środa, 14 czerwca 2017

Dawid Bajgelman – z muzyką do końca.

Dawid Bajgelman (Baigelman) był skrzypkiem, dyrygentem i kompozytorem.
Urodził się 6 kwietnia 1888 roku w Ostrowcu w Kieleckiem, otrzymał tradycyjne wychowanie religijne (cheder, jeszybot). Pochodził z rodziny muzyków. Miał siedmiu braci i siostrę, wszyscy byli muzykami. Brat Szlama Lejb był skrzypkiem, członkiem orkiestry teatru Ararat, Abram (Artur) – kompozytorem (współpracował z łódzkim teatrzykiem "Dobry wieczór"), pianistą i taperem, członkiem popularnego jazzbandu The Jolly Boys (używał pseudonimu Artur Bay), Chaim – skrzypkiem i saksofonistą (jako jedyny ocalał z holokaustu, po wojnie założył orkiestrę The Happy Boys), Hanan – saksofonistą, uprawiał muzykę jazzową, Roza – pianistką. Bratem Dawida był przypuszczalnie również Herman, który prowadził łódzki Piccadily.
Początkowo rodzina przeniosła się do Sosnowca, a w 1912 osiadła w Łodzi. Dawid muzycznie kształcił się pod kierunkiem ojca, Szymona (Symy), który był klarnecistą i dyrygentem - Szymon Bajgelman grał w orkiestrze łódzkiego teatru Scala i w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej, dyrygował orkiestrą podczas projekcji filmowych w łódzkich kinach i kino-teatrach:

"Głos Poranny", rok 1929.

"Głos Poranny", rok 1930.

"Głos Poranny", rok 1930.

W sezonie 1906/1907 Dawid Bajgelman był pierwszym skrzypkiem teatru Icchaka Zandberga w Łodzi, a tuż przed I wojną światową w żydowskim teatrze „Scala”, kierowanym przez Juliusza Adlera i Hermana Sierockiego, oraz w teatrach warszawskich.
W 1912 został mianowany dyrygentem orkiestry Teatru Żydowskiego Icchoka Zandberga, który działał w nieistniejącym dziś budynku Teatru Wielkiego przy ulicy Konstantynowskiej 14 w Łodzi (obecnie ul. Legionów) i mógł pomieścić 1250 widzów.
Od 1915 był altowiolinistą w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej. Dla łódzkiego teatru Scala, którego dyrektorami byli Juliusz Adler i Herman Sierocki, skomponował operetki, m.in. Dos skojtn mejdl, Di mume gnendil, Di szejne Berta. W 1920 reżyser Dawid Herman powierzył mu opracowanie muzyki do inscenizacji Dybuka. Spektakl wystawiany przez Trupę Wileńską był światową prapremierą i największym sukcesem żydowskiego teatru międzywojennego w Polsce. Grano go 300 razy na deskach warszawskiego teatru Elizeum, a potem podczas tournee na wielu scenach Europy i Stanów Zjednoczonych. W Holandii przedstawienie oglądała królowa wraz ze swą świtą. Inscenizacja odbiła się szerokim echem w całym środowisku teatralnym.
Muzyka Bajgelmana, sięgająca do korzeni żydowskich melodii ludowych, zyskała wielkie uznanie, a jej fragmenty były często wykonywane także w późniejszym czasie. Latem 1922 zaczął dyrygować przedstawieniami operetkowymi w Teatrze Nowości w Krakowie. Był kapelmistrzem w pierwszym żydowskim teatrze miniatur Azazel działającym w Warszawie w latach 1926-1931. 

Program teatru miniatur "Azazel", ok. 1927.

W 1926 roku Bajgelman podróżował z krakowskim Teatrem Nowości po Ameryce Południowej i Afryce.
Przez jakiś czas Bajgelman dyrygował w Teatrze Gimpla we Lwowie. W 1927 wraz z Samuelem Wajnbergiem opracował żydowską muzykę ludową do widowiska Welwele Szmadnik Samuela Korn-Teuera w warszawskim teatrze Scala. Był jednym z założycieli teatru Ararat w Łodzi, w którym pełnił funkcję kierownika muzycznego i dla którego napisał muzykę do około dziewięciu programów.

"Republika", rok 1923.

"Głos Poranny", rok 1930.

Z dawnym zespołem Azazela współtworzył w 1930 Nowy Żydowski Teatr Rewii Halastra, dla którego skomponował program muzyczny Chaj gelebt i prowadził orkiestrę. W 1932 komponował muzykę do rewii wystawianych przez Żydowskie Towarzystwo Dramatyczne w Rzeszowie. W 1933 roku dyrygował w łódzkim teatrzyku Gong w rewii Na dwoje babka wróży

"Nasz Przegląd", rok 1934.

W latach 1933–1934 i 1937 roku sprawował kierownictwo muzyczne i dyrygował orkiestrą teatru rewiowego Di Idisze Bande, napisał utwory m.in. do rewii Himl efn zych i Ojf tysz un oif benk. W maju 1935 roku w warszawskim teatrze Scala grano komedię muzyczną Kenigin Bin Ich opartą na jego utworach. Prawdopodobnie w tym samym roku odbył z zespołem Araratu tournée po Europie, m.in. Paryżu, Londynie i Brukseli. 

"Nasz Przegląd", rok 1938.

W maju 1938 roku był kapelmistrzem na jubileuszowym XX zjeździe Związku Artystów Scen Żydowskich, który odbywał się w Warszawie w teatrach Nowości i Scala. Występował w Warszawie w czerwcu 1939 roku w Teatrze Nowości w programie Raz na 100-lat. 

"Nasz Przegląd", rok 1939.

W 1939 roku był jednym z autorów muzyki i dyrygentem rewii Nadir un Wajn Nyszt Sz. Dżigana i I. Szumachera wystawianej w warszawskim teatrze Scala.

Adam Aston - Grzech (Syrena Record)
Tango z teatru "Jidysze Bande"
(Dawid Bajgelman / Walery Jastrzębiec-Rudnicki)
Orkiestra Taneczna "Syrena Record"

Skomponowane przez niego pieśni żydowskie miały w swoim repertuarze m.in. Lola Folman i Anna Grosberg. Dla teatrzyków rewiowych tworzył też utwory taneczne, foxtroty, slow-foxy i tanga. Kilka tang Bajgelmana zyskało szeroką popularność w polskojęzycznym obiegu muzycznym, m.in. „Nie gniewaj się”, a przede wszystkim „Grzech”, śpiewany przez Witolda Rychtera w kino-rewii Colosseum, nagrany przez Wierę Gran w maju 1934 roku i przez Adama Astona w grudniu tegoż roku (płyty Syrena-Electro 7974 i 8255 „tango z teatru Jidisze Bande oraz kino-rewii Colosseum).

Wiera Gran (Sylvia Green): "Grzech"

To zapomniane tango z żydowskiego kabaretu Jidysze Bande napisał Dawid Bajgelman. Wiera Gran nagrała je dla Syreny-Electro na początku 1934 roku, gdy miała zaledwie 17 lat.
Piosenka stała się częścią repertuaru Lilalo - między Warszawą a Tel Awiwem, który łączy muzyczne światy Warszawy i Tel Awiwu lat 30-stych i 40-stych. Premiera koncertu odbyła się w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie w listopadzie 2013 roku.
Wokal - Olga Mieleszczuk, Pianino - Hadrian Tabęcki, Mandolina - Grzegorz Lalek, Kontrabas - Wojciech Pulcyn.

"Grzech" Olga Mieleszczuk, tango Dawida Bajgelmana.

Serię jego tang utrwaliła też na płytach Jula Żabińska, autorem tekstów był jej mąż, Bolesław Żegota (Syrena Electro 9571-9573).
Bajgelman dokonał też nagrań dla Syreny-Electro jako dyrygent w dziale poświęconym muzyce żydowskiej, kierowanym przez Samuela Wajnberga. Dyrygował m.in. Orkiestrą Wielkiej Synagogi w Warszawie w serii nagrań nadkantora Mosze Kusewickiego. Pod swoją batutą poprowadził też orkiestrę w kilku nagraniach muzyki lekkiej, m.in. tang śpiewanych w języku jidysz przez Hermana Fenigsztajna.
Do najbardziej znanych piosenek skomponowanych przez Bajgelmana należały Jidn szmidn (Żydzi kują), Nisim, nisim (Cuda, cuda) oraz tango Harej at / Ich ganwe in der nacht (Kradnę nocą) - wszystkie stworzone dla teatru Ararat do tekstów poety Mosze Brodersona. Pisał także recenzje ze spektakli muzycznych i eseje na temat muzyki drukowane w łódzkim czasopiśmie "Najer Fołksblat" (Nowy Dziennik Ludowy).

"Najer Fołksblat", wydanie z 1 stycznia 1937 roku.

Żoną Dawida była aktorka łódzkich i warszawskich teatrów żydowskich Anna (Andzia) Foderman. Zmarła w getcie łódzkim. Ich jedyny syn Pinchas (Piniek) Bajgelman (ur. 1915), muzyk, przeżył wojnę na terenie ZSRR, później wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł w 1981 roku. W Łodzi mieszkali przy ulicy Gdańskiej 31:


W okresie okupacji niemieckiej Bajgelman został osadzony w łódzkim getcie, gdzie stworzył orkiestrę symfoniczną, z którą koncertował w tamtejszym Domu Kultury przy ulicy Krawieckiej. W skład orkiestry wchodziło czterdziestu czterech muzyków. 1 marca 1941 roku w Domu Kultury odbył się pierwszy koncert symfoniczny. 

Koncert w łódzkim getcie. Dom Kultury przy ulicy Krawieckiej 3.

Wykonywane było szereg utworów żydowskich, w tym kołysanka Bajgelmana. W 1941 roku odbyło się około 100 koncertów, ale ta liczba drastycznie zmalała w 1942. W 1942 dyrygował orkiestrą w czasie okazjonalnych rewii w getcie, np „Rewią nr 3”. Był kierownikiem muzycznym teatru Awangarda prowadzonego w Domu Kultury przez Mosze Puławera i wzorowanego częściowo na przedwojennym Araracie. Dom Kultury został zamknięty przez Niemców pod koniec 1943 roku.

Koncert w łódzkim getcie. Dom Kultury przy ulicy Krawieckiej 3.

W getcie Bajgelman nie zaprzestał działalności kompozytorskiej, tworząc dziesiątki nowych melodii. Skomponował muzykę do dwóch wierszy napisanych w getcie przez poetę Jeszajahu (Szaję) Szpigla po śmierci jego ukochanej córki Ewy. Były to Niszt kajn rożinkes, niszt kajn mandlen (Ani rodzynki, ani migdały) – nawiązująca do znanej piosenki ludowej Rożinkes mit mandlen (Rodzynki z migdałami) – oraz tango kołysanka Mach cu di ejgelech (Zamknij oczęta). Oba te utwory zaśpiewała Ala Diamant na otwarciu Domu Kultury.

KlezRoym - Nit kayn rozhinkes, nit kayn mandlen (Ani rodzynki, ani migdały). Dawid Bajgelman (CNDL 14215)

Tova Ben-Zvii. Nit kayn rozhinkes, nit kayn mandlen (Ani rodzynki, ani migdały). Muzyka Dawid Bajgelman.


Tova Ben-Zvii. Mach cu di ejgelech (Zamknij oczęta). Muzyka Dawid Bajgelman.

Prezes Chaim Rumkowski zabronił dalszego wykonywania tych piosenek, mimo to były nadal śpiewane i zyskały w getcie wielką popularność.
Inne piosenki Bajgelmana z okresu getta to Dos sznajderl (Krawczyk) z tekstem Szymona Janowskiego, Zamd glijen ojf der zun (Piaski żarzą się w słońcu) do słów Mosze Wolmana oraz trzy utwory z tekstami poety Abrahama Joachimowicza: Szpiglt zich ojf der szojb di zun (Słońce przegląda się w szybie), Cu a wolkn (Do chmury), Pastuszke (Pastuszek). Do niektórych swoich kompozycji sam pisał teksty, są to m.in. Cygajner lid (Cygańska pieśń), poświęcona Zagładzie łódzkich Romów, A jidisz lidl (Żydowska piosneczka), Kinder jorn (Dziecięce lata).

Yaacov Shapiro: Kinder jorn (Dziecięce lata).1994.

W sierpniu 1944 roku, podczas likwidacji łódzkiego getta, Dawid został wywieziony w jednym z ostatnich transportów do Auschwitz. Stąd do jednego z podobozów KL Auschwitz w Gliwicach. Tam został zamordowany (według świadectwa współwięźnia, również więzionego uprzednio w łódzkim getcie – Altera Szlamkowicza), przez pijanego lagerältestera, inne źródła podają, że zginął w komorze gazowej bezpośrednio po przybyciu do obozu.
W Oświęcimiu zginęli też krewni Bajgelmana: brat Chaim – skrzypek i saksofonista oraz kuzyn Icchak – kontrabasista.

Źródła:
Isachar Fater. Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym.
Andrzej Kempa, Marek Szukalak. Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny.

Utwory muzyczne:

Źródła fotografii:
Gheto Fighters House Archives http://www.infocenters.co.il
Yad Vashem www.yadvashem.org
oraz zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi

Fot. współczesne Monika Czechowicz

Przeczytaj jeszcze: