baedeker łódzki: 12/11/19

środa, 11 grudnia 2019

Mistrz Antoine - z Sieradza, przez Łódź do... Paryża.

Antoni "Antoine" Cierplikowski, Nowy Jork, rok 1938.

(zbiory NAC)

Urodził się 24 grudnia 1884 roku w rodzinie ubogiego sieradzkiego szewca, też Antoniego, w wynajętym małym mieszkaniu przy ulicy Dominikańskiej 24, w posesji państwa Miłkowskich.

Dom przy ulicy Dominikańskiej, w którym mieszkała rodzina Cierplikowskich.

Sieradz, ulica Dominikańska - dzisiaj.

Matka Antoin'a, Joanna z domu Majchrzak, była krawcową i całe życie zajmowała się swoim sześciorgiem dzieci. Podobno rodzina nosiła pierwotnie nazwisko Cierpikowski, dopiero później zmieniono ją na formę używaną obecnie.

Nastoletni Antoine z rodzicami (stoi po lewej)

(źródło: styl.pl)

W Sieradzu wspominają, że Antek jako dziecko był urwisem. Płatał różne głupie figle zarówno rówieśnikom, jak i dorosłym. Chcąc pozbyć się z domu niesfornego syna, źle wpływającego na młodsze rodzeństwo, rodzice wysłali go do Łodzi "w termin" u ich dalszego krewnego Pawła Lewandowskiego, który miał na rogu ulic Cegielnianej i Piotrkowskiej renomowany zakład fryzjerski. Antek był tam bardziej pomocnikiem i chłopcem na posyłki niż fryzjerem, ale podpatrując wszystko dokoła, szybko się uczył (inne źródła podają, że kiedy Antek miał 13 lat, praktykował u cyrulika Czarneckiego, który zajmował się rwaniem zębów i stawianiem pijawek. W tym czasie zmarł przyjaciel chłopca i przyszły Antoine popadł w depresję. Matka, by ratować syna, przeniosła go w inne otoczenie).

W Łodzi praktykował także w zakładzie fryzjerskim mistrza Zdzierskiego...

"Rozwój", rok 1910.

… i wreszcie u A. Sznajdera w hotelu Victoria.

Piotrkowska 67, tutaj w podwórku znajdował się hotel Victoria i teatr o tej samej nazwie, późniejsze kino Casino i Polonia.

"Führer Durch Lodz", 1893

(dawna numeracja ulicy Piotrkowskiej; nr 776, to dzisiaj 67)

"Rozwój", rok 1903.

Firma Sznajdera cieszyła się już wysoką renomą "pierwszorzędnego zakładu fryzjerskiego". Awans i zachętę do spróbowania sił w Paryżu zawdzięczał "Antek od Pawła" docenieniu jego młodocianego talentu przez jedną z z zamożnych klientek. Jeszcze jako siedemdziesięciolatek Cierplikowski zachowywał jej nazwisko we wdzięcznej pamięci: Stanisławowa Ginsberg - to prawdopodobnie żona zarządzającego na początku XX wieku składami przędzalni i tkalni bawełny w Zawierciu, stanowiącymi własność członków znanej łódzkiej rodziny. Pani Ginsberg błyszczała na balach Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynnego (...), jak przystało na "panią z towarzystwa", zasiadała w komitecie schroniska dla ubogich dzieci wyznania mojżeszowego przy ulicy Smugowej 4 (więcej o schronisku TUTAJ).

"Gazeta Łódzka", rok 1916.

Antoine utrzymywał, że Ginsbergowa nadawała ton całej Łodzi i urządzała przyjęcia dla socjety. Któregoś ranka ("ten dzień - miałem oto 16 lat - zapamiętam do końca moich dni") udał się w zastępstwie wuja, niedysponowanego... po przepiciu, do domu "wielmożnej". Dodajmy na marginesie, że według reklam czesanie w mieszkaniu kosztowało jednego rubla, to znaczy dwa razy drożej niż w zakładzie, lecz jeśli umawiano się na codzienny tok usług - 5 rubli miesięcznie. Antoine spisał się wybornie. "Jesteś artystą. Powinieneś pojechać do Paryża" - usłyszał z ust klientki. Co też uczynił - w podróż swego życia wyruszył Cierplikowski w 1902 roku.

Ten, który niedługo potem miał obcinać kobietom włosy "na chłopczycę", uczesał Panią Stanisławową Ginsberg zainspirowany portretem Fryderyka Schillera - ułożył jej włosy w długie pukle opadające na ramiona. Jego pomysły fryzur dla pań były już wtedy niekonwencjonalne - czerpał je z męskich lub dziewczęcych wzorów, odmładzając w ten sposób dojrzałe panie.

"Rozwój", rok 1910.

Już w 1900 roku okazał się nowatorem, gdyż dopiero dwa lata później czytamy w "Dobrej Gospodyni":

"Można mieć loki spuszczone na ramiona (najświeższy wybryk mody), także secesyjna fryzura, komu w niej dobrze, nadaje się do toalety balowej - musi być tylko starannie ręką fryzjera ułożona".

Zachwyty Ginsbergowej wpłynęły na powodzenie "Antka" wśród bogatej klienteli. Z najwyższych pięter galerii w teatrze lubił patrzeć na dzieła swoich rąk widoczne w lożach i rzędach parteru. Zdobyte w Łodzi doświadczenie, pięć złotych franków (a może rubli?) zaszytych w płaszczu oraz... nieprzeciętny talent staną się wystarczającym kapitałem w rychłym sukcesie "Antoine de Paris".

"Dobra Gospodyni", rok 1904.

Faktem jest, że w Łodzi Antek czuł się nieswojo. Nie bez wpływu była odmienna orientacja seksualna, która potem zaważyła na całym jego dalszym życiu. Co prawda we Francji ożenił się z Marie Astier-Berthe i nawet miał z nią dziecko (niestety, zmarło po zaledwie miesiącu życia), ale traktował ją przede wszystkim jak... przyjaciela, bankiera i menadżera, a nie prawdziwą kobietę i żonę.

Èva Lavallière (1866-1929)

Sławę zdobył Cierplikowski po tym, jak znaną francuską aktorkę, Ève Lavallière, obciął na potrzeby filmu na krótko i uczesał na chłopczycę (à la garçonne). Fryzura zrobiła furorę, a młody fryzjer zdobył rozgłos.

"Pani", rok 1923.

Okres I wojny światowej Antoine spędził w Paryżu. Właśnie w tym czasie zaczął intensywnie zajmować się perukami, które przypominać będą rzeźby. Zafascynowany kulturą antyczną, często do niej sięgał w poszukiwaniu inspiracji. Wpadł też na pomysł tworzenia ozdób głowy ze złotych i srebrnych nitek.

Antoine udziela wywiadu dla radia niemieckiego. Widoczne modelki szykujące się do pokazu. Paryż, rok 1927.

(zbiory NAC)

Ciekawym wyjątkiem jego biografii jest znajomość i przyjaźń ze znanym polskim rzeźbiarzem Xawerym Dunikowskim. Poznali się w 1910 roku w Paryżu i Antoine namówił go, by ten u niego zamieszkał. Potem wspierał Dunikowskiego także materialnie, a zafascynowany jego sztuką, sam zaczął rzeźbić.

Antoine w swoim mieszkaniu przy Rue Saint-Didier w Paryżu, rok 1933. Stoi przy wykonanej przez siebie rzeźbie. W głębi organy, na których grał w wolnych chwilach. Z prawej rzeźba Xawerego Dunikowskiego "Tchnienie".

(zbiory NAC)

Pomagał również innym znanym artystom, między innymi Pablowi Picasso i Salvadorowi Dali.

Kees van Dongen
Portret Cierplikowskiego w stroju Sary Lipskiej

Fundował stypendia młodym utalentowanym polskim fryzjerom. Sam był bardzo uzdolniony, także malował i uważał siebie za miłośnika literatury i teatru oraz po trosze również filozofa. Znany francuski poeta i dramaturg Jean Cocteau powiedział o nim kiedyś, że Antoine jest poetą, dlatego ten dar pozwala mu robić z fryzury prawdziwe dzieło sztuki.

Antoine w swojej pracowni tworzy fryzurę dla jednej z gwiazd,

rok 1933.

(zbiory NAC)

"Echo", rok 1929.

W licznych wywiadach Antoine chwalił się, że czesał cały świat, i nie ma w tym zbytniej przesady. Dlatego był nazywany "królem fryzjerów" i "fryzjerem królów". Jego klientkami były koronowane królowe i księżniczki, ale przede wszystkim znane aktorki i piosenkarki, wśród nich Greta Garbo, Edith Piaf, Josephine Becker, Bette Davis, Pola Negri, Marlena Dietrich czy Brygitte Bardot, i to one rozsławiły jego imię w show-biznesie.

Bette Davis czesana przez swojego przyjaciela Antoine'a na planie filmu "Biuro osób zaginionych", rok 1933.

(źródło: styl.pl)

O jego sukcesie niech świadczy to, że stawia się go obok Coco Chanel jako twórcę nowoczesnej kobiety i jej współczesnego wizerunku.
Był szalenie ekstrawagancki i nie wstydził się swojej odmienności, przeciwnie, wszędzie się z nią obnosił. Często się malował, farbował włosy na żywe kolory, przebierał w dziwaczne stroje i pozował w nich do zdjęć.

Antoine w kostiumie perskiego księcia.

(zbiory NAC)

Antoine uwielbiał przebieranki. Jego kostiumy jednych szokowały, a innych fascynowały.

(fotografia wykonana w atelier, zbiory NAC).

Paryżanie pamiętają go jako śmiesznie ubranego pana z jeszcze bardziej dziwacznym, umalowanym na niebiesko pudelkiem, gdy razem przechadzali się po parku. Często korzystał z modnej wtedy chirurgii plastycznej.
Od 1938 roku pracował z przerwami w Stanach Zjednoczonych. Projektował tam filmowe fryzury dla wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer.

Wtedy też zdarzyło mu się uczesać żonę prezydenta Roosevelta Eleonorę.
Od czasu powstania Stanów Zjednoczonych w Białym domu nie było pierwszej damy z krótkimi włosami. W 1938 roku tradycji tej położyła kres Eleanor Roosevelt. Wybrała fryzurę "na chłopczycę", która okazała się w jej przypadku strzałem w dziesiątkę.

Antoine Cierplikowski podczas pobytu w Nowym Jorku, rok 1938.

(zbiory NAC)

Antoine zbudował potężne imperium w Europie i za oceanem, ale był jednocześnie niezwykle rozrzutny i nie przywiązywał wagi do rangi i znaczenia pieniądza. Dlatego mimo żelaznej w tym względzie ręki jego żony szybko trwonił zgromadzony majątek.

Podczas pobytu w St. Moritz, rok 1928.

(zbiory NAC)

Antoine był ekscentrykiem i wydawał dużo, latał własnym samolotem, a sypiał w szklanej trumnie.

Antoine stoi przy swoim samolocie transportowym Farman F-391.
(zbiory NAC)

Antoine w swoim paryskim mieszkaniu.

W swoim mieszkaniu przy Rue Saint-Didier, rok 1933.

(zbiory NAC)

"Głos Poranny", rok 1938.

Kiedy wrócił do Paryża, po latach, moda na Antoine'a powoli przemijała, a on nie potrafił zrobić nic, aby swój image nieco zmodernizować i odświeżyć. Kobiety znowu chciały wolności, możliwości decydowania o sobie, jak w latach dwudziestych, ale Antoine już nie rozumiał tej, jego zdaniem, niechlujnej, długowłosej młodzieży, tłumnie wylegającej na ulice. Antoine musiał opuścić scenę (…). Król fryzjerów przeszedł już do sfery wspomnień, chociaż on sam jeszcze się z tym nie pogodził (…). W 1963 roku napisał książkę "Czesałem cały świat".

Pokaz "Fryzura przez wieki" w Berlinie, rok 1926.

(zbiory NAC)

W wieku 86 lat zdobył się na jeszcze jedną, tym razem ostatnią już ekstrawagancję - wrócił do Sieradza i kupił stary drewniany dom przy ulicy Wierzbowej 43, nazywany przez miejscowych pogardliwie gołębnikiem. Siedlisko to było rzeczywiście bardzo skromne, nie posiadało nawet toalety i warunki były w nim wręcz spartańskie.

Sieradz, ulica Wierzbowa. Dom, w którym mistrz spędził swoje ostatnie lata życia, już nie istnieje.

W biografiach piszą, że Antoine'a urzekły nadwarciańskie łęgi, pełne kwiatów i bocianów wiosną, ale prawda wydaje się inna. Na starość był już po prostu biedakiem. Zaprzyjaźnił się między innymi z księdzem infułatem Apolinarym Leśniewskim, u którego był częstym gościem.
Antoine próbował namówić miejscowe władze do zbudowania na miejscu sieradzkiego zamku tzw. Gniazda Orłów, szkoły fryzjerstwa i ogólnopolskiego centrum jego imienia, tylko, że nie miał na to funduszy, a wszyscy oczekiwali, że to on będzie głównym sponsorem.

Wzgórze zamkowe w Sieradzu.

Bez pieniędzy żył niemal jak pustelnik. Skromny pokój, w rogu stary tapczan, a na środku nieduży stół i parę krzeseł. Posiłki gotowała mu zaprzyjaźniona gospodyni Józefa Pałucka, a w przydomowym ogródku sam uprawiał niezbędne do życia warzywa, głównie kalarepę i kalafiory. Co ciekawe, do końca życia intensywnie ćwiczył, a sąsiedzi widzieli go nieraz biegającego w dresie po okolicznych łąkach, mimo że był wtedy już po dziewięćdziesiątce.

Sieradz, okolice ulicy Wierzbowej.

Często odwiedzali go goście, najczęściej dziennikarze. Parę razy zawitała w jego skromne progi nawet Telewizja Polska. Bywali też goście z zagranicy, jednak sława i fortuna wielkiego Antoine'a de Paris już przeminęła. Nie zostawił spadkobierców, więc nie miał kto zająć się jego spuścizną (…)

Antoine zmarł 5 lipca 1976 roku i został pochowany na starym sieradzkim cmentarzu. Na grobie Antoine'a Cierplikowskiego znajduje się jedna z kopii rzeźby Xawerego Dunikowskiego "Dusza odrywająca się od ciała".

"Dziennik Popularny", rok 1976.

Niezwykle pracowity Dunikowski stworzył w swoim życiu wiele wybitnych dzieł, których nabywcą i kolekcjonerem był jego przyjaciel Antoine. Jedną z rzeźb zakupionych przez niego była właśnie "Dusza odrywająca się od ciała", która powstała w 1918 roku w Paryżu, prawdopodobnie jako rzeźba nagrobna zamówiona przez Antoine'a. Dzieło to wraz z innymi pracami Dunikowskiego Cierplikowski podarował Muzeum Królikarnia. Stojący w parku w Warszawie oryginał ma jeszcze dwie kopie, które spełniły swoje pierwotne przeznaczenie. Obie ustawiono na miejscach spoczynku Antoniego Cierplikowskiego. Jedna z nich znajduje się na grobie fryzjera w Sieradzu, druga natomiast w Paryżu na symbolicznym nagrobku na cmentarzu Passy.

Xawery Dunikowski.

Muzeum Narodowe w Warszawie (fot. baedeker łódzki)

Zderzenie dwóch obcych sobie światów okazało się katastrofalne w skutkach dla zachowania pamięci o wielkim Antoinie, najsłynniejszym jak dotąd paryskim fryzjerze. Za żelazną kurtyną, w komunistycznej Polsce lat siedemdziesiątych XX wieku, był jedynie ekscentrycznym starszym panem, o którym krążyły niebywałe opowieści. Podobno kogoś ważnego czesał, podobno nawet zrobił na tym czesaniu wielkie pieniądze. Ale tak naprawdę, oprócz garstki uczniów, którzy zdążyli jeszcze zobaczyć go w Paryżu, gdzie wyjeżdżali na stypendia, nikt tu nie znał już Antoine'a, króla fryzjerów i fryzjera królów. Nie spotkał w Polsce nikogo, kto zrozumiałby w pełni, z jak barwną i ciekawą postacią ma do czynienia. Do dziś trudno odpowiedzieć na pytanie, dlaczego człowiek takiego formatu jest u nas prawie nieznany.

Rok przed śmiercią Antoine zapoczątkował Ogólnopolski Konkurs Uczniów Fryzjerstwa im. Antoniego Cierplikowskiego, istniejący do dziś.

Jedyną cenną pamiątką po fryzjerze z Paryża jest organizowany co roku, znany w Polsce i za granicą Open Hair Festiwal. A wszystko zaczęło się zupełnie przypadkiem, kiedy to miejscowy fryzjer Czesław Adamiak namówił Antoin'a do organizacji konkursów fryzjerskich dla młodych adeptów tego zawodu. Poznali się parę lat wcześniej i szybko znaleźli wspólny język, a ich znajomość przerodziła się w dozgonną przyjaźń.

"Przegląd Fryzjerski", rok 1936.

Mimo tylu kontrowersji Antoin'e jest i pozostanie na swój sposób wielki. Świat ma po nim sławne wynalazki: lakier do włosów i elektryczną suszarkę fryzjerską, oraz chyba najważniejsze odkrycie, bo zmieniające ludzką mentalność - kobiecą głowę, którą do 1909 roku zawsze przykrywały potężne i kwieciste kapelusze. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że dzisiejszą kobietę wyzwoliła po prostu odkryta głowa!

"Przegląd Fryzjerski", rok 1936.

Antoine nigdy nie zapomniał o mieście, z którego się wywodził. Ufundował sieradzkiej kolegiacie pierwsze nagłośnienie, był hojny dla rodaków.
Muzeum Narodowemu w Warszawie podarował większość obrazów i rzeźb z prywatnej kolekcji, której trzon stanowiły prace Xawerego Dunikowskiego.

Za to wszystko dostał Antoine od swoich obu ojczyzn najwyższe odznaczenia - francuski Order Legii Honorowej i polski Złoty Krzyż Orderu Polonia Restituta, a jego grób na sieradzkim cmentarzu zdobi kopia rzeźby Xawerego Dunikowskiego zaprojektowana jeszcze za życia mistrza.

Z inicjatywy społecznego komitetu stanął niedawno na miejscowym rynku fotel Antoine'a, przedstawiający mistrza stojącego obok z fryzjerskimi atrybutami w ręku.

Turyści przeglądają się w lusterku, które trzyma w prawej dłoni, a niektórzy bardziej przesądni pocierają na szczęście sygnet na jego lewej ręce. Autorem wykonanego z brązu dzieła jest kielecki rzeźbiarz Sławomir Micek. Z całą pewnością pomnik ten przyciąga w letnie popołudnia rzesze mieszkańców miasta i turystów i wydatnie przyczynia się do promocji Sieradza.

Początkowo myśleliśmy o budowie ławeczki Antoine’a, ale doszliśmy do przekonania, że do niepospolitego fryzjera – z racji wykonywanego zawodu - bardziej pasuje fotel. Wiele miast ma rzeźby ławeczki poświęcone znaczącym postaciom, które wywodzą się z tych miejsc. My również upamiętnimy naszego wielkiego rodaka w podobny sposób. Chcemy postawić fotel z rzeźbą Antoniego Cierplikowskiego w Sieradzu, bo tutaj się urodził. Będzie to uhonorowanie Antoine’a, kreatora o światowej renomie, który pochodzi z naszego miasta - napisała na stronie Społecznego Komitetu Budowy Fotela Antoine’a Beata Walczak, jego przewodnicząca.