baedeker łódzki: 09/01/25

poniedziałek, 1 września 2025

Rodzina Borstów. Dzieje rodu zgierskich fabrykantów.

Historię przemysłowego Zgierza tworzyła między innymi rodzina Borstów, właścicieli jednej z największych fabryk sukna w okręgu łódzkim. Borstowie posiadali holenderskie korzenie. Na przełomie XVII i XVIII wieku część rodu przywędrowała do Bojanowa, leżącego w Wielkim Księstwie Poznańskim, a pozostała część wyruszyła do Nowogrodu. W Bojanowie osiadł Samuel Fryderyk Borst wraz z małżonką Zuzanną Dorotą (z domu Schabl), ich syn – Karol był protoplastą „zgierskich Borstów”.

Widok na zabudowania fabryczne A. G. Borst, 1910 r.

(ze zbiorów Muzeum Miasta Zgierza)

Karol Gotlieb Borst urodził się w 1792 roku w Bojanowie, pierwszy raz przybył do Zgierza w roku 1822. Z zawodu sukiennik, posiadający fachową wiedzę i doświadczenie podpisał 18 listopada 1825 roku w obecności burmistrza miasta Samuela Grzegorzewskiego deklarację, iż zamierza osiąść w mieście i podjąć trud utrzymania w ciągłym ruchu fabryki sukiennej. Tym samym otrzymał w wieczystą dzierżawę posesję, wytyczoną na terenie nowo urządzonej osady fabrycznej.

Przeczytaj:

baedeker łódzki: Łódź dwieście lat temu, pierwsi osadnicy i umowa zgierska.

Karol, który wiązał ze Zgierzem przyszłość sprowadził do miasta swą małżonkę – Zuzannę Helenę (z domu Teig) i wraz z nią zamieszkał w Zgierzu w nowo wybudowanym domu na placu nr 65, znajdującym się przy ulicy Średniej i Szczęśliwej (obecnie ul. Narutowicza nr 7). Na parterze budynku zainstalował warsztaty tkackie, natomiast piętro przeznaczył na pomieszczenia mieszkalne.

Dom Karola Gotlieba Borsta przy ul. Narutowicza 7. Zdjęcie z ok. 1960 roku.

(ze zbiorów Muzeum Miasta Zgierza)

Historia tego domu sięga połowy lat 20. XIX wieku. Pierwszym cudzoziemcem mającym wznieść w tym miejscu budynek był przybyły z Neubrück (dzisiaj dzielnica Kolonii) Mikołaj Różalski. Ostatecznie Plac wziął w posiadanie Karl Borst, sukiennik o belgijskich korzeniach i rozpoczął budowę domu. Początkowo zajmował ze swoją rodziną tylko jedno skrzydło budynku. Równocześnie Borst uruchomił zakład tkacki w którym zainstalował dwa warsztaty oraz maszyny do przędzenia i gręplowania. Na przełomie XIX i XX wieku jego synowie – Juliusz i Adolf Gustaw – stworzyli największy zakład włókienniczy w Zgierzu.
Pomimo przebudów i modernizacji, dawny dom Borstów przy Narutowicza 7 zachował swój pierwotny charakter. Jego bryła tylko w niewielkim stopniu odbiega od formy typowego zgierskiego domu tkacza.

Dom Karola Gotlieba Borsta przy ul. Narutowicza 7.

Pierwsze lata funkcjonowania warsztatu nie były dla sukiennika z Bojanowa zbyt łaskawe. Sytuacja finansowa firmy daleka była od stabilności. Po zakończeniu walk powstańczych w 1830 roku, oraz po zarządzeniach represyjnych caratu, życie gospodarcze kraju z trudem powracało do normy. Kryzys panujący w przemyśle wełnianym w latach 30. i 40. XIX wieku nie ominął Zgierza. Liczba mieszkańców zmniejszyła się z 12 454 do 7 511 osób.
Nawet zamożni sukiennicy emigrowali poza teren Królestwa, tylko nieliczni podtrzymywali dalszą pracę w zakładach, a wśród nich był Karol Borst. Wówczas okazało się, że zaciągnięte wcześniej pożyczki w Banku Polskim w dobie panującego kryzysu stanowiły zbyt duże obciążenie, dlatego prezydent Zgierza Andrzej Borodzicz zmuszony był zająć dobra Karola Borsta.

Małżeństwo Borstów doczekało się licznego potomstwa:
Adolf Gustaw, urodzony w Zgierzu 12 grudnia 1828 roku,
Wilhelmina Henryka, urodzona w Zgierzu w 1830 roku,
Juliusz Robert, urodzony w Zgierzu 28 grudnia 1838 roku,
Karol młodszy, urodzony w Zgierzu w 1840 roku,
Amalia Matylda, urodzona w Zgierzu 23 lutego 1841 (zmarła jako dziecko przed 1847 rokiem),
Ernestyna (brak daty urodzenia),
Amalia (brak daty urodzenia), wyszła za mąż za sukiennika Gustawa Hoffmana.

Karol Borst niestety nie doczekał nadejścia lepszych czasów, strudzony ciężką pracą zmarł w 1847 roku, w wieku 55 lat. Po śmierci sukiennika jego warsztat przejął najstarszy syn – Adolf Gustaw.

Zgierski fabrykant Adolf Gu Borst.

"Tygodnik Ilustrowany", rok 1911.

Ten w szybkim czasie założył własny zakład sukienniczy, noszący nazwę „Fabryka sukna A. G. Borst”. Zakład ulokowany został na działce przy ul. Błotnej (dziś róg ul. ks. Popiełuszki i 3 Maja).

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1893.

Fabryka Borsta, rok 1889.

W niedługim czasie do spółki przyłączył się jego brat Juliusz.

Zgierski fabrykant Juliusz Robert Borst.

"Tygodnik Ilustrowany", rok 1911.

Firma zaczęła przybierać coraz konkretniejszą formę fabryki.

"Führer durch Lodz", 1893.

"Rozwój", rok 1902.

Wspólnymi siłami bracia Borst powoli dorabiali się fortuny, która przechodziła na kolejne pokolenia rodu.

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok1910.

Bracia Borst jako znaczniejsi mieszkańcy Zgierza, udzielali się w czasie posiedzeń Magistratu miasta. Ponadto Adolf został mianowany honorowym radnym miasta. Świadczy to o dużym zaangażowaniu Borstów w życiu społecznym Zgierza.

W 1888 roku Borstowie sprzedali swój rodzinny dom przy ulicy Narutowicza, dawnej Szczęśliwej i zaczęli wznosić rezydencję. Pałacyk na obrzeżach miasta, wśród licznej zieleni, z dala od fabrycznych zanieczyszczeń miał być oazą spokoju i przyczynić się do szybkiego powrotu do zdrowia dla chorej na gruźlicę żony Juliusza – Augusty Karoliny (z domu Seiler).

Pocztówka z widokiem na pałac Borstów i teren parku.

Odcisk stempla pocztowego z datą 23 czerwca 1912 roku.

(ze zbiorów Muzeum Miasta Zgierza)

Końca budowy przypadającej na przełom XIX i XX wieku nie doczekała piękna małżonka Juliusza, która umiera w wieku 29 lat. Do dziś na jej cześć rezydencja Borstów przy ulicy Pułaskiego nosi nazwę „Augustówka”.

Augustówka, czyli dawny pałac Borstów.

Zdjęcia wnętrz pałacu. Fotografie pochodzą z lat 20/30. XX wieku.

(źródło: Historia jednego budynku - Augustówka | Miasto Zgierz)

Wejście do pałacyku. W drzwiach inicjały J.B. (Juliusz Borst)

Pałac i park rodziny Borstów to jedno z najciekawszych, choć najbardziej zapomnianych miejsc w Zgierzu. Dziś po wspaniałym ogrodzie nie zostało już prawie śladu, ale nadal jest tu pięknie.

W pałacu mieści się teraz hotel PCK. Rezydencja ulokowana na uboczu miasta, popada w zapomnienie...

W 1894 roku zmarł Gustaw Adolf, bezdzietny kawaler i pozostawił cały majątek swojemu bratu.

Z małżeństwa Juliusza z Augustą pozostaje kolejne pokolenie, które w przyszłości zarządza „Towarzystwem Akcyjnym Fabryki Sukna A.G. Borst:
Małgorzata urodzona w Zgierzu 9 maja 1875 roku (przyszła żona fabrykanta z Pabianic – Juliana Krusche - zięć Borsta także został włączony w zarząd rodzinnej firmy.)

Edward Wilhelm Borst, urodzony w Zgierzu 7 października 1877 roku,
Karolina, urodzona w Zgierzu w 1878 r., która została żoną Ludwika Rossmanna,
Henryk, urodzony 26 marca 1881 r. Najmłodszy syn zmarł mając zaledwie 6 lat.

Wielki przemysłowiec i zasłużony zgierzanin Juliusz Borst zmarł 28 stycznia 1917 roku.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1917.

"Gazeta Zgierska/ Zgierzer Zeitung", 1917.

W łódzkich i zgierskich gazetach pojawiały się jego nekrologi i pośmiertne wspomnienia. Nad stratą prezesa ubolewali także pracownicy fabryki. Juliusz nie był obojętny na interesy swojego rodzimego miasta. Wszystkie dziedziny, szczególnie gospodarka miejska i szkolnictwo dużo mu zawdzięczały.

Był on założycielem i prezesem zarządu Zgierskiej Szkoły Handlowej, zaangażowany był także w powstanie męskiego gimnazjum, współtworzył zgierską Ochotniczą Straż Pożarną. Był prezesem Zgromadzenia Kupców Zgierskich, współzałożycielem i przedstawicielem Towarzystwa Wzajemnego Kredytu oraz Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego. Dla mieszkańców Zgierza powołał w 1907 roku męskie Towarzystwo Śpiewacze i Polskie Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”. Za zasługi dla miasta został pośmiertnie uhonorowany tytułem zasłużonego obywatela Zgierza.

"Rozwój", rok 1902.

"Nowy Kurier Łódzki", rok 1913.

W czasie I wojny fabryka nie zaprzestała produkcji, a Borstowie wspierali swoich robotników różnego rodzaju darowiznami i ulgami.

"Gazeta Łódzka", rok 1915.

"Gazeta Zgierska", rok 1920.

Po odzyskaniu niepodległości nastąpił kryzys - utrata składów w Rosji oraz czas okupacji niemieckiej 1914-1918 wyraźnie odbił się na firmie. Znaczne długi zaciągnięte w zagranicznych bankach na powiększenie przedsiębiorstwa jeszcze przed wojną ciążyły na kolejnych bilansach firmy i ostatecznie doprowadziły ją do stanu niewypłacalności. W dużej mierze przyczyniła się do tego niecierpliwość bazylejskiej firmy "Simonius Vischer i s-ka", która po wielu latach kredytowania zaczęła gwałtownie domagać się swoich wierzytelności. Upadłość Spółki Akcyjnej A. G. Borst ogłoszono 16 marca 1928 roku.

"Głos Polski", rok 1928.

"Ilustrowana Republika", rok 1929.

"Ilustrowana Republika", rok 1931.

Czwarte pokolenie Borstów było ostatnim, które podjęło pracę w „Towarzystwie Akcyjnym fabryki sukna A. G. Borst”, a byli to synowie Edwarda Wilhelma Borsta: Karol Henryk i Edward Alfred.

Po wybuchu II wojny światowej rodzina nie opuściła kraju, lecz jej przedstawiciele stanęli w obronie ojczyzny. Świadczy to o całkowitym spolonizowaniu się rodziny.
Można ich uznać za wzorową fabrykancką familię. Pojawili się w Zgierzu na początku jego rozwoju przemysłowego i zaczynając od małego warsztatu ręcznego dorabiali się majątku, przy tym aktywnie działając na niwie społeczno-kulturalno-oświatowej. Borstowie byli rzetelnymi mieszczanami, przestrzegającymi w życiu kanonu zasad. Do nich na pierwszym miejscu zaliczano pracowitość, solidność i oszczędność.

Po nacjonalizacji, w okresie PRL-u w budynkach Fabryki A. G. Borst zorganizowano Zakłady Przemysłu Wełnianego "Fresco". W pierwszych latach powojennych Zakłady skupiały mniejsze fabryki z południowych i zachodnich terenów Zgierza. W 1951 roku otrzymały imię Jarosława Dąbrowskiego.

Łódzki Dziennik Wojewódzki dla obszaru łódzkiego, z roku 1950 podaje, że właścicielami firmy są nieznani akcjonariusze.

Łódzki Dziennik Wojewódzki dla obszaru łódzkiego, rok 1950.

Gdy w latach 60. do nowo powstałego obiektu na Rudunkach przeniosły się Zakłady "Zeltor", ZPW "Fresco" mogły zająć pozostałe budynki w centrum miasta. Nie były to tylko fabryki przy ul. L. Waryńskiego i K. Świerczewskiego (dziś ul. ks. J. Popiełuszki i 3 Maja), ale także przy ul. J. Dąbrowskiego, N. Barlickiego i 1 Maja. Zakłady zorganizowane były w sześć oddziałów produkcyjnych: przędzalnię, tkalnię, cerownię, wykończalnię, farbiarnie surowca i włóknin.
fot. fabryki

"Dziennik Popularny", rok 1975.

W 1988 roku w "Fresco" pracowało ponad 1200 osób, w tym ponad 700 kobiet, prawie wyłącznie zgierzanie i zgierzanki. W ramach funduszu socjalnego pracownicy mogli korzystać z organizacji wypoczynku dla dzieci, dopłaty do wczasów i działalności turystycznej i kulturalnej. Ośrodki wypoczynkowe znajdowały się w Łazach, Skrzynkach, Ustce i Wysowej. Zakłady posiadały także własne przedszkole, żłobek przyzakładowy, ambulatorium i przychodnię lekarską.

"Dziennik Popularny", rok 1976.

Gotowe produkty "Fresco" były eksportowane oczywiście na obszarze całego kraju, lecz w 10% wysyłane m. in. do Szwecji i ZSRR. Transformacja nie była łaskawa także dla tego przedsiębiorstwa. Upadłość ogłosiło już w 1993 roku, proces ten ostatecznie zakończono 6 lat później.

Mural przy ul. Narutowicza 7, widoczny od ul. Rembowskiego, naprzeciwko Domu Tkacza. Został zaprojektowany i wykonany przez Marcina Budzińskiego – znanego muralistę i ilustratora z Łodzi.
Mural przedstawia zakład przemysłowy Adolfa Gustawa Borsta oraz inne elementy zgierskiego przemysłu sprzed 100 lat – jest to odtworzenie historycznej ryciny z około 1910 roku, znanej z dawnej pocztówki.

Przeczytaj w baedekerze:

baedeker łódzki: ZGIERZ/ mural w Ogrodzie Kwitnącej Wiśni.