baedeker łódzki: 03/05/14

środa, 5 marca 2014

MIEJSKA ELEMENTARNA SZKOŁA ŻYDOWSKA FUNDACJI HERMANA I MINY MAŁŻONKÓW KONSTADT. Herman Konstadt organizator powszechnego szkolnictwa żydowskiego na terenie Łodzi.

Od przełomu lat 50. i 60. XIX wieku na ostateczne rozwiązanie w Królestwie Polskim oczekiwała kwestia równouprawnienia ludności żydowskiej. Chodziło też o rozbudowę szkolnictwa dla dzieci i młodzieży wyznania mojżeszowego. Ukaz carski z 5 czerwca 1862 roku wprowadzał oczekiwane równouprawnienie.

Na początku lat 60. XIX wieku ludność żydowska stanowiła około 15,4 % ogółu mieszkańców Łodzi, a nie dysponowała własną szkołą elementarną. Niewielka ilość dzieci wyznania mojżeszowego uczęszczała do szkół publicznych, bogatsze rodziny kształciły dzieci u prywatnych nauczycieli. W połowie 1861 roku Dozór Bożniczy zabiegał o utworzenie szkoły elementarnej. Sprawa ta była przedmiotem obrad Rady Miejskiej w dniu 6 lutego 1862 roku. Przygotowano wówczas projekt jej budżetu i przedstawiono kandydata na nauczyciela, posiadającego uprawnienia do prowadzenia prywatnej szkoły żydowskiej. Dalsze prace nad zorganizowaniem takiej szkoły zostały odłożone w związku z zapowiedzią reorganizacji szkolnictwa powszechnego w Królestwie. Wybuch powstania styczniowego również nie sprzyjał takim zamierzeniom.

Pocztówka z przełomu XIX/XX w.

Mimo występowania niesprzyjających okoliczności w 1863 roku grupa zamożniejszych przedstawicieli społeczności żydowskiej wystąpiła do Naczelnika Okręgu Wojennego Aleksandra von Broemsena o pozwolenie na organizację żydowskiej szkoły elementarnej, którą zamierzano utrzymywać ze środków zebranych w postaci składki szkolnej, opłacanej przez bogatszą część ludności wyznania mojżeszowego. W styczniu 1864 roku Dozór Bożniczy w Łodzi otrzymał zgodę na utworzenie takiej szkoły. Miała to być szkoła prywatna. Ludność żydowska ponosiła już wydatki wchodzące w skład funduszu edukacyjnego miasta, z którego opłacano koszty funkcjonowania szkół chrześcijańskich.

Na przełomie lat 1864/1865 Dozór Bożniczy w Łodzi (Jakub Dobranicki, Lejzer Berger i Henoch Goldberg) i grupa Żydów „postępowych” zwróciła się do władz z inicjatywą utworzenia 2-klasowej męskiej szkoły elementarnej pod nazwą: Szkoła dla Dzieci Wyznania Mojżeszowego w Łodzi. Na jej kuratora wyznaczono znanego działacza gospodarczego i społecznego, ówczesnego członka Rady Miejskiej – Hermana Konstadta. Szkoła ta została uruchomiona 27 kwietnia 1865 roku w obiekcie dzierżawionym przy ulicy Jakuba (obecnie nie istnieje).
Przeciwko omawianej inicjatywie wystąpiła zacofana część społeczności żydowskiej, inspirowana przez miejscowego rabina. Sprawa stała się głośna i dotarła nawet do ówczesnych władz oświatowych Królestwa Polskiego. W obronie istnienia nowej placówki wystąpiły władze miejskie w Łodzi, zachęcane do tego przez samego H. Konstadta. Przy szkole uruchomiono szwalnię dla nauki zawodu dzieci osieroconych i pochodzących z ubogich warstw społecznych. W rezultacie wszystkich tych zabiegów elementarna szkoła żydowska nie została zamknięta. Wkrótce otrzymała status szkoły 1-klasowej i była wzorową palcówką oświatową w Łodzi.

Przez 30 lat kuratorem szkół powszechnych żydowskich w Łodzi był właśnie Herman Konstadt, choć jego osoba była przedmiotem ostrych ataków ze strony konserwatywnej części społeczności żydowskiej. Pierwsza męska żydowska szkoła powszechna utrzymywana była ze środków gromadzonych w postaci corocznej składki opłacanej przez bogatszą część społeczności żydowskiej. Zbierał ją Dozór Bożniczy, który również dokonywał jej podziału zgodnie ze zgłaszanymi potrzebami. Do połowy lat 80. XIX wieku władze miejskie nie wydzielały żadnych środków na wspieranie funkcjonowania szkolnictwa żydowskiego.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Herman Konstadt był właściwie twórcą żydowskiego szkolnictwa powszechnego w Łodzi. Najwięcej wysiłku włożył w rozwój Powszechnej Szkoły Elementarnej nr 1, która w końcu lat 60. została przeniesiona do bardziej funkcjonalnych pomieszczeń przy ulicy Solnej. Dla jej potrzeb Herman Konstadt z własnych środków zbudował w 1869 roku salę gimnastyczną, a przez 13 lat płacił wynagrodzenie dla nauczycieli wychowania fizycznego i śpiewu. W 1879 roku na mocy decyzji kuratora Warszawskiego Okręgu naukowego szkołę przemianowano na 2-klasową.

Ulica Solna dzisiaj (zobacz: ŁÓDŹ. ULICA SOLNA ).

W 1882 roku obiekt przy ulicy Solnej otrzymał nowe meble i inne elementy wyposażenia. Herman Konstadt miał też duże zasługi w otwarciu w roku szkolnym 1882/1883 żeńskiej żydowskiej szkoły elementarnej. Między innymi utrzymywał ją z własnych środków w okresie dwu pierwszych lat. Później również troszczył się o rozwój tej placówki. Jego usilne zabiegi doprowadziły do tego, że władze Łodzi zaczęły przeznaczać środki z Kasy Miejskiej na rozwój szkolnictwa żydowskiego.

"Dziennik Łódzki", rok 1886.

Gazeta "Rozwój", rok 1898.

Dopiero w styczniu 1891 roku przekazano do użytku drugą żydowską szkołę powszechną męską. Na początku lat 90. XIX wieku Konstadt zabiegał o uruchomienie drugiej żeńskiej szkoły elementarnej.

Gazeta "Rozwój", rok 1898.

Jednodniówka "Dzień ubogich w Łodzi", 17 września 1911 roku.

Konstadt był ponadto twórcą fundacji „Dom Ubogich w Łodzi” zatwierdzonej przez władze rosyjskie w dniu 11 kwietnia 1893 roku. Była to pierwsza fundacja małżonków Konstadtów, która dysponowała przekazanymi jej obiektami przy ulicy Średniej (obecnie Pomorska).

Jednodniówka "Dzień ubogich w Łodzi", 17 września 1911 roku.

W roku 1893 Herman Konstadt odwołał swój testament publiczny z 1881 roku, a w dniu 20 kwietnia 1894 roku sporządził rozporządzenie majątkowe, w którym zdecydował się o skapitalizowaniu swojego majątku i utworzeniu funduszu wieczystego i nietykalnego. Dochody z tego funduszu miały być przeznaczone na wskazane przez niego cele. W testamencie znalazł się zapis mówiący o przekazaniu „jednorazowo trzydzieści tysięcy rubli na kupno domu na szkołę elementarną w Łodzi trzy lub czteroklasową pod warunkiem, jeśli ta szkoła uzyska nazwę szkoły elementarnej imienia Hermana i Miny małżonków Konstadt”.

Wykonawcami testamentu zostało sześciu mieszkańców Łodzi: bankier i przemysłowiec Adolf Dobranicki, kupiec Jakub Sachs (Zaks), kupiec i bankier Salomon Landau, przemysłowiec Jakub Hirszberg i lekarz dr Edmund Krakowski. Każdy z egzekutorów wyznaczał swojego następcę. W ten sposób 6-osobowy zarząd funkcjonował nad skapitalizowanym majątkiem Konstadta. On też był odpowiedzialny za realizację celów wymienionych w testamencie. Żona Konstadta, Mina uczestniczyła w pracach zarządu aż do śmierci, dysponowała 3 głosami, ale tylko w przypadku podejmowania ważnych decyzji finansowych. W składzie zarządu nie było przedstawicieli łódzkiego Dozoru Bożniczego.

Jednodniówka "Dzień ubogich w Łodzi", 17 września 1911 roku.

Herman Konstadt zmarł w Łodzi 21 października 1895 roku, a w dniach 20-21 stycznia 1896 roku dokonano spisania jego majątku. Na wieczysty i nietykalny fundusz Konstadta przekazano około 473 tysiące rubli. Po kilkuletnich zabiegach władze rosyjskie zatwierdziły „Zasady funkcjonowania funduszu wieczystego i nienaruszalnego H. Konstadta”.

Z dniem 21 października 1899 roku Fundacja Dobroczynna imienia Hermana i Miny małżonków Konstadt rozpoczęła funkcjonowanie formalno-prawne.

"Rozwój", rok 1910.

"Rozwój", rok 1911.

Jednodniówka "Dzień ubogich w Łodzi", 17 września 1911 roku.

Grobowiec Miny i Hermana Konsztatów (Konstadtów) na Nowym Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Brackiej. Był pierwszym wybudowanym grobowcem rodzinnym na tym cmentarzu. Herman - honorowy obywatel Łodzi i filantrop, Mina - fundatorka domu przedpogrzebowego:

Wykonawcy testamentu Konstadta wraz z jego żoną przystąpili przede wszystkim do realizacji zapisu dotyczącego zakupu domu z przeznaczeniem na potrzeby męskiej żydowskiej szkoły powszechnej. W dniu 8 maja 1896 roku rosyjskie Ministerstwo Oświaty zatwierdziło zapis Konstadta dotyczący przekazania na powyższy cel 30 tysięcy rubli. W rezultacie dalszych konsultacji i zabiegów władz Warszawskiego Okręgu Naukowego Min. Oświaty zdecydowało, zgodnie z wnioskiem egzekutorów testamentu Konstadta, ze najlepszym rozwiązaniem byłoby nabycie domu dla istniejącej już 2-klasowej męskiej szkoły elementarnej z klasami przygotowawczymi, funkcjonującej w strukturze szkół miejskich. W piśmie podkreślono, że H. Konstadt był długoletnim kuratorem tego obiektu, położył nieocenione zasługi w jej rozwoju, w tym przeznaczał corocznie na jej potrzeby znaczne środki finansowe. Władze rosyjskie wyraziły też zgodę na nadanie jej nazwy: Szkoła imienia Hermana i Miny małżonków Konstadt.

Szkoła funkcjonująca przy ulicy Solnej otrzymywała z kasy Dozoru Bożniczego w Łodzi 900 rubli na opłatę najmu pomieszczeń i 450 rubli na wynajem mieszkań dla 3-4 młodych nauczycieli. W przypadku nabycia na jej potrzeby własnego obiektu zwolnione środki miano przeznaczać na rozbudowę szkoły, tj. na utworzenie trzech równoległych oddziałów dla 1 klasy. Jednocześnie podkreślano, że możliwość zakupu takiego pomieszczenia dla owej szkoły przez Dozór Bożniczy w tym okresie była nierealna.

Ulica Zawadzka 42 (dzisiejsza ulica Adama Próchnika)

Wreszcie pismem z 22 listopada 1897 roku wykonawcy testamentu Konstadta poinformowali naczelnika Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej, iż zdecydowali się na nabycie odpowiedniego placu i zbudowaniu na nim obiektu dla potrzeb Szkoły Męskiej Żydowskiej nr 1. Takie rozwiązanie zostało zaaprobowane przez Min. Oświaty w dniu 17 maja 1898 roku i wyłożone w piśmie do Kuratora Warszawskiego Okręgu Naukowego z 5 czerwca 1898. Na wniosek wykonawców testamentu kontrolerem tej akcji został wyznaczony naczelnik Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej, Adrian Abramowicz. Ponadto gubernator piotrkowski, Konstanty Miller, występujący w imieniu Rady Opieki Społecznej Guberni Piotrkowskiej zaakceptował przedstawione wnioski w sprawie nadania Szkole Męskiej nr 1 imienia Hermana i Miny małżonków Konstadt.

W ten sposób wszystkie formalności zostały zakończone, do realizacji zadania zaproszono inżyniera architekta Gustawa Landau-Gutentegera, a także – z głosem doradczym kuratora szkół żydowskich w Łodzi, Bernarda Dobranickiego.

W dniu 10 września 1898 roku u notariusza Konstantego Mogilnickiego dokonano sporządzenia aktu kupna-sprzedaży placu przy ulicy Zawadzkiej 51 (późniejszy 42, obecnie ulica Adama Próchnika). Właścicielami tej posesji byli Chaim Dawid i Rywka-Ruchla małżonkowie Zinger. Powyższą nieruchomość Zingerowie nabyli za 3 tysiące rubli, sprzedali ją natomiast za 8 tysięcy rubli dla:

…istniejącej w mieście Łodzi miejskiej elementarnej żydowskiej męskiej szkoły dla budowy gmachu tej szkoły imienia Hermana i Miny małżonków Konstadt na jednostronny wniosek każdego z kontrahentów i przekazują nieruchomość w faktyczne władanie wymienionej szkoły z chwilą podpisania tego dokumentu”.

Egzekutorzy testamentu Konstadta zlecili Gustawowi Landau-Gutentegerowi opracowanie projektu budowlanego, zatwierdzonego przez Rząd Gubernialny Piotrkowski. Przetarg na budowę wygrała firma „Oszer i Szczeciński”.

26 października 1900 roku miało miejsce przekazanie do użytku obiektu szkolnego przy ulicy Zawadzkiej 42. Przybyli wtedy: Mina Konstadt, sześciu egzekutorów testamentu jej męża, członkowie Dozoru Bożniczego: Szaja Rosenblatt, Adolf Dobranicki i Jonasz Warszawski, opiekunowie żydowskich szkół elementarnych miejskich: Bernard Dobranicki i Aleksander Tykociner, rabin Eliasz Chaim Majzel, a także naczelnik Adrian Abramowicz.

Było to ważne wydarzenie w dziejach żydowskiej społeczności w Łodzi. Najstarsza szkoła elementarna męska otrzymała nowocześnie urządzony obiekt i doskonałe warunki dla dalszego rozwoju (dotychczas większość miejskich szkół powszechnych mieściła się w wynajętych pomieszczeniach, zwykle tylko przystosowanych do prowadzenia w nich działalności dydaktycznej). Pod względem wyposażenia i poziomu nauczania szkoła przodowała wśród łódzkich szkół elementarnych.

Gazeta "Rozwój", rok 1911.

W roku 1912 były w Łodzi 92 szkoły elementarne i 291 nauczycieli, w których uczyło się 16 211 dzieci, w tym było 12 szkół dla dzieci żydowskich z 44 nauczycielami i 2156 uczniami.