wtorek, 17 stycznia 2023

Eliasz Stumman i łódzkie fotografie.

Eliasz Stumman (Stummann także Stumann, Штуман Илья Ариямович) był właścicielem zakładu fotograficznego, który prowadził w Łodzi od 1871 roku aż do śmierci w roku 1903. Z jego nazwiskiem związane jest powstanie najwcześniejszego znanego cyklu fotografii z widokami obiektów Łodzi. Pierwsze zdjęcia wykonał około 1872 roku, a ostatnie około 1890.

Fot. Eliasz Stumman, ok. 1872-1890.

Eliasz Stumman urodził się 28 kwietnia 1834 w Szereście w Wielkim Księstwie Poznańskim, zmarł w Łodzi 14 czerwca 1903 roku. Był synem Arona i Micheli z Grafmenów. Praktykę prawdopodobnie rozpoczął w 1851 roku, a jak wynika z napisów znajdujących się na winietach jego zdjęć, w roku 1856 miał już pierwszy zakład fotograficzny. Działalność jako litograf, typograf, fotograf zaczął naprawdopodobniej w Warszawie a później w Grodnie

Fotografia portretowa wykonana w atelier zakładu fotograficznego "E. Stumman" przedstawia młodą dziewczynę w stroju wizytowym z gładko zaczesanymi włosami.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

"Izraelita", rok 1882.

Zezwolenie na otwarcie zakładu fotograficznego w Grodnie otrzymał w roku 1864, ale zakład fotograficzny "E. Stumman" funkcjonował już w 1856 roku prawdopodobnie w Warszawie. Zezwolenie na otwarcie zakładu w Łodzi otrzymał od gubernatora piotrkowskiego 23 listopada 1871 roku. 

Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" w Łodzi, przedstawiająca młodą kobietę w ciemnej sukni i ozdobnym kapeluszu (prawdopodobnie Julię Kwaśniewską), trzymającą ręce w mufce.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

Piotrkowska 16.

W latach 1862 i 1886 Stumman prowadził zakład przy ulicy Piotrkowskiej pod numerem 16, do 1887 roku zakad mieścił się przy Piotrkowskiej 24. 

Piotrkowska 24.

"Dziennik Łódzki", rok 1887.

Gdy w 1887 roku Antoni Jezierski postanowił wybudować murowaną piętrową oficynę mieszkalną z pomieszczeniem dla zakładu fotograficznego, na posesji pod adresem Piotrkowska 20, Eliasz Stumman skorzystał z nadarzającej się możliwości i przeniósł swój zakład. 23 wrzesnia 1891 roku uzyskał zezwolenie na prowadzenie firmy pod tym adresem i tu pracował do 1903 roku, czyli aż do swojej śmierci.

"Rozwój", rok 1898.

Piotrkowska 20.
Przeczytaj w baedekerze:

"Łodzianin", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1897.

Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" przedstawiająca popiersie mężczyzny w ciemnej marynarce.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

"Czas", kalendarz informacyjno-adresowy, rok 1900.

Kolejna zmiana adresu miała nastąpić na początku XX wieku, kiedy to w centralnej części podwórka przy Piotrkowskiej 17, wystawiono jednopiętrowy budynek z przeznaczeniem na zakład fotograficzny. Nowe atelier nie służyło już jednak Eliaszowi Stummanowi, który zmarł w 1903 roku.

"Führer durch Łodz", 1898.

Fotografia portretowa wykonana w atelier zakładu fotograficznego "E. Stumman" przedstawiająca starszego mężczyznę siedzącego na fotelu. Z adnotacji na odwrocie wynika, że jest to Fryderyk Sellin. Fryderyk Sellin (1831-1914) był łódzkim cukiernikiem, kupcem oraz przedsiębiorcą teatralnym.
Przeczytaj w baedekerze:

Fotografia portretowa w owalu wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Summan" przdstawająca popiersie młodej kobiety.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

Od 1882 roku Stumman rejestrował w specjalnej książce każde zamówienie i wszystkie wykonane fotografie. O pozwolenie na założenie jej nowego egzemplarza prosił władze policyjne 12 grudnia 1886 roku.
Jego firma miała wówczas cztery aparaty, co stawiało ją na drugim miejscu w Łodzi po zakładzie Leopolda Zonera.

Leopold Zoner (1839-1915)
- drukarz, wydawca, właściciel zakładu litograficzno-drukarskiego, wydawnictwa, księgarni oraz dziennikarz, wydawca dwóch gazet i działacz licznych towarzystw społecznych i zawodowych w XIX wiecznej Łodzi.
Fotografia wykonana w łódzkim atelier fotograficznym "Leonardi"
Przeczytaj w baedekerze:

Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" przedstawiająca popiersie młodej kobiety w ciemnej sukni.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

"Rozwój", rok 1900.

Z nazwiskiem Stummana związane jest powstanie najwcześniejszego znanego cyklu fotografii z widokami obiektów Łodzi. Pierwsze zdjęcia wykonał około 1872 roku, a ostatnie około 1890. W 1885 roku informowała o nich gazeta: „Spory komplet widoków łódzkich, w dużym formacie, wykonanych z możliwym wykończeniem. W nim, oprócz kilku widoków Helenowa, widzimy przeważnie gmachy fabryczne i pałace prywatne”.

Fot. Eliasz Stumman, ok. 1872-1890.

Fot. Eliasz Stumman, ok. 1872-1890.

Zdjęcia zostały pokazane w witrynie księgarni Ludwika Fiszera przy ul. Piotrkowskiej 47, w styczniu 1885 roku.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Piotrkowska 47.
Przeczytaj w baedekerze:

"Dziennik Łódzki", rok 1884.

Zachęcony zainteresowaniem z jakim spotkał się sprzedawany od września 1884 roku album – składanka „z widokami sławniejszych gmachów i zakładów fabrycznych naszego miasta”, postanowił wydać podobny zawierający dotychczas wykonane przez niego fotografie. 

"Dziennik Łódzki", rok 1884.

W lipcu 1885 roku prasa doniosła o projektach wydania „albumu łódzkiego”, do którego wykonał prawdopodobnie pierwszą panoramę miasta z wysokiego komina farbiarni należącej do Lewkowicza i znajdującej się przy ul. Widzewskiej (obecnie ulica Kilińskiego). Wydany w Dreźnie album miały sprzedawać miejscowe księgarnie.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

Nie zachował się, niestety żaden egzemplarz tego albumu, ani albumu z 1888 roku, o których mówi tylko jedna notatka prasowa. Możliwe, że nie został wydany z przyczyn finansowych.

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung", 1863-1888.

Natomiast 110 zdjęć jego autorstwa wykorzystał Johann Peterslige w wydawnictwie towarzyszącym jubileuszowi 25-lecia gazety „Lodzer Zeitung” w 1888 roku.

Fotografie Eliasza Stummana w jubileuszowym wydaniu "Lodzer Zeitung" Johanna Peterslige.

Jubilaums Beilage zur Lodzer Zeitung 1863–1888” na 74 stronach zawiera oprócz artykułów i reklam 28 tablic z 110 ilustracjami. Ze względu na brak w Królestwie Polskim wówczas fotochemigrafii, wydawca gazety Johann Petersilge zlecił wykonanie rysunków wydawnictwu „Tygodnika Ilustrowanego” w Warszawie. Drzeworyty rytowano kopiując fotografie wykonane w latach około 1880–1888 głównie autorstwa Eliasza Stummana. Pracochłonność tej techniki spowodowała opóźnienie wydania dodatku – nie był gotowy w czasie uroczystości 25-lecia gazety w grudniu 1888 roku. Przeciągające się prace spowodowały przesłanie 55 zdjęć do najbardziej znanego wówczas w Niemczech zakładu, wykonującego metalowe klisze w Meisenbach. Tablice fotochemigraficzne i drzeworytnicze zostały w „Beilage...” przemieszczone. Widoczne są znaczne różnice w poziomie wykonania rycin. Najlepsze wyszły spod rylca E. Gorazdowskiego i E. K. Nicza. Na stronie 52 wydawca dziękował fotografom: Eliaszowi Stummanowi oraz Bronisławowi Wilkoszewskiemu - być może wykonawcy kilku fotografii w 1888 roku,  oraz Ludwikowi Zonerowi, który prawdopodobnie dostarczył dawne zdjęcia łódzkich przemysłowców.
Johann Peterslige (1830-1905)
- drukarz i wydawca prasy. Założyciel pierwszej gazety w Łodzi „Lodzer Zeitung” (wcześniej „Łódzkie Ogłoszenia-Łodźer Anzeiger)

Grób Johanna Peterslige na Cmentarzu Starym przy ul. Ogrodowej w Łodzi.

Jubileuszowe wydanie "Lodzer Zeitung", 1863-1888.
Przeczytaj w baedekerze:

Latem 1885 roku Stumman wykonał na zamówienie dyrekcji Towarzystwa Akcyjnego Karola Scheiblera serię zdjęć fabryki, zachowanych w postaci albumu (w zbiorach Centralnego Muzeum Włókiennictwa).

Zakłady Przemysłu Bawełnianego Karola Wilhelma Scheiblera, fot. Eliasz Stumman.
Eliasz Stumman był autorem wszystkich fotografii, wykonanych prawdopodobnie w 1885 roku, według nich wykonano potem ryciny.
(zbiory Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi)

Album "Ansichten der Baumwoll – Manufactur von Carl Scheibler" znajduje się  w zbiorach CMW. Składa się z 57 kart z grubego kartonu, okładka pokryta jest skórą, na której wytłoczono powyższy tytuł. Na niesygnowanych fotografiach przedstawiono perspektywiczne rysunki posiadłości wokół pałacu, fabryki i osiedla mieszkaniowego Pfaffendorf (Księży Młyn). Prawie 50 zdjęć pokazuje maszyny parowe, włókiennicze, hale fabryczne, warsztaty w „Bielniku” i inne pomieszczenia zakładów K. Scheiblera. Projekt wydania albumu powstał w związku z zakończeniem rozbudowy fabryki i uruchomieniem w grudniu 1883 roku maszyny parowej o mocy 1400 KM, największej z czynnych wówczas w Łodzi. W styczniu 1885 roku miejscowa prasa pisała o powierzeniu Stummanowi tej pracy. Ta sama gazeta informowała w lipcu o rozpoczęciu wykonywania zdjęć, a w początkach sierpnia o wystawieniu ich w witrynach na parterze składów firmy w „Pałacu Scheiblera” przy Piotrkowskiej 11. 

Piotrkowska 11.
Przeczytaj w baedekerze:

Prawdopodobnie były wówczas sprzedawane pojedyncze zdjęcia, ponieważ zachowała się w zbiorach WBP fotografia frontonu pałacu i fabryki K. Scheiblera o identycznych wymiarach jak w albumie, sygn. czerwonym tuszem pod prawym dolnym brzegiem z odręcznym podpisem fotografa łacińskim literami. Ponieważ zdjęcia przedstawiały największą wówczas w Europie fabrykę włókienniczą, często wykorzystywano je w publikacjach prasowych jej poświęconych. W „Kłosach” pokazano 14 z nich z widokami hal fabrycznych. W zbiorach WBP znajduje się 50 fotografii przedstawiających różne fragmenty zakładów K. Scheiblera. Wszystkie są opisane ołówkiem na stronie odwrotnej w języku niemieckim. Datowane były częściowo na 1885, a większość na 1888 rok


Prawdopodobnie latem 1890 roku Stumman wykonał na porcelanie fotografię amerykańskiego aktora Iry Aldridge’a zmarłego w Łodzi 7 sierpnia 1867 roku - umieszczoną na jego grobie na Starym cmentarzu przy ulicy Ogrodowej w części ewangelickiej. 


Być może fotografię skopiował ze zdjęcia wykonanego przez Jana Mieczkowskiego w Warszawie, podczas występów tam czarnoskórego aktora od 12 do 20 maja 1862 roku. Fotograf Łodzi i historyk fotografii Ignacy Płażewski pisał: „.Łódź miała E. Stumanna który między innymi fotografował sławnego aktora murzyńskiego Aldrige’a, zmarłego w czasie gościnnych występów w tym mieście”.

Grób Iry Aldridge’a na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej w Łodzi.

"Gazeta Łódzka", rok 1917.
Przeczytaj w baedekerze:

Eliasz Stumman był jedynym łódzkim fotografem, który uczestniczył w „Wystawie Rolniczo-Przemysłowej” zorganizowanej w Warszawie w 1885 roku. Za zdjęcia wnętrz otrzymał tam brązowy medal.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

"Gazeta Polska", rok 1885.

Fotografia portretowa wykonana w zakładzie fotograficznym "E. Stumman" przedstawiajaca popiersie mężczyzny w ciemnej marynarce.
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

Po zakończeniu wystawy pokazał wystawiane portrety w oknach parterowych kamienicy Karola Scheiblera przy Piotrkowskiej 11.

"Dziennik Łódzki", rok 1885.

W 1885 roku wykonał zbiorową fotografię członków straży pożarnej w zakładach K. W. Scheiblera i podobną w 1886 roku w 10-lecie straży miejskiej – Łódzkiej Straży Ogniowej Ochotniczej.

Oficjalni goście przed wejściem głównym Pierwszej Wystawy Przemysłowej w Łodzi, fot. Bronisław Wilkoszewski.
(zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi)

Na „Pierwszej Wystawie Przemysłowej w Łodzi” czynnej w 1895 roku w parku Helenów Eliasz Stumman miał własne stoisko w drewnianym pawilonie.
Przeczytaj w baedekerze:

"Tydzień", rok 1895.

Na wystawie Stumman pokazał swój dyplom mistrzowski, cztery bardzo duże portrety w ramach i w dwóch witrynach 27 dużych zdjęć.

Portret Wacława Borowego z rodzicami, ok.1891
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)

Portret Amalii Heleny Bursche, ok. 1885.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)

Portret lekarza Alfreda Kruschego, ok. 1890.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)

Portret Julii Szczawińskiej z Potzerów, ok. 1889.
(zbiory Biblioteki Polona https://polona.pl/item/)

Według reklamy na stronie odwrotnej kartoników, na których naklejał wykonywane fotografie otrzymał dyplom uznania na fotograficznej wystawie w Petersburgu w 1889 roku.

Rewers fotografii wykonanej w zakładzie E. Stumanna, obecnie w kolekcji Muzeum Miasta Łodzi.

"Izraelita", rok 1899.

Fotograf był również autorem unikalnych wielkoformatowych zdjęć wykonanych w latach 1884-1885, przedstawiających cerkiew św. Aleksandra Newskiego tuż po zakończeniu budowy.

Zdjęcie przedstawia ogólny plan gmachu cerkwi, dorożki i orszak ślubny (1885).

Zdjęcie przedstawia ikonostas cerkwi (według K. Stefańskiego projektował go Hilary Majewski, wykonany w 1883 roku) 
 
Zdjęcie przedstawia cerkiew w dalszym planie z fragmentem ulicy Kilińskiego, widoczna duża grupa żołnierzy, karabiny w kozłach. Zima 1884/1885 (wizyta generał-gubernatora przed nabożeństwem dla wojska?)

Fasada boczna. Fotografia rysunku Hilarego Majewskiego (ok.1882)

Cerkiew soboru św. Aleksandra Newskiego w Łodzi, ul. Kilińskiego 56, wzniesiona według projektu Hilarego Majewskiego w latach 188-1884.
Przeczytaj w baedekerze:

Pomyślny okres w rozwoju firmy spowodował, że Stumman powiększał grono swych pracowników – poszukując m.in. uczniów.

"Dziennik Łódzki", rok 1886.
"Dziennik Łódzki", rok 1890.

Fotografia wykonana w atelier fotograficznym "E. Stumman".
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

W lutym 1900 roku fotograf uroczyście obchodził 50-lecie działalności, co odnotowała miejscowa prasa, podkreślając, że był wynalazcą „sylwetografii i fotografii wypukłej”. Wtedy też złożył w redakcji gazety 50 rubli jako dar na fundusz projektowanej kasy pomocy dla fotografów.

"Rozwój", rok 1900.

Chcąc sprostać rosnącej konkurencji często reklamował się w gazetach, na przykład latem 1901 roku w co dziesiątym numerze „Gońca Łódzkiego” zamieszczał jednakowej treści anonse o obniżaniu w soboty i święta ceny tuzina fotografii wizytowych do 3 rubli, a gabinetowych do 8 rubli.

"Goniec Łódzki", rok 1901.

"Rozwój", rok 1903.

Pod koniec życia pragnął przekazać zakład synowi Adolfowi, z którym od około 1890 roku razem pracował. Jego drugi syn, Józef również prowadził zakład fotograficzny, ale w Warszawie.

"Słowo", rok 1895.

Fotografia rodzinna wykonana w atelier fotograficznym "E. Stumman".
(zbiory Muzeum Miasta Łodzi)

W kwietniu 1903 roku przeniósł firmę do lokalu przy Piotrkowskiej 17, ale prawdopodobnie już nie zdążył uruchomić tam zakładu. Zmarł w czerwcu 1903 roku w Łodzi. Pochowany został na cmentarzu żydowskim przy ulicy Brackiej.

Nowy Cmentarz Żydowski przy ulicy Brackiej.

źródła:
Wanda Mossakowska. Początki fotografii w Warszawie (1839-1863).
Ignacy Płażewski. Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii.
Jacek Strzałkowski. Historia fotografii w Łodzi do 1944 roku.
Mirosław Zbigniew Wojalski. Fotografowie i fotografie Łodzi.
Wiesław Puś. Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793 – 1914.

"Odgłosy", rok 1976.

"Odgłosy", rok 1977.

Przeczytaj w baedekerze:


Fotografie archiwalne pochodzą ze zbiorów Muzeum Miasta Łodzi, Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi, Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego oraz Biblioteki Polona.
Fot. współczesne Monika Czechowicz