 roku był członkiem Stowarzyszenia Humanitarnego „Montefiore – B’nei B’rith". Mieszkał przy ulicy Legionów (Zielonej) 21.

Podręczny Rejestr Handlowy, rok 1926.

Żonaty z Olgą (Margolą) z Liwszyców. Małżonkowie Margola i Gilel Drabkin kupili w 1912 roku willę przy ulicy Zielonej (dzisiaj Zielona 21). W okresie międzywojennym willa była własnością syna, Wolfa Drabkina. Obiekt został zbudowany w latach 1889-90 dla Jakuba Vive, który w spółce z Henrykiem Federem prowadził nieopodal parową przędzalnię wełny. Willa istnieje do dzisiaj. Data i miejsce śmierci Drabkina nie są znane, jego żona została pochowana na cmentarzu przy ulicy Brackiej.

"Głos Poranny", rok 1939.

Pod koniec XIX wieku przy Piotrkowskiej 61 uruchomił fabrykę pluszu meblowego i konfekcyjnego Mojżesz Grawe.

Mojżesz Grawe

Mojżesz (Mowsza Zymel [Simel]), przemysłowiec i filantrop – urodził się w Różanie (gubernia grodzieńska). Prawdopodobnie później mieszkał w Białym stoku. Około 1883 roku osiadł w Łodzi. Pod koniec XIX wieku był właścicielem fabryki wyrobów wełnianych przy ulicy Wschodniej 45, a następnie z Wolfem Góralskim (Guralskim) przy ulicy Piotrkowskiej 61 uruchomił fabrykę pluszu, która w 1907 roku zatrudniała już stu robotników i osiągała roczny obrót około 500 tysięcy rubli. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Grawe produkował też kapelusze i czapki, prowadząc ich sprzedaż w składzie mieszczącym się w domu Markusa Kohna przy Piotrkowskiej 61.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

W późniejszych latach fabryka i apretura znajdowały się przy Szosie Konstantynowskiej 20. 

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Około 1913 roku wspólnicy rozdzielili przedsiębiorstwo: Wolf Góralski stał się właścicielem łódzkiej Manufaktury Pluszu Jedwabnego przy ulicy Średniej (dziś Pomorskiej) 38, a Grawe – Fabryki Wyrobów Pluszowych przy ulicy Piotrkowskiej 61.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Mojżesz Grawe był członkiem wielu towarzystw finansowych, społecznych i dobroczynnych, między innymi Trzeciego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Muzycznego i Literackiego „Hazomir”, Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich, członkiem założycielem i wiceprezesem Klubu Szachistów (1897), przekształconego w Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej (1903), jego prezesem w latach 1912-1913, członkiem założycielem i wiceprezesem Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego, członkiem Dozoru Bożniczego i członkiem komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli przedmiotów judaistycznych w szkołach hebrajskich.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1913.

Mojżesz Grawe zmarł w 1913 roku we Wrocławiu, pochowany został w Łodzi na cmentarzu przy ulicy Brackiej.

"Głos Poranny", rok 1930.

W latach 30. ubiegłego stulecia przy Piotrkowskiej 61 mieściła się księgarnia Karola Neumillera.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

Adres przy Piotrkowskiej 61 znały też łódzkie elegantki - znalazły tu swoje miejsce „Salony Mód”, pracownie rękawiczek, znana pracownia krawiecka Heleny Glass i...inne trochę mniej znane:

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1929.

"Głos Poranny", rok 1933.


"Rozwój", rok 1910.

"Rozwój", rok 1911.

"Rozwój", rok 1911.

Szukający szczęścia znajdowali je (lub tracili pieniądze...) w kolekturze A. D. Międzyrzeckiego.

"Głos Poranny", rok 1932.

"Głos Poranny", rok 1933.

"Głos Poranny", rok 1935.

Inne firmy i składy mieszczące się niegdyś przy Piotrkowskiej 61:

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1901.

"Goniec Łódzki", rok 1904.

Informator m. Łodzi z kalendarzem, rok 1920.

Kalendarz handlowo-przemysłowy, rok 1923.

"Republika", rok 1923.

Kalendarz Informator, rok 1924.

"Ilustrowana Republika", rok 1925.

"Ilustrowana Republika", rok 1926.

"Ilustrowana Republika", rok 1928.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1931.

"Głos Poranny", rok 1933.

"Głos Poranny", rok 1936.

"Głos Poranny", rok 1937.

"Głos Poranny", rok 1938.


"Kurier Łódzki", rok 1939.

"Litzmannstadter Zeitung", rok 1940.

Po II wojnie światowej:

"Dziennik Łódzki", rok 1945.

"Dziennik Łódzki", rok 1948.

Na zakończenie sensacyjnie:

"Głos Poranny", rok 1936.

"Głos Poranny", rok 1938.

"Głos Poranny", rok 1938.

Źródła:
Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny. Tom I.
Joanna Podolska, J. Walicki. Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Łodzi.
Anna Rynkowska. Ulica Piotrkowska.
Marek Budziarek, Leszek Skrzydło, Marek Szukalak. Łódź, nasze miasto.
Jacek Kusiński, Ryszard Bonisławski, Maciej Janik. Księga fabryk Łodzi.
Piotrkowska_nr.pl
Polska Niezwykła http://www.polskaniezwykla.pl/

Fot. współczesne Monika Czechowicz

"Głos Poranny", rok 1931.

Fot. archiwalne pochodzą ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

"Republika", rok 1923.
"Głos Poranny", rok 1932.

Przeczytaj jeszcze:

"Dziennik Łódzki", rok 1945.