baedeker łódzki: 08/12/17

sobota, 12 sierpnia 2017

PIOTRKOWSKA 36 – Abram Likiernik, Tobiasz Tannenbaum, Icchak Brauner ... i słów kilka o rewirze żydowskim.

W latach 60. XIX wieku posesja należała do majstra tkackiego i farbiarskiego, Adolfa Abrama Likiernika.

Abram Likiernik, w połowie lat 40. XIX wieku, jako jeden z pierwszych łodzian wyznania mojżeszowego uzyskał zezwolenie władz carskich na osiedlenie się poza rewirem wyznaczonym dla starozakonnych.

Przy powstawaniu ulicy Piotrkowskiej wystąpiła sprawa Żydów, którym władze Królestwa Kongresowego zabroniły nabywania posesji na głównej ulicy. Żydzi mieszkali więc na Starym Mieście, gdzie zaczęli się osiedlać już pod koniec XVIII wieku w charakterze rzemieślników i handlarzy. W latach trzydziestych i czterdziestych odsetek Żydów w Łodzi wynosił 10%, w latach pięćdziesiątych 12%, w sześćdziesiątych 17-20%, a w siedemdziesiątych 22-23%. Początkowo Żydzi mogli bez żadnych ograniczeń osiedlać się i nabywać nieruchomości w centrum Starego Miasta, lecz od 1820 roku odzywały się głosy żądające oddzielenia Żydów od chrześcijan. W 1825 roku wyznaczono na Starym Mieście rewir żydowski – w południowej części ulic Podrzecznej i Wolborskiej oraz Starego Rynku. W innych częściach miasta Żydom w zasadzie nie wolno było mieszkać. Rodziny żydowskie mogły mieszkać na Piotrkowskiej, jeśliby posiadały 20 tysięcy złotych polskich, posyłały dzieci do szkół publicznych i nie nosiły strojów żydowskich.

Poza rewirem mógł zamieszkać każdy Żyd, który założył fabrykę, skład hurtowy towarów i przędzy lub posiadał ukończone wyższe studia. Specjalny zakaz dotyczył osady Łódka, gdzie tkaczom osiadłym przy Piotrkowskiej zabroniono odstępowania nieruchomości (placów i domów) Żydom. Obostrzenia uniemożliwiały więc ludności żydowskiej osiedlanie się poza rewirem, w którym warunki egzystencji stale się pogarszały, głównie z powodu ciasnoty. W 1841 roku gubernator mazowiecki hr. Franciszek Potocki wyraził zgodę na rozszerzenie rewiru, ale dopiero w 1881 roku nowy stan faktyczny został zalegalizowany przez władze.

Stare Miasto i jego mieszkańcy.

W latach trzydziestych XIX wieku mieszkało przy Piotrkowskiej dwóch Żydów, obaj pochodzący z Kalisza. Pierwszym był bogaty kupiec Ludwik Mamroth, który w latach czterdziestych prowadził skład przędzy bawełnianej we własnym domu przy ulicy Piotrkowskiej 193. Drugi, Dawid Lande, posiadał skład zagranicznej przędzy bawełnianej. W latach czterdziestych mieszkał przy Piotrkowskiej 173 syn Landego, Samuel, z rodziną i prowadził handel, ale pod imieniem ojca. Gubernator Potocki uważał, że dla wygody tkaczy „w łatwiejszym nabywaniu i lepszym gatunku przędzy bawełnianej należy udzielać konsensa na zakładanie powyższych handlów, zwłaszcza tym starozakonnym, którzy przez udowodnione kwalifikacje oraz znaną zamożność i rzetelność w stosunkach handlowych na to zasługiwać mogą”.

Fakt, że Mamroth i Lande uzyskali zgodę na zamieszkanie przy ulicy Piotrkowskiej wywołał gorące protesty, szczególnie niemieckich składników przędzy, między innymi Geyera. W połowie lat czterdziestych podobne zezwolenie uzyskał majster farbiarski Adolf Abram Likiernik. W podwórzu przy Piotrkowskiej 193 wybudował on dom „ w pruski mur”, o trzech izbach, gdzie prowadził farbiarnię, odnajmował też jakieś pomieszczenie przy Piotrkowskiej 107, a w latach sześćdziesiątych stał się właścicielem posesji przy Piotrkowskiej 36.

Likiernik umiał czytać i pisać, nie nosił się po żydowsku i posiadał majątek odpowiadający przepisowym wymaganiom. Był pierwszym na gruncie łódzkim całkowicie zasymilowanym Żydem. Swoim dzieciom nadał imiona chrześcijańskie, udzielał się społecznie i cieszył się ogólnym szacunkiem. W 1861 roku został wybrany do Rady Miejskiej. Zajmował się wtedy tkactwem, produkując na 28 ręcznych warsztatach chustki francuskie.

W latach 1863-1864, za sprzyjanie uczestnikom powstania styczniowego, wysiedlono z Łodzi czterech członków Rady Miasta wybranej w 1861 roku, wśród nich Adolfa Likiernika.

Ukaz carski z 1848 roku ułatwiał bogatym i asymilującym się Żydom zamieszkanie poza rewirem. Wielu kupców żydowskich składało więc podania o zezwolenie na przeniesienie swych przedsiębiorstw handlowych na ulicę Piotrkowską. Początkowo władze miejskie odnosiły się przychylnie do petentów, lecz po nowym rozszerzeniu rewiru w 1861 roku zaczęto Żydom utrudniać przenoszenie się poza rewir. Dopiero ukaz z 1862 roku uchylający ograniczenie praw Żydów w sprawie miejsca zamieszkania i nabywania gruntów, umożliwił ludności żydowskiej przenoszenie się z ciasnego rewiru do innych dzielnic. Skorzystał z tej okazji zapewne kolejny właściciel nieruchomości przy Piotrkowskiej 36, Tobiasz Gutman Tannenbaum , zakupując także sąsiadującą posesję pod nr 38.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1900.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1901.

W spisach adresowych jako właściciel posesji przy Piotrkowskiej 36 i 38 widnieje Tobiasz Gutman Tannenbaum, a od roku 1902 pod numerem 38 również jego żona Basia Łajna (Łaja) Tannenbeum.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1902.

Od roku 1909 małżonkowie wpisani są jako właściciele obu sąsiadujących posesji.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1909.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy na rok 1914.

Piętrowy dom frontowy stał już w 1873 roku. Drugie piętro zostało dobudowane przez Tennenbauma około roku 1882.

W 1890 roku powstała tu księgarnia Abla Tuwima, gdzie poza książkami sprzedawane były nuty i materiały piśmienne.

"Dziennik Łódzki", rok 1890.

Abel Tuwim (Tuwin), nauczyciel, właściciel księgarni i antykwariatu, pochodził z Góry Kalwarii, był synem Judela i Chany Fajgi z Pelfinów. Przez pewien czas był nauczycielem, a w 1890 roku otworzył księgarnię, początkowo przy ulicy Piotrkowskiej 36, a od 1913 roku przy Zawadzkiej 6 (dzisiaj ulica Próchnika). Należał do Związku Księgarzy Polskich, a jego firma ok. 1920 roku została zakwalifikowana do II kategorii. Pośredniczył w sprzedaży niemieckojęzycznych książek pozostałych po likwidacji księgarni "Ullstein i Ska", a przejętych przez Kazimierza Pawlaka, który objął w posiadanie opuszczony lokal.

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

Adolf (Abel) Tuwim zmarł w 1929 roku i został pochowany na cmentarzu przy ulicy Brackiej.

W okresie międzywojennym przy Piotrkowskiej 36 mieścił się sklep firmowy fabryki wyrobów trykotowych Leona Plihala.

"Głos Poranny", rok 1932

"Orędownik", rok 1938.

(o firmie Leona Plihala przeczytasz TUTAJ)

Na początku 1915 roku wraz z muzykiem Henochem Konem założył tu niewielki antykwariat zwany „Salonem Sztuki”, malarz, grafik, metaloplastyk, scenograf – Icchak Meir Brauner.

Brauner urodził się w 1887 roku, był synem Jakuba i Racheli (Ruchli) z Tanenbaumów. Ojciec był właścicielem tkalni i klejarni osnowy, założonej w 1881 roku przy ulicy Spacerowej 29 (dzisiaj al. Kosciuszki). Icchak uczył się w chederze, następnie w ozorkowskim jeszybocie oraz w dwuklasowej szkole Beniamina Judelewicza przy ulicy Mikołajewskiej 13 (dzisiaj ulica Sienkiewicza). Lekcje rysunku pobierał u Jakuba Kacenbogena. W latach 1908-1911 studiował w berlińskim konserwatorium muzycznym i w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych. Uraz ręki spowodował, że zrezygnował z kariery muzyka na rzecz malarstwa. Oczarowany twórczością Vinceta van Gogha przyjął na cześć mistrza imię Wincent.

Wincent Brauner. Pejzaż, rok 1915.

Na początku 1915 roku przy Piotrkowskiej 36 założył antykwariat nazywany „Salonem Sztuki”. W 1919 roku wstąpił do grupy Jung Idysz i w wydawanym przez nią almanachu pod tym samym tytułem propagował potrzebę rozwoju rzemiosła artystycznego wśród Żydów.

Artyści z grupy Jung Idysz.

Mir yunge, mir – a freylekhe tsezungene khalyastre
Mir geyen in an umbavustn veg,
In tife more-shkhoyredike teg
In nekht fun shrek:
Per aspera ad astra!

(Jesteśmy młodzi, - pełni radości, śpiewający -

Idziemy nieznaną drogą

W głębokich dniach melancholii

W nocach pełnych lęku -

Per aspera ad astra! Przez trudy do gwiazd!)

Wiersz „Do gwiazd” autorstwa Mosze Brodersona (lidera Jung Idysz), wydrukowany w drugim numerze czasopisma „Yung Idysz”.

W 1921 roku Ischak Brauner zaprojektował dekoracje do „Dybuka” Salomona Anskiego wystawionego na scenie teatru żydowskiego w Łodzi przez Dawida Zellmeistra w reżyserii Dawida Hermana. W 1922 roku wspólnie z Mosze Brodersonem i Henochem Konem założył w Łodzi żydowski teatr marionetek „Chad Gadija”, dla którego projektował kukiełki.

W 1923 roku wykonał linoryt na okładkę miesięcznika społeczno- i filozoficzno-literackiego „Rzut”, a w 1930 roku marionetki do szopki Stefana Gelskiego i Buma w programie „Łudź się, Łodzi, łudź”.

"Głos Poranny", rok 1930.

Z jego inicjatywy powstał w Warszawie teatr małych form dramatycznych „Azazel”. Współpracował jako scenograf z teatrem „Qui pro Quo”. Był współzałożycielem Towarzystwa Miłośników Literatury i Sztuki w Łodzi (rok 1924) oraz siedmioosobowej „Grupy Łodzian”, pod koniec 1926 roku działającej w poszerzonym składzie pod nazwą Stowarzyszenie „Start”, w którym obok Żydów znaleźli się też Polacy.

"Głos Poranny", rok 1924.

W latach 30. Brauner głównie zajmował się metaloplastyką. Rozmiłowany był w bryłowatości kompozycji i to zarówno w malarstwie jak i w metaloplastyce. Głęboki relief jego dzieł przypomina płaskorzeźby.

Icchak (Wincent) Brauner w getcie łódzkim (z kolekcji Yad Vashem Photo Archive -Archiwum Państwowe w Łodzi).

W czasie okupacji znalazł się w getcie łódzkim gdzie mieszkał przy ulicy Piwnej 21. Namalował tam między innymi portret Chaima Mordechaja Rumkowskiego, sceny z życia getta, tworzył też kompozycje metaloplastyczne.

Wincent Brauner. Praca kobiet w kościele NMP w getcie łódzkim z autoportretem, rok 1943. Z kolekcji Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Wincent Brauner. Kościół NMP - getto łódzkie, rok 1943. Z kolekcji Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Wincent (Icchak) Brauner kierował też artystyczną wytwórnią ceramiczną. Wykonał pierwsze projekty banknotów dla łódzkiego getta, które nie zyskały aprobaty władz getta i do obiegu zostały wprowadzone banknoty zaprojektowane przez inż. Ignacego Gutmana, a rozrysowane i przygotowane do druku przez Pinkusa Szwarca.

W sierpniu 1944 roku Icchak Meir Brauner został wywieziony do obozu zagłady w Oświęcimiu-Brzezince (Auschwitz-Birkenau) i tam zginął. W getcie łódzkim była także jego siostra Ida, malarka, rzeźbiarka i grafik (przeczytaj TUTAJ).